«Алматы облысы білім басқармасының

Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» мемлекеттік мекемесі

«Әйгерім-1» бөбекжай балабақшасы» мемлекеттік

коммуналдық қазыналық кәсіпорныны

Әдістемелік нұсқаулық тақырыбы: «Балабақшада баланың сөздік қорын дамытудың ойын тәсілдері»

(Балабақшаға арналған оқу құралы)

Автор: Омурзакова Гульмира Набиевна

Тәрбиеші

2025 оқу жылы

Пікір берушілер:

1

2.

Құрастырушы : Омурзакова Гульмира Набиевна

«Алматы облысы білім басқармасының Еңбекшіқазақ ауданы бойынша білім бөлімі» «Әйгерім-1» бөбекжай балабақшасы» мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорныны

Жалпы 43 бет. 2025 жыл.

Бұл әдістемелік нұсқаулық балабақшада баланың сөздік қорын дамытудың ойын тәсілдері – тілдік дамуды табиғи, қызықты және тиімді жолмен қамтамасыз ететін әдістемелік бағыт. Ойын барысында бала жаңа сөздерді меңгеріп қана қоймай, оларды сөйлемде қолдануға, ойды нақты және толық жеткізуге дағдыланады. Дидактикалық, сюжеттік-рөлдік, қимылды және сөздік ойындар баланың қызығушылығын арттырып, қарым-қатынас дағдыларын жетілдіреді. Әдістемелік нұсқаулықта әр жас ерекшелігіне сай ойын түрлері, ұйымдастыру жолдары, бақылау және бағалау критерийлері қарастырылған. Бұл тәсілдер тәрбиешілерге күнделікті іс-тәжірибеде қолдануға қолайлы, ал ата-аналарға баламен үй жағдайында тіл дамытуға мүмкіндік береді. Нәтижесінде бала бай сөздік қор, сауатты сөйлеу және шығармашылық ойлау қабілетіне ие болады.

Әдістемелік нұсқаулық жоспары

Тақырып:
Балабақшада баланың сөздік қорын дамытудың ойын тәсілдері

I. Кіріспе

• Тіл дамытудың мектеп жасына дейінгі кезеңдегі маңызы

• Баланың сөздік қорын байытудың өзектілігі

• Ойын арқылы тіл дамыту әдістерінің тиімділігі

II. Негізгі бөлім

• Сөздік қор дегеніміз не?

• Сөздік қордың даму кезеңдері (3-6 жас)

• Ойын – баланың жетекші әрекеті ретінде

• Психологтар мен педагогтардың ғылыми көзқарастары

III. Сөздік қорды дамытуға арналған ойын түрлері

1. Суретпен жұмыс ойындары

2. Сюжеттік-рөлдік ойындар

3. Дидактикалық ойындар

4. Қимыл-қозғалыс ойындары арқылы тіл дамыту

«5. Дыбыстық және фонематикалық естуін дамыту ойындары

IV. Ойындарды ұйымдастыру әдістемесі

• Тәрбиешінің рөлі

• Ойын ортасын ұйымдастыру

• Жас ерекшеліктеріне сай ойын таңдау

• Интерактивті және визуалды құралдарды қолдану

• Кері байланыс пен бағалау әдістері

V. Тәжірибелік бөлім

• 3–4 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

• 4–5 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

• 5–6 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

VI. Ойын нәтижесін бақылау және бағалау

• Баланың сөздік қорының даму көрсеткіштері

• Бақылау картасы үлгісі

• Ата-анамен бірлескен жұмыс

VII. Қорытынды және ұсыныстар

I. Кіріспе

Қазіргі таңда мектепке дейінгі білім беру жүйесінде бала тілінің дамуына, сөздік қорының кеңеюіне ерекше көңіл бөлініп отыр. Себебі баланың тұлғалық қалыптасуы, әлеуметтік ортамен байланысы және танымдық қабілеттерінің дамуы ең алдымен оның тілдік қорымен тығыз байланысты. Тілді меңгеру – тек сөз үйрену емес, сонымен бірге қоршаған ортаны танудың, өзін еркін білдірудің, қарым-қатынас жасаудың негізгі құралы болып табылады. Сондықтан да балабақшада тәрбие мен оқытудың басты мақсаты – баланың тілін дамытып, сөздік қорын байыту арқылы оның коммуникативтік мүмкіндігін кеңейту.Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлау жүйесі ойын әрекеті арқылы дамитыны белгілі. Ойын – баланың айналадағы өмірді танып, қабылдауындағы жетекші әрекет. Сол себепті тіл дамытуда ойын тәсілдерін қолдану — баланың сөз байлығын арттырып қана қоймай, оның қызығушылығын оятып, шығармашылық қабілетін дамытады. Ойын кезінде бала жаңа сөздерді меңгереді, оларды сөйлемде қолдануға дағдыланады, сөйлеу тілін белсенді пайдаланып, өз ойын еркін жеткізуге тырысады. Тіл дамытудың дәл осы кезеңінде баланың сөздік қорын қалыптастыру – кейінгі оқу жетістіктерінің іргетасы болмақ.Ойын арқылы тіл дамыту тәсілдері баланың жас ерекшеліктері мен танымдық мүмкіндіктеріне сай ұйымдастырылады. Мысалы, 3–4 жастағы балаларға сөзді қайталау, суретті көрсетіп атын атау секілді қарапайым ойындар ұсынылса, 5–6 жастағы балаларға сюжеттік-рөлдік ойындар, сөздік тапсырмалар, логикалық ойындар арқылы күрделі сөйлемдер құрауға мүмкіндік беріледі. Мұндай тәсілдер баланың белсенді сөздік қорын арттырумен қатар, пассив сөздік қорын да дамытуға ықпал етеді.Бүгінгі таңда тәрбиешілерден тек оқыту ғана емес, сонымен қатар шығармашылық тұрғыдан жұмыс істей алуы, ойын ортасын сауатты ұйымдастыруы, интерактивті әдістерді меңгеруі талап етіледі. Ойын тәсілдерін дұрыс қолдану үшін тәрбиеші баланың жас, психологиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, әр баланың тілдік даму деңгейіне қарай жеке әдістеме қолдануы қажет.Сондай-ақ, ата-анамен бірлескен жұмыс та маңызды рөл атқарады. Баланың сөздік қорын дамыту тек балабақша қабырғасында ғана емес, үй жағдайында да жалғасын табуы тиіс. Осы бағытта ата-аналарға кеңестер беру, бірлескен ойындарды жоспарлау – тілдік дамуды кешенді түрде жүргізуге мүмкіндік бередіОсы әдістемелік нұсқаулықта баланың сөздік қорын байытуға арналған ойын түрлері, оларды ұйымдастыру жолдары, тәрбиешінің рөлі мен бағалау тәсілдері кеңінен қарастырылады. Нұсқаулық мектепке дейінгі ұйым педагогтарына, әдіскерлерге, жас мамандарға тәжірибелік көмекші құрал ретінде арналады. Тіл дамытудың мектеп жасына дейінгі кезеңдегі маңызы.Мектеп жасына дейінгі кезең – баланың тілін қалыптастырудағы шешуші уақыт. Бұл жас

1

ерекшелігі – баланың айналаны танып-білуі, танымдық және әлеуметтік қабілеттерінің қарқынды дамуы жүретін, ең белсенді кезеңдердің бірі. Баланың ойлау, есте сақтау, қиял, назар аудару сынды психикалық үрдістерінің барлығы да тілмен тығыз байланысты. Сондықтан тіл дамыту жұмыстары ерте жастан басталуы қажет.Баланың тілі дамыған сайын оның қоршаған ортамен байланысы кеңейіп, өзін еркін әрі толыққанды түрде білдіруге мүмкіндігі артады. Ол жаңа сөздер үйреніп, оларды сөйлемде қолдануға дағдыланады, тыңдаған ақпаратты түсініп, өз ойын жүйелі жеткізе бастайды. Бұл – кейінгі оқу, жазу, оқылым және тыңдалым дағдыларының қалыптасуына негіз болады.Тіл дамытудың бұл кезеңдегі тағы бір маңызы – баланың тұлғалық дамуына әсері. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес, ол баланың эмоциясын, қажеттілігін, пікірін білдірудің тәсілі. Өз ойын айта алатын бала өзіне сенімді, белсенді, шығармашыл болып өседі.Балабақшада тіл дамыту жұмыстары мақсатты түрде, жүйелі жүргізілуі керек. Бұл жұмыстарды ұйымдастыруда ойын әдістерінің маңызы зор. Себебі ойын – баланың табиғи әрекеті, соның ішінде тіл дамыту ойындары баланың сөздік қорын кеңейтеді, сөйлеуге деген ынтасын арттырады.Осылайша, мектепке дейінгі кезең – тіл дамытуға қолайлы, тиімді уақыт. Бұл кезеңдегі дұрыс бағытталған жұмыс баланың болашақтағы білім алуына берік негіз қалайды. Баланың сөздік қорын байытудың өзектілігі.Баланың сөздік қоры – оның тілдік дамуының негізгі көрсеткіші. Бұл көрсеткіш арқылы баланың дүниетанымы, ойлау қабілеті, коммуникативтік мүмкіндігі айқындалады. Мектепке дейінгі кезеңде бала айналасындағы адамдармен, заттармен, құбылыстармен алғаш рет таныса бастайды. Осы кезеңде дұрыс ұйымдастырылған тілдік орта мен сөздік қорды жүйелі түрде байыту – баланың жан-жақты дамуына жол ашады.Қазіргі заман талабында балалардың ақпаратты қабылдау жылдамдығы артқанымен, сөздік қордың кедейлігі, сөйлеудегі белсенділіктің төмендігі жиі кездесіп жатады. Бұл – тілдік қарым-қатынастың әлсіздігінен, баламен сөйлесу деңгейінің төмендігінен, теледидар мен гаджеттерге тәуелділіктен туындайтын мәселелер. Осындай жағдайда баланың сөздік қорын байыту – өзекті міндетке айналуда.Сөздік қоры бай бала өз ойын еркін жеткізе алады, сұрақтарға нақты жауап береді, айналасындағы құбылыстарға қызығушылық танытып, танымдық әрекетке белсенді араласады. Сонымен қатар, ол ұжымда қарым-қатынас орната алады, рөлдік және шығармашылық ойындарға белсене қатысады. Бұл – оның мектепке дайындығының сапалы деңгейде қалыптасуына тікелей әсер етеді.Сондықтан да тәрбиешінің басты міндеттерінің бірі – баланың сөздік қорын үнемі байытып отыру, жаңа сөздер үйретіп, оларды сөйлемде қолдануға мүмкіндік беру. Ойын арқылы сөз үйрету – баланың сөздік қорын табиғи жолмен дамытуға бағытталған тиімді әдіс. Бұл әдіс – баланың қызығушылығын арттырып, тілді меңгеруге деген ынтасын күшейтеді.

2

Ойын арқылы тіл дамыту әдістерінің тиімділігі.Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесінде баланың тілін дамытуда ойын – ең тиімді және табиғи әдістердің бірі. Себебі ойын – баланың жетекші әрекеті, ол арқылы бала өмірді, адамдарды, олардың қарым-қатынасын, сөйлеу мәнерін меңгереді. Балалар ойын кезінде өздігінен әрекет етіп, жаңа сөздерді үйреніп, оларды түрлі жағдаяттарда қолдануға машықтанады. Сондықтан да тіл дамытуда ойын тәсілдерін қолдану – заманауи педагогиканың басты бағыттарының бірі.Ойын арқылы бала өз ойын жеткізуге, пікір алмасуға, сұрақ қою мен жауап беруге, тыңдауға және сөйлеуге дағдыланады. Мысалы, «Сурет бойынша әңгімеле», «Сиқырлы сандық», «Не артық?» сияқты ойындарда балалар заттарды сипаттап, айырмашылықтарды атап өтеді, бұл – сөздік қорын кеңейтіп қана қоймай, логикалық ойлауын да дамытады. Ал «Сюжеттік-рөлдік» ойындарда бала кейіпке еніп, тілдік қарым-қатынасты шынайы өмірмен байланыстыра орындайды.Ойын арқылы тіл үйретудің тағы бір тиімді жағы – баланың белсенділігін арттыруы. Ойын – қызықты, еркін, шығармашылық әрекет болғандықтан, балалар оған еріксіз араласады, ал бұл олардың сөздік қорын байытуға үлкен мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ойын барысында тәрбиеші баланың сөйлеу тіліндегі қателіктерді байқап, түзетуге де қолайлы жағдай туады.Осылайша, ойын – баланың тілін дамытудың қуатты құралы. Ол баланың ішкі мүмкіндіктерін аша отырып, сөйлеу мәдениетін, тілдік қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырады және болашақ білім жолына сенімді қадам жасауына негіз болады.

Әдістемелік нұсқаулықтың өзектілігі

Бүгінгі таңда мектепке дейінгі білім беру жүйесінде балалардың тілдік және коммуникативтік қабілеттерін дамыту – басты міндеттердің бірі. Алайда заманауи бала көбіне гаджеттермен шектеліп, тірі тілдік қарым-қатынастан алыстап барады. Бұл оның сөздік қорының кедейленуіне, ойын толық жеткізе алмауына, сөйлеу белсенділігінің төмендеуіне әкеледі. Осындай жағдайда баланың тілін дамытуда тиімді әдіс – ойын тәсілдері арқылы оқыту.Бұл әдістемелік нұсқаулық балалардың сөздік қорын дамытуға бағытталған ойын түрлерін жүйелеп, оларды ұйымдастыру жолдарын, тәрбиеші жұмысының ерекшеліктерін және бағалау тәсілдерін ұсынады. Нұсқаулық мектепке дейінгі ұйым педагогтарына нақты тәжірибелік көмек көрсетуге, оқыту процесін балаға жақын, қызықты әрі тиімді етуге мүмкіндік береді.Сондықтан да бұл құралдың өзектілігі – баланың табиғи әрекеті арқылы тілді меңгертуге жағдай жасауында. Ойын арқылы тіл дамыту – баланың ой-өрісін кеңейтіп қана қоймай, оны қоғаммен еркін қарым-қатынас орната алатын тұлға ретінде тәрбиелеудің тиімді жолы.

3

Әдістемелік нұсқаулықтың мақсаты

Бұл әдістемелік нұсқаулықтың негізгі мақсаты – мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қорын байытуда ойын тәсілдерін тиімді қолдану жолдарын көрсету. Баланың тілін дамыту – оның жалпы тұлғалық дамуының негізі. Сондықтан баланың сөйлеу белсенділігін арттыру, жаңа сөздерді меңгерту, оларды дұрыс қолдануға баулу – тәрбиешінің күнделікті жұмысындағы маңызды бағыттардың бірі болып табылады.Нұсқаулықта ұсынылған ойын түрлері – дидактикалық, қимыл-қозғалыс, сюжеттік-рөлдік, көрнекілікке негізделген ойындар арқылы балаға тілдік орта жасау көзделеді. Сонымен қатар, тәрбиешіге баланың жас ерекшеліктеріне сай ойын таңдау, ойын барысындағы сөйлеу дағдыларын қадағалау, тілдік қорының дамуын бағалау тәсілдері де қарастырылған.Нұсқаулық педагогтерге әдістемелік көмек беру арқылы оқу-тәрбие жұмысын бала үшін қызықты, мазмұнды, тиімді етуге ықпал етеді. Ойын арқылы тіл дамыту – баланың ішкі әлеуетін ашуға, өз ойын еркін жеткізуге, қарым-қатынасқа белсенді қатысуына жол ашатын маңызды құрал екенін дәлелдеу – осы еңбектің басты мақсаты.

Әдістемелік нұсқаулықтың міндеттері

1. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілдік даму ерекшеліктерін айқындау
   – Әр жас кезеңіндегі сөйлеу дағдылары мен сөздік қордың қалыптасу ерекшеліктерін сипаттау.

2. Сөздік қорды байытуға бағытталған ойын түрлерін жүйелеу
   – Дидактикалық, сюжеттік-рөлдік, қимыл-қозғалыс және көрнекі ойындарды іріктеу және сипаттау.

3. Тәрбиешілерге ойын арқылы тіл дамыту әдістерін қолдану жолдарын ұсыну
   – Ойындарды тиімді ұйымдастыру, басқару, баланың белсенділігін арттыру әдістерін көрсету.

4. Сөйлеу әрекетін бағалау мен бақылау тәсілдерін ұсыну
   – Баланың тілдік жетістігін бақылау, сөйлеу белсенділігін арттыру жолдарын көрсету.

5. Ата-анамен бірлескен жұмыстың маңызын көрсету
   – Үй жағдайында қолдануға болатын тілдік ойындар мен кеңестер беру.

4

II. Негізгі бөлім

Сөздік қор дегеніміз не? Сөздік қор – бұл адамның белгілі бір тілде меңгерген, таныс және белсенді түрде қолдана алатын сөздерінің жиынтығы. Балалар үшін сөздік қор – олардың ойлау, сөйлеу, қарым-қатынас жасау қабілеттерінің басты негізі. Әсіресе мектеп жасына дейінгі кезеңде сөздік қордың дамуы баланың дүниетанымының кеңеюіне, логикалық ойлау, түсіну және еркін сөйлеу дағдыларының қалыптасуына тікелей әсер етеді.Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде сөздік қор актив (белсенді) және пассив (жасырын) деп екіге бөлінеді.Белсенді сөздік қор – бала күнделікті сөйлесу барысында жиі қолданатын, еркін меңгерген сөздер жиынтығы.Пассив сөздік қор – бала естіп, түсінетін, бірақ өздігінен сирек қолданатын сөздер.Мектепке дейінгі жастағы бала ересектермен, құрдастарымен қарым-қатынас жасау, тыңдау және сөйлеу арқылы тілдік қорын қалыптастырады. Сондықтан бұл кезеңде сөздік қорды байыту – маңызды міндеттердің бірі. Бала әртүрлі ойын, ертегі, көркем әдебиет, сұрақ-жауап, әңгімелесу, суретпен жұмыс сияқты әрекеттер арқылы жаңа сөздер үйреніп, оларды контексте қолдануға үйренеді.Сөздік қордың жеткіліксіздігі баланың өз ойын дұрыс жеткізе алмауына, сабақта белсенділік танытпауына, әлеуметтік ортада тұйық болуына себеп болуы мүмкін. Ал бай сөздік қоры бар бала – еркін сөйлейтін, сенімді, танымдық деңгейі жоғары, мектепке дайын тұлға ретінде қалыптасады. Осы себепті балабақшада тәрбиеші тарапынан сөздік қорды дамытуға жүйелі, мақсатты жұмыс жүргізілуі қажет. Ойын тәсілдері – бұл бағытта ең тиімді құралдардың бірі, себебі олар баланың табиғи әрекетіне негізделген, қызығушылығын оятады және еркін сөйлеуіне жағдай жасайды. Сөздік қордың даму кезеңдері (3–6 жас).Мектепке дейінгі кезең – баланың тілдік қабілеттері ең қарқынды дамитын уақыт. Бұл жас аралығында бала жаңа сөздерді тез меңгереді, сөйлеу дағдысы қалыптасып, сөздік қоры күн санап артады. Баланың сөздік қорының дамуы бірден болмайды, ол белгілі бір кезеңдерге бөлініп, жүйелі түрде қалыптасады. Әсіресе 3 пен 6 жас аралығы – сөйлеу тілінің негізі қаланатын, мағына мен мазмұнға бай кезең. 3–4 жас аралығы: Бұл кезеңде бала сөйлеммен сөйлеуге көшеді. Орта есеппен 1000-1200 сөзге дейін меңгереді.Сұрақ қою, жауап беру дағдысы дамиды.«Кім?», «Не?», «Қайда?» сұрақтарына жауап бере алады.Қарапайым әңгімелер мен ертегілерді тыңдап, кейбір тұстарын қайталайды.Жақын адамдардың, заттардың, түстердің, жануарлардың атауларын біледі. 4–5 жас аралығы: Бұл кезеңде баланың белсенді сөздік қоры 1500-2000 сөзге дейін жетеді.Сөзді байланыстырып сөйлеу қабілеті артады.Сюжеттік әңгімелеуге, сурет бойынша сипаттауға талпыныс жасайды.Сын есім, етістік, үстеу секілді түрлі сөз таптарын қолдана бастайды.

5

Қиялға негізделген сөйлеу, еркін ой айту қабілеті дамиды. 5–6 жас аралығы: Бұл кезең – баланың мектепке дайындық кезеңі. Сөздік қоры 2500-3000 сөзге дейін кеңейеді.Тілдік құрылымы күрделене түседі, толық сөйлемдер құрайды.Өз ойын еркін жеткізіп, диалог пен монолог түрінде сөйлеуге дағдыланады.Көп мағыналы сөздерді, салыстыру, қарама-қарсы мағынадағы сөздерді меңгереді.Сөздің ретін, мәнін түсініп, тілдік нормаларға бейімделе бастайды.Бұл кезеңдерде баланың сөздік қорын белсенді дамыту үшін жүйелі жұмыс қажет. Тәрбиеші ойын, көрнекілік, сұрақ-жауап, шығармашылық тапсырмалар арқылы баланың тілін дамытуға ықпал етуі тиіс. Ойын – баланың жетекші әрекеті ретіндеМектепке дейінгі жаста ойын – баланың негізгі, жетекші әрекеті болып саналады. Психология мен педагогика ғылымында «жетекші әрекет» ұғымы баланың дамуындағы белгілі бір кезеңде басым орын алатын, оның психикалық, әлеуметтік және тұлғалық дамуын айқындайтын әрекет түрі ретінде түсіндіріледі. 3–6 жас аралығындағы балалар үшін дәл осындай жетекші әрекет – ойын.Ойын – баланың ішкі жан дүниесін, қызығушылығын, сезімін, танымын білдіретін табиғи әрі еркін әрекет. Ол арқылы бала қоршаған ортаны зерттейді, үлкендердің іс-әрекетін қайталайды, түрлі рөлдерге еніп, шынайы өмірдің үлгісін жасайды. Сондықтан ойын – тек көңіл көтеру құралы емес, ол – баланың әлемді тану, өзіндік «кішігірім өмірін» қалыптастыру тәсілі.Баланың ойын барысында:Танымдық қабілеттері дамиды (есте сақтау, қиял, зейін, логикалық ойлау);Сөйлеу тілі жетіледі (жаңа сөздер үйренеді, байланыстырып сөйлеуге машықтанады);Әлеуметтік дағдылары қалыптасады (қарым-қатынас, келісімге келу, кезек күту, тыңдау);Шығармашылық және эмоционалды дамуы жүзеге асады.Ойын – еркін әрекет болғандықтан, бала өзін сенімді сезінеді, бастамашыл болады, қателесуге қорықпайды. Бұл қасиеттер оның ішкі әлеуетін ашуға, дербес тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Әсіресе рөлдік ойындар (мысалы: «Дәрігер», «Сатушы», «Мұғалім») баланың тілдік қорын дамытуда ерекше мәнге ие, себебі бала өз рөліне сай сөйлеу стилін меңгереді, диалог құрастырады, сөйлеу дағдысын шынайы жағдаятта қолдануға тырысады. Сонымен қатар, ойын барысында баланың белсенділігі артады, қызығушылығы күшейеді, ал бұл – тиімді тілдік дамудың негізгі шарттары. Тәрбиешінің басты міндеті – баланың ойын әрекетін дұрыс ұйымдастырып, оны дамытушы, үйретуші құралға айналдыру.Осылайша, ойын – мектепке дейінгі баланың дамуының өзегі, әрі тілдік, әлеуметтік, когнитивтік дамудың басты құралы болып табылады. Психологтар мен педагогтардың ғылыми көзқарастары.Баланың тілін дамыту, сөздік қорын қалыптастыру және ойын әрекетінің маңызын түсіндіру мәселесі көптеген ғалым-педагогтар мен психологтардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Олардың зерттеулері мектепке дейінгі жастағы балалардың дамуы үшін ойынның ерекше рөл атқаратынын және тіл үйретудің ең тиімді әдістерінің

6

бірі екендігін дәлелдейді.Атақты психолог Л.С. Выготскийдің пікірінше, ойын – баланың ең жақын даму аймағына жетелейтін жетекші әрекет, яғни бала ойын арқылы шынайы өмірдің күрделі қарым-қатынастарын меңгеріп, өзін қоршаған ортамен байланыс орнатады. Оның айтуынша, ойын барысында бала өз мүмкіндігінен жоғары деңгейде әрекет етеді, сөйлеуге, ойлауға, қиялдауға белсене араласады.Б. Г. Ананьев, А. Н. Леонтьев, Д. Б. Эльконин сынды ресейлік психологтар да баланың тұлғалық дамуы мен когнитивтік қабілеттерінің ойын арқылы қалыптасатынын алға тартады. Д.Б. Эльконин ойынның құрылымына, мазмұнына ерекше мән беріп, рөлдік ойындардың тілдік дамуға әсерін зерттеген. Ол баланың сөздік қоры тек дайын сөздерді қайталау емес, рөлдік жағдаятта қолдану арқылы дамитынын атап өткен.Қазақстандық ғалымдар – Ә. Молдағұлова, Қ.Т. Төлеубекова, А. Меңжанова сынды педагог-ғалымдар да мектепке дейінгі тәрбиеде тіл дамыту жұмыстарында ойын әдісінің ерекше маңызын көрсетеді. Олардың еңбектерінде баланың сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда ұлттық құндылықтарға негізделген ойын түрлерін қолдану, көркем әдебиетпен, ертегілермен байланыстыра тіл дамыту жолдары кеңінен сипатталған.А. В. Запорожец пен Н.М. Аксарина секілді ғалымдар ойын барысында сөйлеу тілі мен ойлау әрекетінің қатар дамитынын көрсетіп, тәрбиеші мен ата-ананың рөліне ерекше назар аударады.Жалпы алғанда, ғалымдардың зерттеулері ойын – баланың тілдік, әлеуметтік, танымдық дамуына әсер ететін негізгі тетік екенін дәлелдейді. Бұл көзқарастар мектепке дейінгі білім беру процесінде тіл дамыту әдістемесін ғылыми негізде ұйымдастырудың маңызын арттыра түседі.

III. Сөздік қорды дамытуға арналған ойын түрлері

1. Суретпен жұмыс ойындары.Мектепке дейінгі балалардың сөздік қорын дамытуда суретпен жұмыс – ең қолжетімді әрі тиімді әдістердің бірі. Сурет арқылы бала нақты бейнеге қарап, оны сипаттап айтуға, ойлау, салыстыру, талдау дағдыларын дамытуға мүмкіндік алады. Бұл әдіс балалардың тілдік белсенділігін арттырып, өз ойын еркін жеткізуге үйретеді. «Не көріп тұрсың?» Бұл ойында балаға түрлі тақырыптағы суреттер ұсынылады (табиғат, үй жануарлары, көліктер, тұрмыстық заттар). Бала суретке қарап, ондағы заттарды атап, олардың түсін, пішінін, орнын сипаттайды. Мақсаты: Бала сөздік қорына жаңа сөздерді енгізу; Сипаттау, салыстыру, анық айту дағдысын қалыптастыру; Сөйлем құрауға, байланыстырып сөйлеуге үйрету. Мысал: Суретте алма, банан, жүзім, сәбіз бар. Тәрбиеші: «Не көріп тұрсың?» – деп сұрайды. Бала: «Мен қызыл алма, сары банан, жасыл жүзім, қызғылт сәбіз көріп тұрмын» – деп жауап береді.

7

«Артық затты тап».Бұл ойында бірнеше зат бейнеленген сурет көрсетіледі, солардың ішінен біреуі тақырыпқа сай емес болады. Бала сол артық затты табуы керек және неліктен артық екенін түсіндіруі қажет. Мақсаты: Ұғымдарды салыстыру арқылы логикалық ойлау мен тіл дамыту; Заттар мен құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтау.

Мысал: Суретте: сиыр, қой, жылқы, ұшақ. Бала: «Ұшақ артық, өйткені ол көлік, ал қалғандары – жануарлар» – деп жауап береді.Бұл ойындар баланың тілін дамытуға, сөздік қорын байытуға үлкен ықпал етеді. 2. Сюжеттік-рөлдік ойындар.Сюжеттік-рөлдік ойындар – мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудың ең тиімді әдістерінің бірі. Бұл ойындарда балалар күнделікті өмірдегі түрлі жағдаяттарға еніп, белгілі бір рөлдерді орындайды. Осындай әрекеттер арқылы бала сөздерді нақты контексте қолдануға, диалог құруға, еркін сөйлеуге үйренеді. «Дүкен» ойыны.Бұл ойында балалар «сатушы» және «сатып алушы» рөлін бөлісіп ойнайды. Түрлі тауарлар (жеміс-жидек, киім, ойыншықтар) ұсынылады. Бала сатып алушы ретінде сұрақ қояды, таңдайды, ал сатушы жауап береді, тауарды сипаттайды. Мақсаты: Сауда-саттық лексикасын меңгерту; Сұрақ-жауап құрау, сыпайы сөйлеу үлгілерін қолдану. «Дәрігер» ойыны.Бала дәрігер, ал басқа бала – науқас рөлін сомдайды. Науқас шағымын айтады, дәрігер кеңес береді, дәрі-дәрмек ұсынады. Мақсаты: Адам денсаулығына қатысты сөздерді қолдану; Сұхбат жүргізу және жауап беруді үйрету. Мысал: – Дәрігер, менің тамағым ауырып тұр. – Сізге тексеріс керек. Мына дәріні күніне үш рет ішіңіз. «Мейрамхана» ойыны.Бұл ойында бала «аспаз», «официант», «қонақ» рөлін ойнайды. Тағамға тапсырыс беру, мәзірді ұсыну, тағамдарды сипаттау жүзеге асады. Мақсаты: Тағам атауларын, сын есімдерді қолдану; Ретпен сөйлеу, диалог құрау. 3. Дидактикалық ойындар.Дидактикалық ойындар – мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттерін, сөздік қорын және логикалық ойлауын дамытуға бағытталған арнайы тапсырмаларға негізделген ойын түрі. Бұл ойындар

8

баланың тілді құрылымдық тұрғыда меңгеруіне, дыбыстық талдау жасауына жәнесөйлеу белсенділігін арттыруға көмектеседі «Сөзді жалғастыр» ойыны.Бұл ойында тәрбиеші бір сөзді айтады, ал бала сол сөзден кейін мағынасы байланысты сөз айтуы керек. Мысалы, «доп» – «ойнау», «мысық» – «мяулайды», «сүт» – «ішеді» және т.б. Мақсаты: Баланың сөздер арасындағы мағыналық байланысты түсінуін дамыту; Сөйлем құрауға негіз болатын логикалық ойлауды жетілдіру; Сөздік қорды кеңейту.

Ойын барысы: Тәрбиеші: – Мен «нан» деймін. Бала: – Жейді. Тәрбиеші: – «Қар» Бала: – Жауады..Бұл ойын барысында балалар етістік, зат есім, сын есім сияқты сөз таптарын өзара байланыстыруды үйренеді. «Қай буыннан басталады?» ойыны.Бұл ойын арқылы балалар дыбыстық және буындық талдауға үйренеді. Тәрбиеші белгілі бір буын айтады, бала сол буыннан басталатын сөздерді табуы тиіс. Мысалы, буын – «ба» → бала, бақа, бал, балға т.б. Мақсаты: Сөздің дыбыстық құрамын аңғаруға үйрету; Буындарды ажырату арқылы фонематикалық есту қабілетін дамыту; Жаңа сөздерді меңгеру. Ойын барысы: Тәрбиеші: – Қай сөз «ша» буынынан басталады? Бала: – Шалбар, шар, шағала. Ойындардың тиімділігі.Мұндай ойындар балаға сөздің құрылымын түсінуге, сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға және тыңдап-түсіну дағдыларын дамытуға көмектеседі. Сонымен қатар, олар назар аудару, есте сақтау, зейін, салыстыру, жіктеу сияқты психологиялық процестердің дамуына ықпал етеді.Дидактикалық ойындарды күнделікті оқу іс-әрекетінде қолдану – баланың сөйлеу тілінің дамуына үлкен септігін тигізеді. 4. Қимыл-қозғалыс ойындары арқылы тіл дамыту.Мектеп жасына дейінгі балалар үшін қимыл мен қозғалыс – табиғи қажеттілік әрі танымдық дамудың қуатты құралы. Қимыл-қозғалыс ойындары тек дене белсенділігін арттырып қана қоймай, баланың сөйлеу дағдысын жетілдіруде, сөздік қорын байытуда маңызды рөл атқарады. Бұл ойын түрінде сөз бен әрекет өзара тығыз байланыста болады. Яғни, бала сөзді тек естіп немесе қайталап қана қоймай, онымен бірге әрекет етеді, сол арқылы сөздің мағынасын жақсы ұғынады.

9

«Кім қалай дыбыстайды?» ойыны.Мақсаты: жануарлардың дыбысталуын есту арқылы есте сақтау және сәйкес қимылды бейнелеу, сөз мағынасын әрекетпен байланыстыру. Ойын барысы:Балалар шеңбер болып тұрады. Тәрбиеші жануардың атын атайды немесе дыбысын салады. Мысалы, «мө-ө-ө», «ү-и-і-і», «қа-қа-қа». Бала сол дыбысты қай жануар шығаратынын айтып, сол жануардың жүрісін немесе әрекетін салып көрсетеді. Мысалы: – «Мө-ө-ө» – бұл кім? – Сиыр! (Бала төрт тағандап жүреді, «мө-ө» деп дыбыстайды.) Тиімділігі: Бұл ойын барысында бала есту, ойлау, есте сақтау, сөйлеу және қимыл әрекеттерін қатар дамытады. Сөз бен оның нақты көрінісі байланысып, тілдік бірліктер санада жақсы сақталады. «Жануарлармен серуен» ойыны Мақсаты: сөздік қорды кеңейту, белсенді сөйлеу және қимыл арқылы сөз мағынасын түсіну. Ойын барысы: Балалар ашық алаңда немесе топ бөлмесінде әртүрлі жануарлардың қимылын салып қозғалады. Тәрбиеші нұсқау береді:

– Қазір бәріміз қоян боламыз! – Балалар секіріп жүреді.

– Енді аю болайық! – Балалар ауыр жүріспен алға қозғалады.

– Құстар секілді ұшамыз! – Балалар қолдарын қанатша жайып, жүгіріп өтеді. Ойынның сөйлеу бөлігі: Әр әрекеттен кейін тәрбиеші сұрақтар қояды:

– Сен кім болдың?

– Қоян қалай қозғалады?

– Аю не жейді?

Балалар жауап береді: «Мен қоян болдым», «Қоян секіреді», «Аю бал жейді».Қимыл-қозғалыс ойындары бала тілін дамытуда тиімді әдістердің бірі. Әрекет пен сөзді байланыстыру арқылы тілдік мағына нақты тәжірибеге негізделіп қабылданады. Мұндай ойындар балалардың белсенділігін арттырып, еркін сөйлеуге, өз ойын айтуға және сөздерді орынды қолдануға баулиды. 5. Дыбыстық және фонематикалық естуін дамыту ойындары.Баланың тілін дамытуда дыбыстық және фонематикалық есту қабілетін қалыптастыру – өте маңызды міндет. Бұл қабілеттер сөздің дыбыстық құрамын дәл естіп, дұрыс ажыратуға, сөздерді дұрыс айтуға және сөйлеу мәдениетін меңгеруге көмектеседі. Әсіресе мектепке дейінгі жастағы балаларда дыбыстық қабылдау мен фонематикалық талдау дағдылары жаңа сөздерді дұрыс меңгеруге, сөйлеу

10

әрекетінде қателіктерге жол бермеуге ықпал етеді.Дыбыстық есту – сөйлеу кезінде дыбыстарды дұрыс қабылдау қабілеті болса, фонематикалық есту – дыбыстарды бір-бірінен ажыратып, талдау жасау дағдысы. Бұл екеуі баланың әріптерді үйренуі, буынға бөлуі, сөз құрамын түсінуі сияқты тілдік негіздерге тікелей әсер етеді. Сондықтан тәрбиеші ойын түрінде бұл қабілеттерді қалыптастыруды мақсатты түрде ұйымдастыруы тиіс. «Қандай дыбыс естідің?» ойыны.Мақсаты: дыбысты ажырату, дыбыстық естуін жетілдіру, әріп пен дыбыс байланысын түсіну. Ойын барысы:Тәрбиеші әртүрлі сөздерді баяу және анық айтады. Балалар сөздің басында, ортасында немесе соңында қандай дыбыс бар екенін анықтайды. Мысалы: – Тәрбиеші: «Балық» – Қай дыбысты естідің бірінші? – Бала: «Б» – Тәрбиеші: «Көбелек» – Соңында қандай дыбыс бар? – Бала: «К» Кейде тәрбиеші тек дыбысты өзі айтады (мысалы, «С»), балалар сол дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөздерді ойлап айтады. Бұл – белсенді ойлауға, сөзбен жұмыс істеуге баулитын әдіс. Тиімділігі: Балалар сөз құрылымын есту арқылы қабылдайды. Бұл оқу және жазуға дайындықтың бастапқы сатысы болып табылады. «Сөзді бөліп айт» ойыны Мақсаты: сөзді буынға және дыбысқа бөліп айту, фонематикалық қабылдауды жетілдіру. Ойын барысы:Тәрбиеші бір сөз айтады, балалар оны буынға немесе дыбысқа бөліп қайталайды. Мысалы: – Тәрбиеші: «Алма» – Бала: «Ал-ма» (буынға бөлу) немесе – «А-л-м-а» (дыбыстық талдау)Ойынның келесі нұсқасы: әр бала бір дыбысты айту арқылы бірге сөз құрастырады. Мысалы: 1-бала – «Қ», 2-бала – «а», 3-бала – «л», бірге – «Қал». Қосымша: Ойын барысында балалар ойыншықтарды, суреттерді, әріп карталарын қолдана алады. Бұл – визуалды қабылдауды да дамытуға көмектеседі.Дыбыстық және фонематикалық есту қабілеттерін дамыту – баланың тілдік және оқу дағдыларына негіз болады. Ойын арқылы ұйымдастырылған бұл жұмыстар: Дыбыстарды естіп, дұрыс айтуға үйретеді;Сөздерді талдауға, дұрыс құрылымдауға баулиды;Әріптер мен дыбыстар арасындағы байланысты түсінуге сеп болады. Тәрбиеші ойындарды мақсатты, жүйелі түрде ұйымдастырып отырса, бала тілді дұрыс, еркін, сауатты меңгеруге дағдыланады. Бұл – әрі сөйлеу, әрі болашақта сауатты жазудың кепілі.

11

IV. Ойындарды ұйымдастыру әдістемесі

Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда ойын – ең тиімді, табиғи тәсілдердің бірі болып табылады. Ойын барысында балалар өз еркімен, қызығушылықпен, белсенді түрде тілдік қатынасқа түседі. Сондықтан ойындарды мақсатты түрде ұйымдастыру, оларды дұрыс таңдау және тиімді өткізу – тәрбиешінің кәсіби шеберлігіне тікелей байланысты. Ойындарды ұйымдастыру әдістемесі бірнеше негізгі кезеңнен тұрады: 1. Ойын мақсатын нақтылау.Әрбір ойын бала тілінің қай бағытын дамытуға бағытталғанын айқындап алу қажет. Мысалы: • Жаңа сөздерді меңгерту ме? • Диалогтық сөйлеуді дамыту ма? • Буын, дыбыс ажырату ма? • Сөздік қорын байыту ма? Бұл – ойын мазмұнын таңдауда бағыт береді.

2. Баланың жас ерекшелігін ескеру.3–6 жас аралығындағы балалардың қабылдау, ойлау, есте сақтау, сөйлеу ерекшеліктері әртүрлі. Мысалы: •3 жастағы балаға қарапайым, қысқа нұсқаулар мен көрнекілік қажет болса, •5–6 жастағы балаға рөлдік, сюжеттік, күрделі сөздік тапсырмалар беру тиімді.

3. Ойын ережесін түсіндіру.Ойын басталмас бұрын тәрбиеші: • Ойынның мақсатын қысқаша түсіндіреді; • Қатысушылар рөлін бөледі; • Ойын ережесін қарапайым тілмен, нақты мысалдармен жеткізеді. Бала не істейтінін, қандай нәтижеге жетуі керек екенін түсінуі – табыстың кепілі.

4. Қажетті материалдарды дайындау.Көрнекіліктер, суреттер, дыбыстық белгілер, ойыншықтар, әріп және буын карталары, тақта, магниттер – бәрі алдын ала дайындалып, баланың назарын аударатындай болуы тиіс.

5. Ойынды өткізу және қадағалау.Ойын барысында тәрбиеші: • Балалардың сөйлеу белсенділігін қадағалайды; • Көмек қажет балаға бағыт береді; • Сөйлеу қателіктерін түзетіп, дұрыс үлгі ұсынады.

6. Қорытындылау және рефлексия.Ойын соңында балалармен бірге: • Не үйрендік? • Қандай жаңа сөздер қолдандық `Қай бөлім ұнады? – деген сұрақтар арқылы кері байланыс жасалады. Тиімді ұйымдастырылған ойын – баланың тілдік дамуын тездетеді, шығармашылығын арттырады, сенімділігін күшейтеді. Әдістемелік тұрғыдан ойластырылған ойындар арқылы тіл дамыту үдерісі жүйелі, сапалы және нәтижелі жүзеге асады.

12

Тәрбиешінің рөлі.Мектепке дейінгі кезең — баланың тілдік, танымдық және әлеуметтік дағдылары қалыптасатын аса маңызды саты. Бұл кезеңде баланың сөйлеу мәдениетін, сөздік қорын, ойын анық жеткізу қабілетін қалыптастыруда тәрбиешінің рөлі ерекше. Тәрбиеші – тек білім мен білік беруші ғана емес, сонымен қатар баланың алғашқы тәрбиешісі, бағыттаушысы, үлгі тұтар тұлғасы. 1. Тіл дамытушы орта құрушы.Баланың тілін дамыту мақсатында ең алдымен сөзге бай, эмоционалды, белсенді тілдік орта қажет. Бұл ортаны қалыптастыруда тәрбиеші: • Күнделікті қарым-қатынасында балаға бай, нақты, түсінікті тілмен сөйлейді; • Сұрақтар қойып, оны жауап беруге итермелейді; • Балалардың өз ойларын еркін айтуына мүмкіндік береді; • Әртүрлі ойын, көркем әдебиет, тақпақ, ән айту, сахналау арқылы тілдік ортаны жандандырады.

2. Мақсатты бағыт беруші.Тәрбиеші әр баланың сөйлеу дағдысын бақылап, оның тілдік қабілеттерін бағалай отырып, қандай бағытта көбірек жұмыс жасау қажет екенін анықтайды. Мысалы: • Сөздік қоры аз балаға – суретпен жұмыс, жаңа сөздерді таныстыру; • Сөйлем құрау қиын балаға – рөлдік ойындар; • Дыбысты дұрыс айта алмайтын балаға – дыбыстық ойындар ұсынылады. Мұндай мақсаттылық нәтижелі дамудың негізі болып табылады.

3. Ойын ұйымдастырушы және басқарушы.Ойын – баланың жетекші әрекеті. Ал оны жүйелі, балаға қызықты әрі тиімді етіп ұйымдастыру – тәрбиешінің шеберлігін қажет етеді. Тәрбиеші: • Ойынның мақсатын нақтылайды; • Материалын дайындайды; • Ойын ережесін түсінікті тілмен жеткізеді; • Баланың белсенді қатысуын қадағалап, қажет жағдайда көмектесіп, бағыт береді. Сондай-ақ тәрбиеші ойын барысында балалардың тілдік қателерін түзетіп, орфоэпиялық дұрыс сөйлеуге үйретеді.

4. Жекелей қолдау көрсетуші.Әр баланың тіл дамуы әртүрлі болады. Кейбіреуі сөзді тез меңгерсе, енді бірі ұяң, тұйық болуы мүмкін. Мұндайда тәрбиеші: • Әр баламен жеке жұмыс ұйымдастырады; • Қосымша жаттығулар, ойын тапсырмалар ұсынады; • Баланың жетістігін атап, оны ынталандырып отырады. Мұндай қолдау баланың өзіне сенімді болуына, тілдік белсенділігінің артуына себеп болады.

5. Үлгі болушы тұлға.Балалар тәрбиешінің сөйлеу мәнеріне, дауыс ырғағына, сөз таңдауына еліктейді. Сондықтан тәрбиеші: • Сауатты, анық, әдемі сөйлеуге; • Әдептілік нормаларын сақтай отырып сөйлесуге; • Диалог құруда сыпайы болуға өзі үлгі болуы керек.

13

Тәрбиеші – баланың тіл әлеміне ашар алғашқы кілті. Ол бала жүрегіне жол тауып, оның сөздік қорын байытып, еркін сөйлеуіне, ойын жеткізуіне көмектесетін тұлға. Тіл дамыту жұмыстарының сәтті өтуі көбіне тәрбиешінің кәсіби құзыреттілігіне, шығармашылығына, балаға деген сүйіспеншілігіне байланысты. Ойын ортасын ұйымдастыруМектеп жасына дейінгі балалардың тілдік және танымдық қабілеттерін дамытуда ойын ортасының дұрыс құрылуы маңызды рөл атқарады. Ойын ортасы – баланың белсенді әрекетке, танымдық ізденіске, еркін қарым-қатынасқа түсуіне мүмкіндік беретін арнайы дайындалған кеңістік. Бұл орта тәрбиеші мен баланың бірлескен әрекетін тиімді ұйымдастыруға жағдай жасайды.Балабақшада ойын ортасын ұйымдастыру кезінде бала жас ерекшелігі, қызығушылығы, сөйлеу дағдылары ескерілуі тиіс. Әр топ бөлмесінде тіл дамытуға бағытталған бұрыштар мен тақырыптық аймақтар (мысалы: «Кітапхана», «Дүкен», «Қуыршақ театры», «Суреттер әлемі») болуы керек. Бұл бұрыштарда: Көрнекі суреттер мен плакаттар; Кішкентай кітаптар мен тақпақ жинақтары; Қуыршақтар, ойыншықтар; Дидактикалық және рөлдік ойындарға арналған құралдар орналастырылады.Ойын кеңістігі бала үшін қауіпсіз, тартымды әрі ынталандырушы болуға тиіс. Түстер үйлесімділігі, материалдың сапасы, қолдануға ыңғайлылығы – бәрі ойын процесіне әсер етеді.Тәрбиеші ойын ортасын үнемі жаңартып, маусымдық және тақырыптық өзгерістер енгізіп отыруы керек. Мысалы, күз мезгілінде — «Көкөніс дүкені», көктемде — «Бағбан» тақырыптары бойынша ойын бұрыштары жасалады. Бұл балалардың сөздік қорын тақырыптық бағытта дамытуға көмектеседі.Тиімді ұйымдастырылған ойын ортасы – баланың тілдік әлеуетін дамытудағы маңызды құрал. Ол баланың қиялын дамытып, еркін сөйлеуіне, жаңа сөздерді меңгеруіне жол ашады. Жас ерекшеліктеріне сай ойын таңдау.Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық, тілдік және психологиялық даму ерекшеліктері олардың ойынына тікелей әсер етеді. Сондықтан да ойын түрлерін дұрыс таңдау – тәрбиелік жұмыстың сапасын арттыратын маңызды шарттардың бірі. Әрбір жас кезеңіне тән тілдік даму деңгейін ескере отырып, ойын мазмұнын, күрделілік дәрежесін, ұзақтығын және құрылымын бейімдеу қажет.3-4 жас аралығындағы балалар үшін ойындар қарапайым, түсінікті болуы керек. Бұл кезеңде бала тілінің белсенді даму сатысы басталады. Сондықтан, ойын барысында көрнекілікке сүйеніп, заттың атын атау, қарапайым сипаттама беру (мысалы, "үлкен–кіші", "қызыл–жасыл") сияқты сөздік тапсырмалар берілуі орынды. «Не көріп тұрсың?», «Кім қайда жүгірді?» сияқты сұрақ-жауап ойындары осы жасқа өте тиімді.4-5 жастағы балалар қоршаған ортаны танып білуге белсенді ұмтылады. Бұл кезеңде олардың сөздік қоры едәуір кеңейеді, сөйлеу құрылымы күрделене түседі. Осыған байланысты «Дүкен», «Дәрігер», «Қонақ шақыру» сияқты сюжеттік-рөлдік ойындар балаға сөздерді байланыстырып айтуға, диалог құруға үйретеді.5-6 жастағы балаларға бағытталған ойындарда тілдік тапсырмалар күрделене түседі. Мысалы, жұмбақ шешу, әңгіме құрау, сөз тіркестерімен жұмыс жасау, дыбыстық талдау ойындары жүргізіледі.

14

Бұл жас кезеңінде баланың фонематикалық естуін, логикалық ойлауын және сөйлеу құрылымын дамытуға ерекше мән беріледі.Жас ерекшеліктеріне сай ойын таңдау – баланың танымдық және сөйлеу қабілетінің тиімді дамуына ықпал етеді. Тәрбиеші ойынның мазмұны мен мақсатын баланың даму деңгейіне бейімдей отырып, оны қызықты да мазмұнды ете білуі қажет. Интерактивті және визуалды құралдарды қолдану.Мектепке дейінгі кезеңдегі балалар үшін ақпаратты қабылдау мен есте сақтау көбіне көрнекі бейнелер арқылы жүзеге асады. Сондықтан баланың сөздік қорын дамытуда интерактивті және визуалды құралдарды тиімді қолдану – тілдік дағдыларды қалыптастырудың заманауи және пәрменді тәсілі болып табылады.Визуалды құралдар қатарына суреттер, слайдтар, карточкалар, бейнематериалдар, плакаттар жатады. Бұл материалдар балада қызығушылық тудырып, жаңа сөздерді тез меңгеруге көмектеседі. Мысалы, «Не көріп тұрсың?» немесе «Артық затты тап» секілді ойындарда нақты бейнелерді қолдану арқылы балалар затты сипаттап айтып үйренеді, сөйлеу белсенділігі артады.Интерактивті құралдарға мультимедиялық тақталар, проектор, планшет пен арнайы тіл дамыту бағдарламалары жатады. Балаларға арналған мобильді қосымшалар, анимациялық ойындар мен дыбысты слайд-шоулар арқылы бала тек тыңдап қана қоймай, өзара әрекеттесіп отырады. Мұндай құралдар арқылы ойын элементтері мен оқу үдерісі біріктіріліп, бала тіл үйренуде белсенді позицияда болады.Мысалы, «Дыбысты таны» немесе «Сөйлемді аяқта» секілді ойындар интерактивті форматта ұсынылса, балалардың қызығушылығы артып, танымдық қабілеттері дамиды. Сонымен қатар, мұндай құралдар тәрбиешіге баланың сөйлеу дағдысын қадағалауға, жетістігін бақылауға мүмкіндік береді.Интерактивті және визуалды құралдарды жүйелі пайдалану – мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қорын тиімді дамытудың, сөйлеу белсенділігін арттырудың және оқу үдерісін қызықты етудің заманауи жолы. Кері байланыс пен бағалау әдістері.Мектепке дейінгі білім беру үдерісінде баланың тілдік дамуын тиімді бағалау мен оған кері байланыс беру — маңызды міндеттердің бірі. Сөздік қорды дамытуда қолданылатын ойын әдістерінің нәтижелілігін анықтау үшін тәрбиеші баланың сөйлеу әрекетін жүйелі түрде бақылап, дер кезінде бағыт-бағдар беріп отыруы қажет.Кері байланыс — баланың оқу немесе ойын барысында жасаған әрекетіне берілетін нақты, шынайы және түсінікті жауап. Ол баланың жетістігін мадақтау, кемшілігін түзету, әрі қарай дамуына мотивация беру мақсатында жүргізіледі. Мысалы, бала дұрыс сөйлем құрастырса, тәрбиеші: «Жарайсың, сен жаңа сөзді орынды қолдандың!» деген қолдаушы пікір айтады. Ал қателескен жағдайда: «Қане, бірге қайталап көрейікші» деп ынталандырады.Бағалау әдістері мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне сай болуы керек. Мектепке дейінгі кезеңде баланы баллмен бағалау емес, сапалы бақылау мен ауызша пікір арқылы бағалау тиімді саналады. Бағалаудың кейбір түрлері: Күнделікті бақылау – баланың сөйлеу белсенділігіне, жаңа сөздерді қолдануына үнемі назар аудару. Карта немесе чек-лист – белгілі бір кезеңде меңгеруге тиісті сөздік немесе сөйлеу дағдысын белгілеу арқылы бақылау.

15

Ауызша рефлексия – ойыннан кейін баланың өз ойын айтуына мүмкіндік беру: «Саған қай ойын ұнады? Не үйрендің?» Портфолио – баланың сөйлеу жетістіктерін жинақтау (сурет, әңгіме, диктофон жазбалары).Дұрыс ұйымдастырылған кері байланыс пен бағалау әдістері баланың өзін-өзі бағалауына, сенімді сөйлеуіне, тілдік қабілетінің қалыптасуына ықпал етеді. Сонымен қатар тәрбиеші үшін де оқу үдерісінің тиімділігін арттырудың маңызды құралы болып табылады.

V. Тәжірибелік бөлім

3–4 жас топтарына арналған ойындар топтамасы.Мектепке дейінгі кіші топтағы балалар (3–4 жас) қарқынды дамып келе жатқан тілдік кезеңде болады. Бұл жастағы балалардың сөздік қоры әлі де шектеулі, сондықтан тіл дамыту жұмыстары негізінен ойын әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Себебі ойын – баланың басты іс-әрекет түрі, ал тілді меңгеру – сол әрекеттің ажырамас бөлігі. Ойын түрлерін таңдау кезінде балалардың жас ерекшелігі, қабылдау қабілеті, сөз түсіну деңгейі, еліктеу және қайталау дағдылары ескеріледі. Төменде 3–4 жастағы балалардың сөздік қорын дамытуға арналған тиімді ойын түрлері ұсынылады: 1. «Не көріп тұрсың?» ойыны Мақсаты: баланың сөздік қорын жаңа заттық атаулармен толықтыру, байқағыштығын дамыту. Құрал-жабдықтар: түрлі суреттер немесе нақты заттар (ойыншықтар, ыдыстар, жеміс-жидектер т.б.) Ойын барысы: тәрбиеші балаға сурет немесе затты көрсетіп, сұрақ қояды: «Бұл не?», «Ол қандай?», «Не істеп тұр?» Бала жауап береді: «Бұл – алма. Ол қызыл. Ол домалақ.»Тиімділігі: баланың сөзбен сипаттау дағдысы қалыптасады, сын есімдер, етістіктер қолданылады. 2. «Қайсысы артық?» ойыны Мақсаты: баланың ойлауын, салыстыру және талдау қабілетін дамыту арқылы сөздік қорын байыту. Құрал-жабдықтар: бір суретте бірнеше зат бейнеленген карточкалар (мысалы, үш жануар мен бір көлік). Ойын барысы: бала суретке қарап, қай заттың артық екенін табуы керек. Мысалы: «Мұнда үш аң мен бір көлік бар. Артық – көлік. Өйткені ол жануар емес.» Тиімділігі: бала себеп-салдар байланысын сөзбен жеткізуге дағдыланады. 3. «Кім қалай дыбыстайды?» ойыны Мақсаты: дыбыстық есту мен еліктеу дағдысын дамыту, жаңа сөздерді үйрету. Құрал-жабдықтар: жануарлардың суреттері немесе ойыншықтары. Ойын барысы: тәрбиеші суретті көрсетіп: «Мынау не?» – деп сұрайды. Бала жауап береді: «Сиыр». Тәрбиеші: «Сиыр қалай дыбыстайды?» – десе, бала: «Мө-ө-ө» деп еліктейді.Тиімділігі: фонематикалық есту, сөйлеу интонациясы дамиды, сөйлеуге деген қызығушылық оянады. 4. «Сиқырлы қорап» ойыны Мақсаты: есте сақтау және сөзбен сипаттау қабілетін дамыту.

16

Құрал-жабдықтар: ішіне бірнеше таныс заттар салынған қорап (доп, қасық, қуыршақ, т.б.)Ойын барысы: бала көзін жұмып, қораптан бір затты алып, сипап тануы керек. Содан кейін сол затты сипаттайды: «Бұл домалақ. Жұмсақ. Бұл – доп.»Тиімділігі: бала нақты сипаттамалармен сөйлеуді үйренеді, сөздік қорына жаңа сөздер қосылады. 5. «Дүкен» сюжеттік ойыны (жеңілдетілген түрі) Мақсаты: сөздерді контексте қолдану, диалог арқылы сөйлеуге бейімдеу. Құрал-жабдықтар: ойыншық азық-түліктер, ақша, сөмке т.б. Ойын барысы: тәрбиеші – сатушы, бала – сатып алушы. Бала: «Маған алма беріңізші» деп сұрайды. Сатушы: «Міне, ал, алма. Қанша аласың?» т.б. диалог құралады.Тиімділігі: сұрақ-жауап құрылымын меңгереді, қарапайым сөйлемдер құрайды. 6. «Сөзді жалғастыр» ойыны (қарапайым түрі) Мақсаты: сөйлемді жалғастыру, ойды аяқтау дағдысын қалыптастыру. Құрал-жабдықтар: визуалды суреттер немесе дайын сөз бастамалары. Ойын барысы: тәрбиеші: «Мысық терезеде отыр...» – десе, бала: «Ол далаға қарап отыр», немесе «Ол ұйықтап жатыр» деп жалғастырады.Тиімділігі: баланың қиялы мен сөйлеу логикасы дамиды. 7. «Жануарлармен серуен» қимылды ойыны Мақсаты: дене қимылы мен сөзді байланыстыру. Ойын барысы: тәрбиеші: «Қоян сияқты секір», «Аю сияқты жүр», «Түйе сияқты жай бас» – деп айтады. Балалар қимылды қайталайды және жануардың атын, қимылын сөзбен қайталайды.Тиімділігі: сөздер әрекетпен нығаяды, есте сақтау ұзақ мерзімге қалады.3–4 жастағы балалардың тілін дамытуда ойын тәсілдері – ең тиімді әдіс. Бұл жастағы балаларға қарапайым, нақты, көрнекі және қайталанбалы ойындар ұсынылуы тиіс. Жоғарыда берілген ойындар баланың сөздік қорын байытуға, белсенді сөз қолдануына, ойлау қабілетінің дамуына жол ашады. Ең бастысы – ойынның мазмұны қызықты әрі мағыналы болса, бала оған бар ынтасымен қатысып, тілді табиғи түрде меңгере бастайды.

3–4 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

4–5 жас топтарына арналған ойындар топтамасы.4–5 жас аралығындағы балалардың тілі мен ойлау қабілеті айтарлықтай қарқынды дамиды. Бұл кезеңде сөздік қоры жылдам толығады, грамматикалық құрылымдарды меңгеру қабілеті артады, сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасауға ұмтылыс күшейеді. Сондықтан ойындарды таңдауда балаға жаңа сөздерді үйретіп қана қоймай, оларды сөйлемде

17

дұрыс қолдануға, ойды жүйелі жеткізуге және логикалық байланыстар құруға мүмкіндік беретін әдістер қолдану қажет.1. Суретпен әңгімелеу ойыны – «Суреттегі оқиға» Мақсаты: Баланың бақылағыштығын дамыту, суретке қарап мазмұнды әңгіме құрау. Өту барысы: Тәрбиеші балаларға белгілі бір сюжет бейнеленген суретті көрсетеді (мысалы, бақтағы балалар ойыны, ормандағы жануарлар, асханада тамақ ішу көрінісі). Балалар кезекпен суреттегі кейіпкерлердің не істеп жатқанын, қандай заттар бар екенін айтып, қысқа әңгіме құрайды. Тиімділігі: Сөздік қорды жаңа етістік, сын есім, зат есімдермен толықтырады; байланыстырып сөйлеуді дамытады. 2. Сюжеттік-рөлдік ойын – «Мейрамхана» Мақсаты: Әлеуметтік рөлдерді меңгерту, диалогтық сөйлеуді дамыту. Өту барысы: Балалар рөлдерге бөлінеді (даяршы, аспаз, қонақ). «Мейрамхана мәзірі» дайындалады, онда түрлі тағамдар суреті мен атауы болады. Қонақтар тапсырыс береді, даяршы мен аспаз өз рөлдерін орындайды. Тиімділігі: Балалар жаңа сөздерді контексте қолданады, әдепті сөйлеу формаларын («өтінемін», «рақмет», «қалайсыз?») меңгереді. 3. Дидактикалық ойын – «Сөзді жалғастыр» Мақсаты: Ойлау және тілдік байланыстарды дамыту. Өту барысы: Тәрбиеші бір сөз айтады, бала сол сөзбен мағыналық байланысы бар келесі сөзді табуы керек. Мысалы: «Жаңбыр» – «Бұлт», «Кеме» – «Теңіз». Тиімділігі: Ассоциациялық ойлауды дамытады, сөз қорын жүйелейді. 4. Қимыл-қозғалыс ойыны – «Кім қалай дыбыстайды?» Мақсаты: Дыбыс пен әрекетті байланыстыру, моторика мен сөйлеуді қатар дамыту. Өту барысы: Тәрбиеші жануардың атын айтады, балалар сол жануардың қимылын және дыбысын салады. Мысалы, «қой» – маңырау, «құс» – қанат қағу. Тиімділігі: Есте сақтау мен есту қабілетін жетілдіреді, қимыл арқылы сөздің мағынасын бекітеді. 5. Фонематикалық есту ойыны – «Дыбысты тап» Мақсаты: Дыбыс ажырату қабілетін дамыту. Өту барысы: Тәрбиеші әртүрлі дыбыстар шығарады (қоңырау соғу, қағаз сыбдыры, барабан соғу), балалар олардың не екенін анықтап айтады. Тиімділігі: Есту зейінін дамытады, дыбыстық талдау негізін қалыптастырады. 6. «Сиқырлы қап» ойыны Мақсаты: Сипап сезу арқылы затты тану және атын дұрыс айту. Өту барысы: Қапшыққа әртүрлі заттар салынады (доп, қасық, кітап, жұмсақ ойыншық). Бала қолымен сипап, затты атайды және ол туралы бір сөйлем құрайды. Тиімділігі: Сенсорлық дамуға, сөздік қорды нақтылауға көмектеседі. 7. Топтық әңгіме – «Егер мен... болсам» Мақсаты: Қиялды және шартты сөйлеу құрылымдарын дамыту. Өту барысы:Балаларға бастау беріледі: «Егер мен құс болсам, ...», «Егер мен дәрігер болсам, ...». Әр бала сөйлемді жалғастырады. Тиімділігі: Шығармашылық ойлауды, сөйлеу еркіндігін қалыптастырады.Осы

18

жастағы ойындар тіл дамытумен қатар, әлеуметтік дағдыларды, ережелерді сақтай білу мәдениетін және өзін-өзі еркін білдіру қабілетін қалыптастырады. Тәрбиеші ойындарды жүйелі түрде түрлендіріп, жаңа лексикалық бірліктерді енгізсе, 4–5 жастағы балалардың сөйлеу белсенділігі айтарлықтай артады.

4–5 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

5–6 жас топтарына арналған ойындар топтамасы 5–6 жастағы балалардың тілі қарқынды дамиды, сөздік қоры едәуір кеңейеді, сөйлем құрау қабілеті жетіледі. Бұл кезеңде ойындар тек сөздерді үйретіп қана қоймай, байланыстырып сөйлеу, пікір білдіру, ойды дәлелдеу, логикалық және шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағытталуы керек. 1. Суретпен жұмыс ойындары «Сурет бойынша әңгіме құра». Мақсаты: Баланың қиялын дамыту, сөздерді байланыстырып қолдану. Ойын барысы: Тәрбиеші бірнеше байланысты суреттерді (мысалы, орманға серуен, жануарлар, мереке) көрсетеді. Баладан сол суреттерді бір-бірімен байланыстырып әңгіме құрауын сұрайды. Күтілетін нәтиже: Бала 4–5 сөйлемнен тұратын шағын әңгіме құра алады. «Не өзгерді?» Мақсаты: Зат атауларын есте сақтау, байқампаздықты дамыту. Ойын барысы: Үстелге 5–6 зат қойылады. Балалар оларды атайды, содан кейін тәрбиеші біреуін алып тастайды. Балалар қай заттың жоғын айтып береді. 2. Сюжеттік-рөлдік ойындар «Мектепке дайындық» Мақсаты: Тақырыптық сөздерді қолдану, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру. Ойын барысы: Бір бала – мұғалім, қалғандары – оқушылар. Сабақта «оқу», «жазу», «сұрақ қою» сияқты әрекеттер орындалады. Күтілетін нәтиже: Балалар диалог құруға, сұраққа толық жауап беруге үйренеді. «Саяхат» Мақсаты: Бағыт, орын атауларын қолдану, сөйлем құруды жетілдіру. Ойын барысы: Балалар пойыз немесе автобус болып сапарға шығады. «Қайда барамыз?», «Не көреміз?» сұрақтарына жауап береді. 3. Дидактикалық ойындар «Сөзден сөйлем құра» Мақсаты: Грамматикалық құрылымды меңгерту, сөздерді байланыстыру.

19

Ойын барысы: Тәрбиеші бірнеше сөз айтады («балалар», «ойнайды», «аулада»), балалар осы сөздерден дұрыс сөйлем құрайды. «Сөздік эстафета» Мақсаты: Сөздік қорды жылдам еске түсіру, ойлау қабілетін дамыту. Ойын барысы: Бір бала сөз айтады, келесі бала сол сөздің соңғы дыбысынан басталатын жаңа сөз табады. 4. Қимыл-қозғалыс ойындары «Жануарлар қимылы» Мақсаты: Сөз бен қимылды сәйкестендіру, есту және есте сақтау қабілетін дамыту. Ойын барысы: Тәрбиеші жануардың атын атайды («қоян», «аю», «құс»), балалар оның қимылын бейнелейді. «Әрекетті тап» Мақсаты: Етістіктерді меңгерту, жылдам ойлау қабілетін жетілдіру. Ойын барысы: Тәрбиеші бір әрекетті айтады («секіру», «отыру», «қол бұлғау»), балалар сол әрекетті орындайды. 5. Дыбыстық және фонематикалық ойындар «Бірінші дыбысты тап» Мақсаты: Дыбысты сөздің басында ажырату, фонематикалық естуді дамыту. Ойын барысы: Тәрбиеші сурет көрсетеді, балалар сөздің алғашқы дыбысын айтады. «Дыбысты соз» Мақсаты: Дұрыс дыбыстау, сөздің дыбыстық құрамына назар аудару. Ойын барысы: Тәрбиеші сөз айтады, бала оның дыбыстарын бөлек, созып айтады. 6. Шығармашылық ойындар «Өз ертегіңді ойлап тап» Мақсаты: Шығармашылық қабілетін, байланыстырып сөйлеуін дамыту. Ойын барысы: Балалар белгілі бір кейіпкерлерді таңдап, өз қиялдарынан шағын ертегі құрастырады. «Жаңа зат ойлап тап» Мақсаты: Қиялды, сипаттау қабілетін жетілдіру. Ойын барысы: Бала ойдан жаңа бір зат ойлап тауып, оның атын, пішінін, түсін, қызметін сипаттайды.

5–6 жас топтарына арналған ойындар топтамасы

20

Кесте әр жас тобына арналған ойындарды салыстыруға, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын бірден көруге мүмкіндік береді.

VI. Ойын нәтижесін бақылау және бағалау

Мектепке дейінгі ұйымдарда дидактикалық ойындардың нәтижесін бақылау және бағалау – баланың дамуын жүйелі түрде қадағалауға, педагогтың жұмысының тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл үдеріс тек қана баланың ойынды қаншалықты жақсы ойнағанын емес, сонымен қатар оның ойлау, тілдік, коммуникативтік және әлеуметтік дағдыларының дамуын бағалауға бағытталады. Бақылау тәсілдері ретінде педагог күнделікті ойын процесінде балалардың іс-әрекеттерін тікелей қадағалайды, олардың тапсырмаларды орындау шапшаңдығын, дәлдігін, ойын ережелерін сақтауын, бір-бірімен қарым-қатынасын белгілейді. Бақылау жазбалары, фотосуреттер немесе бейнежазбалар арқылы да жүзеге асуы мүмкін. Бағалау критерийлері мыналарды қамтиды: Ойын тапсырмасын дұрыс және толық орындау деңгейі; Ережелерді сақтау және түсіну қабілеті;Өз бетінше және шығармашылықпен әрекет ету;Топпен жұмыс істей алу, ынтымақтастық дағдысы; Логикалық ойлау, есте сақтау, зейін көрсеткіштері. Бағалау әдістері: Сөздік мадақтау – «Жарайсың!», «Тамаша орындадың!» сияқты қолдаушы пікірлер. Смайлик немесе белгішелер жүйесі – балалардың қызығушылығын арттыру үшін.

21

Жеке және топтық кері байланыс – ойын соңында жетістіктер мен жақсартуға тиіс тұстарды айту. Бағалау барысында балалардың жас ерекшеліктерін ескеру маңызды. 3–4 жастағы балалар үшін қарапайым және түсінікті белгілер қолданылса, 5–6 жастағыларға өзін-өзі бағалау элементтерін енгізуге болады.Дұрыс ұйымдастырылған бақылау мен бағалау педагогқа келесі ойындарды жетілдіруге, жеке балаға немесе топқа лайықтап өзгертуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде ойын тек көңілді уақыт өткізу құралы ғана емес, мақсатты дамытушы әдіске айналады. Баланың сөздік қорының даму көрсеткіштері.Мектепке дейінгі жаста баланың сөздік қорының даму деңгейін анықтау – оның тілдік және жалпы танымдық дамуының маңызды көрсеткіші болып табылады. Сөздік қордың молаюы баланың қоршаған ортаны танып-білуімен, ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасқа түсуімен тікелей байланысты. Негізгі даму көрсеткіштері:Сөздік қорының көлемі – бала қанша сөзді түсінеді және белсенді қолданады. 3–4 жастағы балалардың белсенді сөздік қоры орта есеппен 800–1000 сөз болса, 5–6 жаста бұл көрсеткіш 2000–2500 сөзге дейін жетеді.Сөздерді дұрыс қолдану дағдысы – бала сөздерді мағынасына сай пайдаланады ма, сөйлем ішінде дұрыс байланыстыра ала ма.Сөйлеу құрылымының күрделенуі – қысқа сөйлемдерден толық, грамматикалық дұрыс сөйлемдерге көшуі.Синонимдер мен антонимдерді қолдану – сөз мағынасының реңктерін түсінуі, ойын әртүрлі сөздермен жеткізе білуі.Жаңа сөздерді меңгеру жылдамдығы – жаңа ұғымдарды ойын, әңгіме, көркем әдебиет арқылы тез қабылдай алуы. Бақылау және бағалау әдістері:Әңгімелесу және сұрақ-жауап арқылы баланың сөздік қорын анықтау;Сурет бойынша әңгіме құрату;Дидактикалық ойындарда жаңа сөздерді қолдану белсенділігін қадағалау;Арнайы тест немесе сөздік тапсырмалар беру.Даму динамикасын қадағалау үшін педагог әр баланың жеке картасын жүргізіп, онда жаңа сөздерді меңгеру деңгейін, сөйлеу қарқынын және сөздерді қолдану сапасын белгілейді.Сөздік қоры бай бала өз ойын анық, жүйелі жеткізеді, жаңа ақпаратты тез қабылдайды және қарым-қатынаста белсенді болады. Сондықтан сөздік қорды дамыту – мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі.

22

Бақылау картасы – “Баланың сөздік қорының даму деңгейі”

Бала аты-жөні: ___________________________________
Топ: ___________________
Бақылау мерзімі: ___________________
Тәрбиеші/бағалаушы: ___________________

Қорытынды бағалау:

• Төмен деңгей – сөздік қоры шектеулі, сөйлеу белсенділігі төмен.

• Орта деңгей – сөздік қор жеткілікті, бірақ кейде қате қолдану бар.

• Жоғары деңгей – сөздік қоры бай, ойын еркін жеткізеді.

Ұсыныстар: ___________________________________________

Ата-анамен бірлескен жұмыс Баланың тілін дамытуда ата-анамен бірлескен жұмыс – тәрбиешінің ең маңызды міндеттерінің бірі. Себебі баланың күнделікті қарым-қатынасының көп бөлігі үйде өтеді, ал ата-ананың тілдік ортаны байытуға қосар үлесі орасан зор. Мектепке дейінгі ұйым мен отбасының үйлесімді серіктестігі баланың сөздік қорының кеңеюіне, сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына және қарым-қатынас дағдыларының дамуына жағдай жасайды.Алдымен тәрбиеші ата-аналарға тіл дамытудағы ойындардың маңызы, олардың түрлері және үй жағдайында қолдану жолдары

23

туралы жүйелі түрде ақпарат беруі тиіс. Бұл мақсатта ата-аналар жиналыстары, шеберлік сабақтары, кеңес беру сағаттары ұйымдастырылады. Мысалы, «Күнделікті әңгімелесу – тіл дамытудың кілті» тақырыбындағы тренингте ата-аналар балаға сұрақ қою, әңгімеге тарту және жауаптарын толықтыру тәсілдерін үйренеді.Үйде орындалатын шағын тапсырмаларды беру де тиімді. Мысалы, балаға үйдегі заттарды атап шығу, оларды сипаттау («түсін айт», «қайда орналасқанын көрсет»), немесе бірге сурет қарап, оқиғаны баяндау сияқты жаттығулар ұсынылады. Сонымен қатар, ата-аналарға дыбысты дұрыс айтуға арналған қарапайым артикуляциялық жаттығулар мен тілдік рөлдік ойындар («дүкен», «емхана», «қонаққа бару») үлгілері беріледі.Тәрбиеші мен ата-ананың тұрақты кері байланысы маңызды. Ол үшін жеке әңгімелесу, WhatsApp топтары, фото және бейне есептер қолданылады. Балада тілдік өзгерістер байқалса, бұл ата-анаға дер кезінде хабарланып, жетістіктері атап өтіледі.Ата-аналар баланың сөздік қорын дамыту ісіне белсене қатысқанда, баланың үйдегі және балабақшадағы тілдік тәжірибесі бір-бірін толықтырып, нәтижесінде оның қарым-қатынас жасау дағдылары жедел дамиды. Мұндай серіктестік – тіл дамытудың ең тиімді жолы.

Ата-анамен бірлескен жұмыс

ТӘРБИЕЛЕУ-БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ ЦИКЛОГРАММАСЫ

Білім беру ұйымы « Әйгерім-1» бөбекжай балабақшасы

Топ: «Ботақан» ересек топ

Балалардың жасы: 4 жастан

Жоспардың құрылу кезеңі: 26.05 - 30.05.2025ж.

36

VII. Қорытынды және ұсыныстар

Зерттеу және тәжірибелік жұмыс нәтижесінде балабақшада дидактикалық ойындарды жүйелі қолдану балалардың логикалық ойлау қабілетін дамытуда жоғары тиімділік көрсететіні анықталды. Логикалық ойындар – баланың танымдық белсенділігін арттыратын, ойлау әрекетін жандандыратын, есте сақтау, зейін, қиял сияқты психикалық процестерін дамытатын қуатты құрал. Мектепке дейінгі жаста қалыптасқан логикалық ойлау дағдылары болашақтағы оқу жетістіктеріне, өмірлік мәселелерді шешу қабілетіне және шығармашылық дамуына тікелей әсер етеді.Ойын барысында бала тек тапсырманы орындап қана қоймай, салыстырады, талдайды, қорытынды жасайды және өз ойын дәлелдейді. Мұндай әрекет оның сөздік қорын байытып, ойды жүйелі жеткізуіне мүмкіндік береді. Сонымен қатар, дидактикалық ойындар балалардың ынтымақтастықта жұмыс істеу, өзара көмек көрсету, бір-бірінің пікірін тыңдау мәдениетін қалыптастырады.Жүргізілген тәжірибе көрсеткендей, ойындарды таңдау мен ұйымдастыруда келесі қағидалар маңызды: баланың жас ерекшелігіне сай болуы, қызығушылығын оятуы, тапсырманың кезең-кезеңмен күрделенуі, көрнекілік пен материалдардың қолжетімділігі. Сондай-ақ, тәрбиешінің ойын барысын дұрыс бағыттап, баланың өз бетінше шешім қабылдауына жағдай жасауы – басты шарт.

Ұсыныстар:

1. Дидактикалық ойындар қорын байыту: Әр топта логикалық ойындардың жинақ қоры жасалып, жаңа ойын түрлерімен жүйелі толықтырылып отыруы қажет.

2. Ата-аналармен бірлескен жұмыс: Үй жағдайында қолдануға болатын қарапайым логикалық ойындар тізімін әзірлеп, ата-аналарға нұсқаулық беру тиімді. Бұл баланың үйдегі және балабақшадағы даму ортасын үйлестіреді.

3. Тәрбиешілердің кәсіби біліктілігін арттыру: Логикалық ойындарды құрастыру, бейімдеу және тиімді қолдану әдістері бойынша семинарлар мен шеберлік сабақтарын ұйымдастыру.

4. Ақпараттық технологияларды қолдану: Мультимедиялық құралдар, интерактивті тақта және мобильді қосымшалар арқылы логикалық тапсырмаларды түрлендіріп беру балалардың қызығушылығын арттырады.

5. Мониторинг жүргізу: Баланың логикалық ойлау дағдыларының даму деңгейін бақылау үшін арнайы бақылау картасы немесе тест әдістемесін қолдану.

Қорытындылай келе, логикалық ойлауды дамытуға бағытталған дидактикалық ойындар – мектепке дейінгі білім беру мазмұнының ажырамас бөлігі. Оларды жүйелі және мақсатты түрде қолдану баланың интеллектуалдық әлеуетін ашуға, өмірге бейім, ойлы, шығармашыл тұлға қалыптастыруға мүмкіндік береді.

37

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әміров Р. Мектепке дейінгі балалардың тілін дамыту әдістемесі. – Алматы: Рауан, 2019.

2. Сүлейменова Э.Д. Тіл дамыту жұмысының теориясы мен әдістемесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2020.

3. Жұбанова А. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Өрлеу, 2018.

4. Қазақстан Республикасы Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. – Астана, 2022.

5. Хасанова Г. Баланың сөйлеуін дамытудағы ойын технологиялары. – Шымкент: Ғасыр, 2021.

6. Vygotsky L.S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. – Harvard University Press, 1978.

•

38