Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының құрылым ерекшеліктері мен қызметтері.

Өтешова Гулназ Полатбекқызы
Түркістан қаласы «Түркістан Ахмет Ясауи» кәсіби колледжі
Биология пәнінің оқытушысы

ЖОСПАР

I.
II.

Ұйымдастыру кезеңі
Үй тапсырмасын тексеру
Жасуша органоидтарының құрылысы мен қызметінің ерекшеліктері. Жасуша
теориясы.
1. Жасуша түсінігі
2. Жасушаның негізгі органоидтарының атқаратын қызметтері
3. Жасуша теориясы
4. Миға шабуыл сұрақ-жауап

III.

Жаңа сабақ
Тақырыбы: Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының
құрылым ерекшеліктері мен қызметтері.
Жоспары:
1. Бактерия жасушасы
2. Саңырауқұлақ жасушасы
3. Өсімдік жасушасы
4. Жануар жасушасы
5. Кері байланыс 1. Өсімдіктерді зерттейтін ғылым қалай аталады?
2. Жануарларды зерттейтін ғылым қалай аталады?
3. Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым қалай аталады?
6. Шытырман ойыны
7. Сәйкестендіру
8. Жеке жұмыс
9. Сөзжұмбақ
10. Микроскоппен жұмыс

IV.

Бекіту
1. Жануарлар мен өсімдіктер жасушалары органоидтарының арасындағы
айырмашылықты талдау

V.

Бағалау

VI.

VII.

Үйге тапсырма
1) «эукариот жасушасының құрылысы»;
2) «прокариот жасушасының құрылысы»;
3) «саңырауқұлақтардың құрылысы» жазып келу
Термин сөздерге глоссарий жазу.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ – түрік университеті
«Түркістан Ахмет Ясауи» кәсіби колледжі
« Аграрлық» бөлімшесі
ОҚУ САБАҒЫНЫҢ ЖОСПАРЫ
(теориялық немесе тәжірибелік оқыту)
Модуль / пән атауы

Биология

Сабақ тақырыбы

Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының
құрылым ерекшеліктері мен қызметтері.
1. Жалпы мәліметтер

Курс

Мерзімі

Тобы

1-курс

17.10.2022

ТКА-0922-2

Бөлімше
меңгерушінің қолы

Жаңа бiлiмдi меңгеру
2. Мақсаты, міндеттері
Прокариот және эукариот жасушаларының ерекшеліктері мен
қызметтерін салыстыру, меңгерту.
Оқу-жаттығу процесінде білім алушылар меңгеретін күтілетін нәтижелер және
(немесе) кәсіби дағдылар тізбесі
1. Эукариот және прокариот жасушаларымен байланысты
1.Білімділік
негізгі терминдерге ауызша анықтама беру.
2. Эукариот және прокариот жасушаларын жазбаша
2.Дамытушылық
салыстыру.
3. Жасушалардың ұқсастығы мен айырмашылығын
жазбаша сипаттау, сондай-ақ ағзалардың тіршілігіндегі
3. Тәрбиелік
жасуша органоидтарының функцияларын түсіндіру
3. Сабақты жабдықтау
Оқу-әдістемелік құрал- Очкур Е., Курмангалиева Ж., Нуртаева М. Баспасы: «Мектеп»
2019 Прокариот және эукариот: Жасушаларын салыстыру:
жабдықтар,
анықтамалық әдебиеттер http://www.bilimland.kz/ru/#lesson=13444
Дидактикалық материалдар, оқулықтар, компьютер,
Техникалық құралдар,
интерактивті мультимедиялық проектор, т.б.
материалдар
4. Сабақтың барысы
Уақыт (мин)
1. Сәлемдесу, студенттерді түгелдеу,
5 минут
Ұйымдастыру кезеңі
сабаққа назарларын аударту
2. Құрал-жабдықтарды тексеру
3. Топқа жағымды ахуал туғызу
25 минут
Үй тапсырмасын тексеру Тақырыбы: Жасуша органоидтарының
құрылысы мен қызметінің ерекшеліктері.
Жасуша теориясы.
1. Жасуша түсінігі
2. Жасушаның негізгі органоидтарының
атқаратын қызметтері
Тапсырмалар бойынша жұмыс
1-тапсырма Жасуша дегеніміз не? (Тірі
ағзалардың ең кіші бірлігі)
2-тапсырма. Ядроның қандай құрылымы
тұқым қуалайтын ақпаратты тасушылар
болып табылады? (ДНК жіпшелері)
Сабақ түрі

3-тапсырма. Жасушалардың түрлері?
(Эукариот және прокариот)
25 минут
Жаңа тақырыпты
Жоспар:
1. Бактерия жасушасы
түсіндіру
2. Саңырауқұлақ жасушасы
3. Өсімдік жасушасы
4. Жануар жасушасы
5. Сабақ бойынша бағалау-өлшеу материалдары, бағалау парақтары, жұмыс дәптері
(қағаз және электрондық форматта)
Бір клеткалылар мен көп клеткалылардың айырмашылығын білу. Прокариот клетка мен
эукариот клетканың айырмашылығы
6. Сабақ бойынша рефлексия
(оқушының білімін, білік-дағдысын пысықтау, бекіту ж/е қорытындылау) - 25 минут
1. Бақылау сұрақтары: (1-4)
1. Өсімдіктерді зерттейтін ғылым қалай аталады? (Ботаника)
2. Жануарларды зерттейтін ғылым қалай аталады? (Зоология)
3. Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым қалай аталады? (Микология)
2.Тапсырмалар бойынша жұмыс
1. Шытырман ойыны
2. Сәйкестендіру
3. Топтық жұмыс
4. Сөзжұмбақ
5. Микроскоппен жұмыс
Сабақтың рефлексиясы
Маған қызық
Маған құнды
болған 2 нәрсе
болған 2 нәрсе

Маған қиын
болған 2 нәрсе

7. Бағалау - 5 минут
8. Үйге тапсырма – 3 минут
1-тапсырма .
1) «эукариот жасушасының құрылысы»; 2) «прокариот жасушасының
құрылысы»; 3) «саңырауқұлақтардың құрылысы»; жазып келу
Термин сөздерге глоссарий жазу.
9.Пайдаланған әдебиеттер -- 2 минут
Дайындаған педагог
Өтешова Гулназ Полатбекқызы
(Т.А.Ә.)
__________
(қолы)

Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының құрылым
ерекшеліктері мен қызметтері.
Бактериялар (көне грекше: βακτηρία - «таяқша») — тек микроскопта ғана көрінетін аса
ұсақ жасушалар және олар көптеген әр алуан аурулар туғызады бірақ көбінесе нейтралды
қызметті атқарады. Бактерия - бір жасушалы организм, көбісі таяқша пішінді болып келеді.
Бактерия негізінен түссіз тек кейбіреулерінде ғана аздап бояғыш заттар кездеседі.
Фотосинтез құбылысы жүретін көк-жасыл қызыл түсті өкілдерін цианобактериялар деп
атайды; ядросы, митахондриясы, пластидтері қалыптаспаған өте кішкентай біржасушалы
организмдер. Бактериялар – табиғатта ең көп тараған, негізінен бір жасушадан тұратын,
оқшауланған ядросы жоқ, қарапайымдылар. Алғаш рет бактерияларды 17 ғасырда голланд
ғалымы, микроскопты жасаған – Антони ван Левенгук байқаған. 19 ғасырда бактериялардың
құрылысы мен табиғаттағы рөлін француз ғалымы Луи Пастер, неміс ғалымы Роберт Кох
және ағылшын ғалымы Джозеф Листер зерттеді. Бактериялардың жасуша құрамында
тұрақты жасуша қабаты, цитоплазмалық мембрана, цитоплазма, нуклеоид, рибосома болады.

Саңырауқұлақтар (лат: fungi,
жекеше
түрі fungus)
—
зең, ашытқы, қозықұйрық сияқты эукариоттық ағзалардың бір тобы. Жануар қасиеттерін
де, өсімдік қасиеттерін де қамтиды, сондықтан бөлек бір патшалық болып табылады.
Саңырауқұлақтарды өсімдік, бактерия және кейбір простистен айыратын қасиет —
хитиннен тұратын жасуша қабырғасы. Олар жануарлар сияқты гетеротрофты, яғни олар
тамақты органикалық молекула сіңіру арқылы табады және фотосинтез жасамайды.
Мекенін өсу арқылы ауыстырып, ауа және сумен қозғала алатын спора шығара
алады. Экожүйеде редуцент рөлін атқарады, демек өлген ағза мен органикалық қоқыс
ыдыратып, ағзалар арасындағы зат айналымын әрі қарай қозғайды. Саңырауқұлақты
зерттейтін ғылым микология (ежелгі грекше μύκης — саңырауқұлақ) деп аталады. Бұрын
ол ботаниканың бір бөлігі болып саналатын, бірақ қазіргі деректер бойынша, саңырауқұлақ
филогенетикалық жағынан өсімдіктен гөрі, жануарға жақын.
Саңырауқұлақтардың басым бөлігі гифа ретінде өсіп, тіршілік етеді. Гифа
деген диаметрі 2–10 µм, ұзындығы бірнеше сантиметрге жететін, цилиндрлік жіп пішінді
құрылым. Гифа ұшынан өседі; жаңа гифалар ескі гифалардың жаңа ұш өсіріп, тармақтануы
немесе бір ұштың екіге бөлінуі арқылы пайда болады. Бір-біріне ұшырасқан гифалар
бірігіп, мицелий деген матасқан гифалар желісін құрайды.Гифа септалы және коэноцитті
бола алады. Септалы гифалар септа деген қабырғалармен көптеген компартментке бөлінеді;
әрбір компартментте бір не одан да көп ядро орналасады. Ал коэноцитті гифалар болса,
бөлінбейді, және септалары жоқ. Септаның цитоплазма, органелла және кейбір кезде ядро
өте алатын кеуектері (тесіктері) бар.Коэноцитті гифалар, шын мәнінде, көп ядролы
супержасуша болып табылады.
Барлық тірі организмдер тек микроскоппен ғана көруге болатын ұсақ бөлшектерден
тұрады. Бұл бөлшектерді кейіннен жасуша деп атаған. Алғаш «жасуша» атауын 1665 жылы
Роберт Гук қолданған және сол уақыттан бері бұл атау ғылымда бекітілді.

Барлық тірі организмдер жасушалардан тұрады. Олардың мөлшері, пішіні әртүрлі,
қызметтері де түрліше болады. Дегенмен түрлі организмдер жасушаларының құрылысы мен
химиялық құрамында ұқсастықтардың да бар екені анықталған. Кез келген жасуша — тұтас
тірі жүйе, ол өзара байланысқан үш бөліктен: қабықшадан, цитоплазмадан және ядродан
тұрады.

Жасуша қабықшасының басты рөлі — жасушаны сыртқы ортаның әсерінен қорғау,
көршілес жасушалармен өзара қарым-қатынасты қамтамасыз ету. Жасуша қабықшасы
арқылы жасушаға су мен қоректік заттар түсіп, тіршілік әрекетінің өнімдері сыртқа
шығарылады.
Жасуша мембранасының құрылысы мен атқаратын қызметі өте күрделі. Электрондық
микроскопты пайдаланып жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, өсімдік
және жануар жасушасы (клетка) мембранасының құрылысы толықтай анықталды. Осы
зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, өсімдік жасушасы мембранасының жасұнықтан
(клетчатка) түратындығы және оның тірек қызметін атқаратындығы дәлелденді. Егер
өсімдіктің жапырағын бірнеше рет бүктеп қайта жазса, біраздан кейін бұрынғы қалпына
келеді. Бұл құбылыс жасуша мембранасының серпімділік қасиетін білдіреді. Сонымен қатар
бұл- өсімдік жасушасы мембранасының физикалық қасиетіне тән құбылыс.

Цитоплазма — жасушаның ішін толтырып тұратын зат, ол үнемі және баяу қозгалып
тұрады. Онда белгілі бір қызмет атқаратын жасушалық құрылымдар — органоидтер болады.

Ядро (лат. nucleus, грек, kaiyon — ядро) — организмдегі протеиндік алмасуды реттеу
арқылы тұқымқуалаушылық қасиеттерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі
бөлігі. Интерфазалық жасуша ядросы хроматин жіпшелерінен (хромосомалардың
микроскоппен көрінетін бөліктері. Хромосомалар бөліктері ядрошықтан, нуклеоплазмадан
(кариоплазма — ядро сөлі) және нуклеолеммадан (кариолема) тұрады. Хромосомалар
тұқымқуалаушылық
қасиеттерді
ұрпақтан-ұрпаққа
жеткізетін
құрылым.
Олардезоксирибонуклеопротеидтерден тұрады. Ядрошық дөңгелек келген, диаметрі 1-5
мкм денешік. Ядрошықта рибосомалар түзіледі.

Жасушаның жалпы құрылысы жануарларға да, өсімдіктерге де тән. Бірақ өсімдік
жасушасының құрылымы мен метаболизмінде жануарлар жасушасына қарағанда біраз
айырмашылық бар.
Өсімдіктер жасушасының біріншілік плазмолеммасы күрделі полисахарид негізінде
(матрикс) орналасқан целлюлозды микрожіпшелерден құралған. Микрожіпшелер өсімдік
жасушасы қабырғасының тіректік қаңқасын түзеді. Өсімдіктер беріктік қасиет беретін –
екіншілік жасуша қабықшасын (целлюлозадан) түзеді. Өсімдік жасушасының
цитоплазмасында арнайы органоид-пластидтер – хлоропласт, хромопласт, лейкопласт бар.
I.

Бекіту
1. Тапсырма

Қозықұйрық, терекқұлақ, аққұлақ, пеницилл, аспергилл, зең, шыбынжұт, ақұнтақ

2. Тапсырма

Жауабы: 1-Г, 2-Д, 3-С, 4-Е, 5-Б, 6-А
3. Тапсырма
Оқушылар жаңа тақырып бойынша (эукариот және прокариот) өз ойларын айтады.
4. Тапсырма. «Биология» терминіне байланысты сөзжұмбақты табу
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Көзге көрінбейтін ұсақ ағзаларды зерттейтін ғылым қалай аталады?
Ядросы айқын көрінетін ағзаларды жасушаның қай тобына жатқызамыз?
Ядросы шашыраңқы орналасқан ағзаларды жасушаның қай тобына жатқызамыз?
Біржасушалыларда қозғалыс қызметін атқаратын не?
Саңырауқұлақтарда қор заты ретінде не жинақталады?
Саңырауқұлақтарды зерттейтін ғылым саласы қалай аталады?
Тек өсімдіктерге тән оргоноид?
Клеткада көбеюге қатысатын, ДНК жіпшумақтары орналасқан оргоноид?
5. Тапсырма. Тәжірибелік жұмыс
Өсімдік және жануар клеткасын микроскоп құрылғысы арқылы көру
VI.

Үйге тапсырма

Бактерия, саңырауқұлақ, өсімдік және жануар жасушаларының құрылым
ерекшеліктері мен қызметтері оқып түсіп келу.
1) «эукариот жасушасының құрылысы»;
2) «прокариот жасушасының құрылысы»;
3) «саңырауқұлақтардың құрылысы» жазып келу
Термин сөздерге глоссарий жазу.
1. Эукариот
2. Прокариот
3. Цитоплазма
4. Оргоноид
5. Кариоплазма
6. Мембрана
7. Митохондрия
8. Хлоропласт
9. Вакуоль
10. Рибосома

VII. Бағалау
№

Оқушылардың
аты-жөні

Үй тапсырмасын
тексеру
Түсінік
айту

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Айдаралиева Ширин
Хуснуддинқызы
Бабашова Шахла
Гаппарқызы
Аминова Гулноза
Ойбекқызы
Абдуллакимова Дилрух
Каримжанқызы
Нұрмұхаммедқызы
Гүлнұр
Асан Перизат
Берікқызы
Назан Диас
Жанабайұлы
Вахапова Мехри
Еркинқызы
Қуанышқызы Ақтілек
Мухамедмуратқызы
Гүлім
Жолдас Бағдаулет
Нұржігітұлы
Акимжанова Динара
Қадырқызы
Әбілда Байзақ
Пернебайұлы
Ғұланқызы Мадина
Құтбай Нұрсая
Бағланқызы
Ізтілеу Баян Қанатқызы
Ергешбай Райхан
Акмалқызы
Аталикова Ақниет
Дәуренқызы
Нурбек Хайнар
Дадашова Шахсанам
Даниерқызы
Пахриддинов
Нұрмухаммад
Тажиханұлы
Құдайберген Аружан
Бауыржанқызы
Ерзак Айдарбек
Нұржанұлы
Өмир Нұрсұлтан
Оразалыұлы
Мырзакасым Әсия
Сакенқызы

Миға
шабуыл

Бекіту
Карта

Қорытынды
бағалау
Сөзжұмбақ