М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

«Балалар ұжымын дамытудың жолдары»

Орындаған: ҚТӘ топ студенті

Қайруллаев Н.Ж.

Орал-2025

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазіргі заманда білім беру мен тәрбие жүйесінің басты міндеттерінің бірі – жан-жақты дамыған, белсенді, шығармашыл тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Бұл мақсатқа жетудің маңызды жолдарының бірі – балалар ұжымын қалыптастырып, оның тиімді жұмыс істеуіне жағдай жасау. Себебі ұжым – баланың әлеуметтік ортада өзін-өзі тануы мен дамуына ықпал ететін негізгі факторлардың бірі. Жасөспірімдер мен бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқы, қызығушылығы, құндылық бағдарлары көбінесе олар араласатын ортаның, яғни ұжымның әсерінен қалыптасады.

Балалар ұжымында дұрыс қарым-қатынас орнап, өзара жауапкершілік пен сыйластық принциптері сақталған жағдайда ғана баланың жеке тұлғалық дамуы, белсенділігі, азаматтық көзқарасы қалыптасады. Сондықтан мектеп пен мектепке дейінгі мекемелерде балалар ұжымын тиімді ұйымдастыру мен дамыту жолдарын зерттеу – бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр.

Ұжым арқылы бала өзін қоғам мүшесі ретінде сезініп, ортақ мақсатқа жетуге ұмтылады, оның бойында ынтымақтастық, ұйымшылдық, жауапкершілік сияқты маңызды қасиеттер дамиды. Осы тұрғыдан алғанда, балалар ұжымын дамыту жолдарын ғылыми-теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеу – педагогика ғылымының дамуындағы маңызды бағыттардың бірі.

Зерттеу жұмысының мақсаты.Балалар ұжымының дамуын қамтамасыз ететін тиімді педагогикалық жолдарды анықтау және ұжымды ұйымдастыру мен басқару әдістерін саралап, тәжірибелік ұсыныстар ұсыну.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

– Балалар ұжымы ұғымының ғылыми-теориялық негіздерін талдау;

– Ұжымның даму кезеңдері мен ерекшеліктерін сипаттау;

– Ұжымдағы қарым-қатынастың бала тұлғасына әсерін анықтау;

– Балалар ұжымын дамытудың тиімді жолдарын көрсету;

– Мұғалім мен тәрбиешінің ұжымдағы рөлін айқындау;

– Заманауи педагогикалық технологиялардың ұжымдағы орны мен рөлін талдау.

Зерттеу нысаны: балалар ұжымы

Зерттеу пәні: балалар ұжымын дамыту үдерісіндегі педагогикалық шарттар мен әдістер.

Зерттеу әдістері:

– Ғылыми әдебиеттерді теориялық талдау;

– Педагогикалық бақылау;

– Салыстырмалы талдау;

– Эмпирикалық (сұхбат, сауалнама) әдістер;

– Жинақтау, қорыту, жүйелеу.

Зерттеу жұмысының теориялық жаңалығы.Балалар ұжымының дамуындағы негізгі педагогикалық тетіктер мен жағдайлар жүйеленіп, қазіргі білім беру процесінде қолдануға болатын тиімді әдістер кешені ұсынылды.

Зерттеу жұмысының практикалық жаңалығы.Зерттеу барысында ұсынылған әдіс-тәсілдер мен жолдар мектеп пен балабақша практикасында балалар ұжымын қалыптастыру мен дамытуда пайдалануға болады. Бұл ұсыныстар педагогтердің кәсіби қызметін жетілдіруге және балалардың әлеуметтік белсенділігін арттыруға ықпал етеді.

Зерттеу болжамы.Егер педагогтар мен тәрбиешілер балалар ұжымын дамытуда жүйелі педагогикалық әдістер мен тиімді қарым-қатынас орнату стратегияларын қолданса, онда балалардың тұлғалық дамуы мен ұжымдық қарым-қатынас мәдениеті жоғары деңгейде қалыптасады.

Зерттеу көздері:

– Педагогика және психология саласындағы ғылыми еңбектер;

– Педагогтердің тәжірибелері мен практикалық іс-әрекеттері;

– Ғылыми мақалалар, әдістемелік құралдар.

Зерттеу жұмысының құрылымы.Курстық жұмыс кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші тарауда балалар ұжымына қатысты теориялық мәселелер қарастырылса, екінші тарауда ұжымды дамытудың нақты жолдары мен әдістері тәжірибелік негізде талданады.

I.Бастауыш мектептегі балалар ұжымын дамытудың теориялық негіздері

1. Бастауыш мектептегі балалар ұжымын дамытуға көзқарастар

Кез келген балалар тобы белгілі бір белгілері бойынша әлеуметтік ортада ерекшеленеді: бірлескен әрекеттері мен өмір сүру ерекшеліктері бойынша.

Әлеуметтік психологияда ұжым шағын топ ретінде адамның күнделікті өмірі жүретін тікелей әлеуметтік ортасының бір бөлігі болып табылады. Бұл орта адамның әлеуметтік мінез-құлқын айқындап, оның нақты әрекет ету уәждерін белгілейді, тұлғаның қалыптасуына ықпал етеді. Л.И. Новикованың пікірінше, шағын топ – бұл мынадай сипаттамалары бар ерекше адамдық бірлестік: құрамындағы элементтер саны, олардың арасындағы қарым-қатынас, қатынастар иерархиясы, іс-әрекеттердің бөлінуі, бірлескен және үйлестірілген әрекеттер, ұйымдастыру және өзін-өзі басқару үдерістері [1]. Көптеген авторлар бұл топ белгілеріне ортақ құндылықтар мен мінез-құлық нормаларын, ортақ қызығушылықтар мен мақсаттарды да жатқызады.

В.А. Гаврилов шағын топтың салыстырмалы тұрақты негізгі белгілерін атап көрсетеді:

• Салыстырмалы тұрақты әлеуметтік құрылым, әлеуметтік өзара әрекеттесудің белгілі бір жүйесі;

• Топ мүшелері бір-бірімен тікелей әрекет ететін әлеуметтік бірлестік түрі;

• Топ ішіндегі индивидтер арасындағы өзара әрекеттестік, оған ортақ мақсаттар, қызығушылықтар, мінез-құлық уәждері, әлеуметтік-психологиялық ұстанымдар, құндылықтар жүйесі, ұжымдық әрекетті ұйымдастыратын ортақ сана тән [2].

Шағын әлеуметтік топтың тиімді әрекет етуі үшін формалды және бейформалды құрылымдардың үйлесімі қажет, бұл ретте біріншісінің жетекші рөлі сақталуы тиіс. Т.Е. Конникова пікірінше, осы екі құрылымның үйлесімді дамуы ғана шағын әлеуметтік топтың жаңа сапалық күйге – ұжымға айналуына ықпал етеді.

Балалар топтарының ішкі қарым-қатынасын зерттеу отандық педагогикалық және әлеуметтік-психологиялық әдебиетте дәстүрлі тақырып болып саналады.

Ұжым – бұл белгілі бір мақсат пен ұйымдастырушылық шеңберінде бірігіп әрекет ететін, жұмыс істейтін немесе білім алатын адамдар тобы.

Ұжымға педагогикалық анықтама бере отырып, Н.К. Крупская балалар ұжымын «ортақ сезім, ортақ қызығушылықтар, ортақ жұмыс, ортақ көзқарастар мен достық арқылы біріктірілген топ» деп сипаттаған [3].

Л.Н. Толстой өзінің педагогикалық тәжірибесі барысында «мектеп рухы» деп атаған ерекше құбылыстың бар екендігіне көз жеткізген болатын [4]. Кейін бұл «рухани бірлік», «ұжымдық рух» немесе қазіргі тілмен айтқанда, әлеуметтік-психологиялық климат, балалар топтарындағы әлеуметтік-психологиялық атмосфера туралы барлық дерлік мектеп туралы жазған авторлар талдаған. Бұл жерде жеке тұлғаның дамуына жағымды әсер ететін жағдайлардан гөрі, баланың жан дүниесін бұзатын қарым-қатынастар баса айтылған.

Г.А. Роков мектеп қоғамдастығы қатарластарының тек бір жаста болуы немесе ойын-сауықтағы ортақ қызығушылықтармен ғана шектелмейтін, одан да күрделі құрылым екенін атап көрсеткен. Мектеп қоғамдастығын ортақ іскерлік мақсаттар мен мектеп пен мұғалімдерге деген біртұтас қатынас біріктіреді [4]. Г.А. Роков мектеп сыныбын тек жеке элементтердің жиынтығы емес, ерекше топтық даралық ретінде қарастырады, оның психологиялық қасиеттері жеке тұлғалардың қасиеттеріне келтірілмейді, оның өз бейнесі, «ерекше ақыл-ойы мен моральдық келбеті» бар, ол адамның бойына қаншалықты терең сіңсе, соншалықты мінезіне әсер етеді.

Г.А. Роковтың пікірінше, мұғалім сынып ұжымының психологиясын білуге міндетті. «Тұлғалық тәрбиелеу, – дейді ол, – дегеніміз оқушыға әсер ететін барлық жағдайларға назар аудару. Бұл жағдайлардың ішінде сынып та үлкен рөл атқарады, сондықтан оның ерекшеліктерін де педагог білуі қажет. Мұғалім тек бір оқушыны емес, бүкіл топты басқара білуі керек, ал ол үшін оқушылардың топтық араласуы қандай салдарға әкелетінін болжай алуы тиіс. Мұндай педагогикалық басқару қажет, өйткені басқаруға көнбейтін ұжым қауіпті болуы мүмкін, ал мұғалім оған қажетті бағыт беруі керек» [4].

Г.С. Фортунатов балалар ұжымдары мәселесінің өзектілігі мен дербестігін қолдайды. Ол балалар ұжымдарын зерттеу қоғамдық және тұрмыстық жағдайларға байланысты екенін мойындай отырып, олардың дамуы ересектердің қоғамдық өміріне тәуелді екенін де ескертеді. Бірақ сонымен қатар, Г.С. Фортунатов «балалардың қоғамдық өмірінің» өзіндік ерекшелігі бар екенін атап көрсетеді. «Балалар социологиясы, – дейді ол, – жалпы социологияға бағынады, бірақ сонымен қатар, ол да өзіндік дербестікке ие сала». Оның пікірінше, балалар ұжымдарын зерттеудің міндеттері – тәрбиенің теориясы мен практикасы талаптарынан туындайды: «Мектептегі, мектепке дейінгі және үйірме жұмыстардың әдістемесін негіздеу үшін біз балалардың ұжымдық өмірінің ерекшеліктерін түсінуіміз керек, балалар топтарының түрлерін анықтап, оларды ұйымдастыратын немесе ыдырататын факторларды зерттеп, ұжым өміріндегі жеке тұлғалардың рөлін анықтауымыз қажет» [4].

Г.С. Фортунатов кейіннен басқа авторлар да жаза бастаған ұжымға анықтама беруге және оларды жіктеуге тырысты. Ол былай дейді: «Ұжым – бұл тек жекелеген тұлғалардың жиынтығы емес, ол – әрдайым өзара әрекеттесетін тұлғалар жүйесі және ол тек біріктіруші ғана емес, сонымен қатар оны тұтас бірлікке ұйымдастыратын факторлармен сипатталады»[4].Автор балаларды біріктіретін ішкі және сыртқы факторлар туралы өз түсінігін ашады.

Ол ішкі факторларға әлеуметтік инстинкті жатқызады, яғни бұл – тұқым қуалайтын, балаларды бірігуге итермелейтін және оларды ұжым мүшелерімен бірге ортаға бірдей жауап беруге мәжбүрлейтін рефлекстер жиынтығы. Сыртқы факторларды талдай отырып, Фортунатов балалар ұжымдарының пайда болуы мен дамуына бүкіл өмірдің ұжымдасу деңгейі, жалпы елдің, аймақтың, отбасының экономикалық құрылымы үлкен әсер ететінін атап өтеді.

Г.С. Фортунатов педагогтың балалар ұжымындағы қызметіне терең талдау жасайды, оның балаларға қатысты қосарлы рөлін атап көрсетеді: «Педагог, бір жағынан, оқушылар үшін сыртқы фактор – мінез-құлықты қалыптастыратын әсерлердің тасымалдаушысы болса, екінші жағынан, ол балалар ұжымының шынайы мүшесі бола алады және солай болуы тиіс: яғни тек балаларды ұйымдастырып қана қоймай, олармен бірге ұйымдаса білуі қажет» [4].

Балалар ұжымдарын жіктеу барысында Г.С. Фортунатов оларды былайша бөледі:

1) стихиялық түрде қалыптасқан ұжымдар;

2) саналы түрде ұйымдастырылған ұжымдар;

3) біреулер ұйымдастырған ұжымдар;

Сондай-ақ аралық сипаттағы ұжымдар.

Фортунатовтың еңбектерінде ұжым мүшелерін мінез-құлқы мен сипаттамаларына қарай саралаудың алғашқыларының бірі кездеседі. Балалар келесі топтарға бөлінеді:

• көшбасшылар мен ұйымдастырушылар — мақсатқа берік;

• белсенділер — жеке бастамашыл, бірақ әрдайым тұрақты мінезге ие емес;

• орындаушылар;

• жалғыздар — өз өмірімен өмір сүретін;

• бүлікшілер — көшбасшыларға немесе ұжым ережелеріне қарсы шығатындар;

• шеттетілгендер — ұжым тарапынан қысым көретіндер.

Автор бұл типологияның абсолютті еместігін түсінеді, балалардың мінез-құлқы мен ұжымдағы орны арасында тікелей және кері байланыс бар екенін атап өтеді. «Ұжым құрылымын зерттей отырып, – дейді Г.С. Фортунатов, – біз ұжымдағы баланың орны оның мінез-құлқына қалай әсер ететінін ескермей тұра алмаймыз. Кейде бала ерекше құқықтар мен міндеттерге ие бола отырып, мүлде өзгеріп кетуі мүмкін немесе ұжыммен жаңа қарым-қатынас орнатады: балалар ұжымында адамның топтағы орны оның тұлғалық қасиеттерін өзгертетіні айқын көрінеді» [4].

Көптеген қызықты тұжырымдарды П.М. Загоровский өз мақалаларында дамытқан. Оның пікірінше, баланың ұжымдағы мінез-құлқына отбасылық жағдайлар, отбасының таптық жағдайы, сондай-ақ отбасы дәстүрлері әсер етеді. Автор атап өтеді: қарапайым жұмысшы отбасыларынан шыққан балаларда қатарластарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігі тұрақтырақ дамиды, ал көптеген интеллигент отбасыларынан шыққан балалар тек жекелеген достарымен араласқанымен, ұжымға бейімделу олар үшін әлдеқайда қиын, өйткені топ оларды басып тастайды.

П.М. Загоровский балаларды топтағы орнына қарай жіктейді. Автордың бақылауынша, ұйымдастырушы балалар — шешім қабылдай білу, әрекет ету, істің негізгі сәттерін бөліп ала білу және жоспарлай алу қабілетімен ерекшеленеді. Мұндай балалардың ақыл-ой дамуы орта деңгейден жоғары. Ал ұжымнан «шығып қалған» балалар екі топқа бөлінеді: олар не ақыл-ой дамуында кемістігі бар балалар, не сыртқы әсерлерге бұрыннан қорғаныш реакциясы қалыптасқан балалар. Бұларға мыналар жатады:

– «гипербелсенді балалар» – «хаосты ортадан» шыққан;

– «тежелген балалар» – баяулығымен, жігерсіздігімен, бастама көтере алмауымен ерекшеленеді [5].

Б.В. Беляев балалар ұжымы мәселесін әлеуметтік психологияның кең контексіне енгізеді. Ол әлеуметтік психология пәніне берген анықтамасы өз заманының шетелдік психологтарының ұқсас әрекеттерінен әлдеқайда ауқымдырақ әрі қызықты.

Атақты зерттеуші А.С. Залужный да балалар ұжымы туралы көптеген құнды байқаулар мен қорытындылар жасады. Ол «табыну инстинктін» жақтаушылардың, яғни мектеп жасына дейінгі, тіпті мектепке дейінгі балалардың арасында әлеуметтік және ұжымдық қатынастар бола алмайды деген көзқарасын сынға алды. Залужный өзінің зерттеу материалдарының негізінде әлеуметтік әрекеттестіктердің жіктелуін жасап, олардың жас ерекшеліктеріне қарай даму динамикасын анықтады. Ол әлеуметтік мінез-құлықтың 4 түрін айқындады:

1) қорғаныш-негативистік;

2) агрессивті;

3) алғашқы әлеуметтік;

4) ұжымдық-әлеуметтік.

Бұл түрлер бір уақытта әлеуметтік мінез-құлықтың даму сатылары ретінде қарастырылады.

«Басқа балалармен өзара қарым-қатынас, – дейді автор, – ойын кезінде пайда болатын ойын ұжымы мен соған қатар жүретін еңбек ұжымы – баланың әлеуметтік дағдыларын қалыптастырудағы қажетті саты болып табылады. Осы ұжымдар арқылы, ересектердің көмегімен, бала отбасындағы шеңберден шығып, кеңірек әлеуметтік ортамен байланыс орнатады» [6].

А.С. Залужный өз еңбектерінде балалар ұжымындағы көшбасшылардың рөлі мен функцияларын, баланың көшбасшы болып шығуына әсер ететін факторларды, көшбасшы типтерін талқылаған. Автор балабақша жасындағы топтарда да көшбасшылар мен бастамашылдардың болатынын атап өтеді. Олардың рөлі әртүрлі болуы мүмкін: бір жағдайда көшбасшы тек ойын бастамашысы ретінде ғана әрекет етеді де, кейін жетекшілік рөлді атқармайды; басқа жағдайда көшбасшы ұйымдастырушы және жетекші ретінде басынан аяғына дейін топты біріктіріп тұрады. Ұжымның сақталуына да сол себепкер болады. Көшбасшылардың негізгі қасиеттері – белсенділік, тәжірибе және жоғары зияткерлік даму деңгейі.

А.С. Залужный кейбір балалар «туа бітті» көшбасшы бола алмайды деген көзқарасты сынға алады. Ол сондай-ақ, жеке тұлғаның қасиеттері оның көшбасшылық мүмкіндіктерін анықтайды деген тұжырымға негізделген зерттеулерді де сынайды. Шын мәнінде, белгілі бір жағдайларда кез келген бала көшбасшы бола алады және болып та жатады — бүгін біреуі, ертең басқасы және солай кете береді» [7].

Сонымен қатар, сол кезеңнің зерттеушілері балалардың жас ерекшелігі мен даму деңгейіне қарай ұжымдардағы көшбасшыларға тән жеке қасиеттерді іс жүзінде анықтауға тырысқан. Бұл қайшылық П.П. Блонскийдің еңбектерінде көрініс тапқан, ол көшбасшылықты зерттеу нәтижелерін нақты тұжырымдаған. «Көшбасшы, – дейді автор, – бұл ұжымның мінсіз деп санайтын қасиеттерінің жиынтығы іспетті... Көшбасшыда сол ұжым үшін идеал болып табылатын қасиеттердің көпшілігі болады. Бұл — оның неге көшбасшы болатынының негізгі себептерінің бірі» [4].

П.П. Блонский белгілі бір жас кезеңінде баланың көшбасшы болуына ықпал ететін қасиеттерді атап көрсетеді. Бастауыш сынып оқушыларының ішінде зияткерлік деңгейі жоғары, бастамашыл әрі пысық балалар көшбасшы болады. Ал дамуы төмендеу топтарда зияткерлік екінші орынға ығысып, оның орнына физикалық күш бірінші орынға шығады. Жасөспірімдер арасында көшбасшы болудың басты шарты — ақыл. Сонымен қатар, табандылық, шешімділік, бастамашылық, физикалық даму және салыстырмалы түрде кең білім де маңызды рөл атқарады.

Кейінгі кезеңде отандық психологияда ұжымдар мен «шағын топтар» деп аталатын құрылымдарды зерттеуге ерекше мән беріле бастады. Бұл мәселемен көптеген танымал психологтар мен педагогтар айналысты. Солардың бірі — көрнекті педагог А.С. Макаренко, ол ұжым ішінде тұлғаның қалыптасуының психологиялық-педагогикалық қағидаттарын теория жүзінде де, тәжірибе жүзінде де дамытты. Ол ұжым деп тек қоғамға пайдалы іспен айналысатын топты атауға болатынын баса айтты [8].

К.К. Платонов ұсынған құрылымға, формаға және әрекет мақсаттарына негізделген жіктеуге сәйкес, топтардың үш негізгі түрі көрсетіледі:

Ассоциациялар – ұйымдаспаған, кездейсоқ құрылған топтар, құрылымы стихиялық, әрекеттері жеке мақсаттарға бағытталған;

Корпорациялар – ішкі құрылымы бар және ортақ әрекетпен сипатталатын топтар, олардың мақсаты «топ арқылы жеке» сипатқа ие, яғни топтық эгоизмге негізделген;

Ұжымдар – ішкі құрылымы мен бірлескен әрекеті бар топтар, олардың мақсаттары топ шеңберінен шығып, қоғамдық мәнге ие болады.

К.К. Платоновтың жіктемесін негізге ала отырып, Л.И. Уманский мен оның ізбасарлары топтардың даму кезеңдеріне сәйкес оларды ажырататын маңызды критерийлерді атап көрсетті.

Олардың ішінде ең маңыздысы – топтың тұтас бағыттылығы, яғни топтың алдына қойған мақсаты, құндылықтары, әрекетке итермелейтін уәждері, қызығушылықтары, идеалдары, көзқарастары мен сенімдері.

Бұдан кейін «топтың дайындық деңгейі», «ұйымдастырушылық бірлігі», «психологиялық-коммуникативтік деңгейі» (интеллектуалдық, эмоционалдық және еріктік бірлік) сияқты критерийлер анықталады.

Осы критерийлерге сүйене отырып, авторлар топтардың келесі бес түрін анықтады:

Номиналды топ – жоғарыда айтылған ешбір критерийге ие емес;

Ассоциация – ресми құрылымы мен ортақ мақсаты бар, бірақ дайындық, ұйымшылдық пен психологиялық-коммуникативтік бірлік дамымаған;

Кооперация тобы– мақсаты мен әрекеті ортақ, дайындық пен ұйымдасқандық бар, бірақ топтық уәждер әлі толық айқындалмаған;

Ұжым – жоғары даму деңгейімен, жақсы дайындықпен, ұйымшылдықпен және психологиялық-коммуникативтік тұтастықпен сипатталады;

Гомфотерлік ұжым – алдыңғы деңгейлерге қоса, биологиялық үйлесімділік те бар [9].

Осылайша, отандық педагогикалық психологияда жинақталған тәжірибені қорыта келе, ұжымды ұйымдаспаған топтардан ерекшелендіретін басты белгі – оның мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастардың бірлескен әрекеттің мақсаттары мен мазмұны арқылы реттеліп отыруы.

Осы тұрғыдан алғанда, ұжым – бұл жеке тұлғалар арасындағы қарым-қатынастар қоғамдық мәні бар, әрбір адам үшін маңызды іс-әрекеттің мазмұны арқылы анықталатын топ. Осыдан барып, балабақшада, мектепте, жоғары оқу орнында да ұжымдық қарым-қатынастардың болуына күмән жоқ. Балабақшаның ересек тобын да енді ұйымдаспаған топ деп қарастыруға болмайды, өйткені арнайы зерттеулер көрсеткендей, мұнда эмоционалды және стихиялық қатынастардан тыс, тереңірек байланыстар қалыптаса бастайды. Кез келген балабақша тобы не сыныпты зерттей отырып, біз үнемі дамып келе жатқан әлеуметтік организммен бетпе-бет келеміз, онда белгілі бір топтық және ұжымдық сапалар қалыптасады.

Осылайша, ұжым – бұл ортақ, қоғамдық мәні бар мақсаттар мен соларға қол жеткізуге бағытталған бірлескен әрекет арқылы біріктірілген ұйымдасқан балалар тобы. Ұжымды кездейсоқ топтардан ажырататын негізгі белгі – оның мүшелерінің келісілген әрекетке қатыса алу қабілеті, бұл арқылы олардың жеке қажеттіліктері де қанағаттандырылады. Балаларды тиімді тәрбиелеу үшін, ең аз дегенде, олардың дамуына топ арқылы әсер ету қажет, ал ең дұрысы – балалар ұжымын ұйымдастырып, оны педагогикалық тұрғыдан дұрыс пайдалану.

1.2. Балалар ұжымының даму процесі

Балалар ұжымы және оның даму кезендері. Жеке тұлға және ұжым мәселелерімен философтар, әлеуметтанушылар, әлеуметтік психологтар, педагогтар айналысуда. Бұл аталған мәселенің педагогикалық ғылым мен практиканың шеңберінен әлдеқашан шығып кеткендігінің дәлелі.

Ұжымның педагогикалық теориясын дамытуға П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Н.К. Крупская, П.Н. Лепешинский, В.И. Сорока-Росинский, С.Т. Шацкий және т.б. өз үлестерін қосты.

Ұжымдағы жеке тұлға теориясын құрудың негізі А.С. Макаренко еңбектеріңде жатыр. Ол ұжымда жеке тұлғаны тәрбиелеудің басты нәтижесі оның қоғамдық бағыттылығы деп есептейді. А.С. Макаренко ұжымның басты белгілерін нақты тұжырымдап берді: ұжым – басқа ұжыммен органикалық байланыста болатын қоғамның бір бөлігі; қоғамдық маңызы бар мақсаттың болуы; ұжым мүшелерінің қызметін ұйымдастыру; ұжым мүшелері арасындағы өзара жауапкершілікті қарым-қатынас орнату; өзін-өзі басқару органдарының болуы.

Мектептің балалар ұжымы бастапқы ұжымдардан (сыныптардан) тұрады; осы алғашқы ұжымда-ақ балалар жалпы мақсатын жүзеге асыруға бірігіп қатыса отырып бір-бірімен жақын араласа бастайды. Онда балалардың мүмкіндіктеріне, қызығушылықтарына, қабілеттеріне, құрбыларына деген қарым-қатынастарына қарай әрқайсысының белсендіруге жағдай жасалады. Сонымен бірге бұл ұжым өзінің тар мағынадағы мүдделерімен ғана шектеліп қалмай болашақ жоспарларын күрделендіріп, мүдделерін кеңейтуі тиіс. Бұл тек осы алғашқы ұжымдарды қоғаммен байланыстыратындай ұжымаралық байланыс жасау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Ұжым проблемасын зерттеушілер қазір оны зерделеудін әртүрлі әдіс-тәсілдерін жасауда. Л.И. Новикова әрбір баланың тұлғалық қасиеттерін жанжақты дамыту құралы ретінде балалар ұжымын басқарудың барынша тиімді жолдарын зерттеуде. Т.Е. Конникова ұсынған ғылыми бағыт ұжымның басты қызметін оқушының адамгершілік дамуымен байланыстырады. Р.С. Немов, А.Г. Кирпичник өз жұмыстарында балалар ұжымының қызметін жүйелі бағалауға үлкен мән береді.

Қазіргі қоғам жағдайында балалар ұжымы жеке тұлғаны әлеуметтеңдірудің маңызды факторы. Оқушы үшін ұжым қоғамның моделі, әлеуметтік орта, оның өмір әрекетіңде, пікірлесуде жеке тұлғаның қарым-қатынасында тәжірибесі кеңейіп әлеуметтік рөлдерді менгереді, орнықты, жеке тұлғаның өзін-өзі басқаруы, өзін-өзі іске асыруы,оны қорғаумен сүйемелдеу қамтамасыз етіледі [10, 138-б].

Оқушылар ұжымы деп мақсатты, әлеуметтік маңызды іс-әрекет негізіндегі оқушылар бірлестігін ұйымдастыру формасын түсінуге болады.

Оқушылардың іс-әрекеті оқу және оқудан тыс уақыттағы іс-әрекет. Балалар ұжымының үлкендер ұжымына карағандағы ерекшеліктері:

– Қоғамдық құндылық пен жеке тұлғаның маңызды мақсатына бағытталған бірлескен іс-әрекеті;

– Ұжым мүшелерінің еркін қарым-катынас жасауы;

– Ұжым мүшелерінің бір-бірімен өзара жауапкершілігі және тәуелділігі; - өзін-өзі сайлау органдарының болуы.

Зерттеушілер балалар ұжымдарының басқада ерекшеліктеріне тоқталған, олардың қатарында тапсырмаларды және рөлдерді бөлудегі тең кұқықгык, өзі басқару органдарынын болуы, ұйымшылдық, адамгершілік психологиялық ықыластық, тәртіп т.б.

Балалар ұжымы — өте сезімтал аспап, ол тек педагог тұлғасын басшылығымен ғана дамиды (В.А.Сухомлинский). Сондықтан мұғалім ұжымның даму заңдылықтарын, оның даму сатыларын, оқушылардың жеке мүмкіншіліктерін және ұжымда орнықты сезінуін білуі кажет.

А.С. Макаренко балалар ұжымының технологиясының негізгі қағидаларын «Ұстаздық дастанда» келтірген. Онын пікірінше ұжымдағы ұжым мүшелерінің ілгері жылжуы еркін адамдар ұжымының болмыс формасы. Ұжым қоғамның бөлігі болғандыктан ілгері жылжығанда ғана дамиды. Қозғалыссыз ұжым әлеуметтік тұрғыдан дағдарысқа ұшырайды. ¥жым дамуының негізгі зандылығы — перспективалык бағыттарының болуы оның мәні ұжымының дамуы тек перспектива (мақсат,іс) болса және жаңа перспективалар байқалғанда ғана мүмкін. Балалардың алдында перспективалар тек педагогпен ғана қатынаспайды, олар өздері қызықты, әлеуметтік маңызды істерді іздейді. А.С. Макаренко перспективалык бағыттарды үш топқа бөледі: жақын, орта, алыс перспектива.

Перспективаларды-ертеңгі қуанышты субъекті жүзеге асыру күш-жігерді талап етеді, сонымен қатар мақсатка жету қуанышына бөліп, ұжым мен оның мүшелерінің қанағат сезімін тудырады. Ұжымның іс-әрекеті арқылы біртебірте дәстүр қалыптасады. Олар ұжымда қалыптасқан, оның стилін, құндылық бағыты, мақсатылығы көрсететін салт-сана, тәртіп, мінез-кұлық ережелері. Бірлескен іс-әрекеті барысында ұжым мүшелерінің мұғалім, ұжым, белсенділер ыкпалында тікелей емес, жанама түрде, оның оқушыға жүйелі әсері тәрбие механизмі арқылы болуы мүмкін [10, 139-б].

Балалар ұжымында тәрбие міндеттерін шешуде қатынастар жүйесін басқару ұжымның дамуының келесі заңы – параллельді ықпалдар заңы.

Оқушылар ұжымында (ер балалар мен қыздар арасында, белсенділер, микротоптар, лидерлер т.б.) өте күрделі қатынастар кездеседі. Бұл қатынастарды 2 негізгі топтарға жіктеуге болады: жауапкершілікті тәуелділік (іскерлік, ресми) және эмоциональды-психологиялық – тұлға аралық (достық, үнату, жаратпау т.с.с). Ғылыми зерттеу еңбектері көрсеткеңдей жеке тұлға мен ұжымның арасындағы қатынастардың үш моделі қалыптасады:

1.Жеке тұлға ұжымға тәуелді;

2.Жеке тұлға және ұжым оптимальды қатынасты болуы (И.П.Подласый).

3.Жеке тұлға ұжымды өзіне бағындыруы.

Жеке тұлғаның және ұжымның әртүрлі қатынасы бұл модельдермен шектелмейді. Бұл жағдайда мұғалім жеке тұлғаның даралығын,өзін-өзі көрсете білу қабілетін қалыптастыру үшін балалар арасындағы қатынасты күрделі зерттеп, ұжым мен әр-бір жеке тұлғаның ара қатьшасын, білуі қажет.

Ұжым даму зандылықтарына сәйкес әртүрлі кезендерден өтеді (А.С. Макаренко) олар ұжымға қойылатын талаптармен сипатталады. Әрине, осы кезеңдердің арасын нақты уақытша бөлімдерге бөлуге болады, өйткені олардың арасында ешқандай шекара жоқ, солай бола тұрса да ұжымды дамытудың негізгі үш кезенінің барлығын педагогтардың дұрыс меңгеруі олардың өздеріне оқушы ұжымын қальштастыру бойынша істелетін жұмыстарды сауатты ұйымдастыруға көмектеседі.

Оқушы ұжымын дамытудың бірінші сатысы әдеттегідей оқушылардың нашар ұйымдастырылуымен сипатталады, балалар бұл сатыда алғашқы ұжымдарға формальды түрде топтастырылады. Сынып белсенділері болмайды, соған байланысты мұғалім сыныпқа тиісті талаптарды өзі қояды. Бұл мектепке немесе сыныпқа қайтадан келген балалар жинақгалған «құрама сынып» оқушылары ұжымының басты ерекшеліктері. Көп жағдайда мұғалім бірге көп жылдар бойы бірге оқып келе жатқан окушылар ұжымымен жұмыс істейді, бірақ сынып тәртібі нашар, көшбасшылар формальды түрде сайланады, бірақ мұның ұжымдық қарым-қатынасқа ешқандай ықпалы болмайды, яғни жалпы нашар ұйымдастырушылық орын алады.

Бұл кезенде мұғалім сабақта және сабақтан тыс уақыттарда оқушыларды әртүрлі бірігіп атқарылатын іс-әрекеттерге араластыру арқылы бірбірін (оқушы мен мұғалім) жақсы танысуға күш салуы тиіс. Сонымен қатар, ұжымның қалыптасуы кезеңінде сынып белсеңцілері сайлауға, қайта сайлауға дайындалады. Берілетін тапсырмалар кездейсоқтық сипатта болуы мүмкін, сонымен бірге балалардың да мүдделері де ескерілуі керек.

Ұжымды дамытудың екінші кезеңінде талаптарды тек мұғалім ғана емес белсенді топ мүшелері де (параллель) қоя алады. Сабақта және сабақтан тыс іс-әрекеттердің түрлері көбейіп, күрделене түседі. Белсенді топ мүшелері тапсырмаларды оқушылардың мүдделерін ғана емес, ұжым қажеттіліктерін ескере отырып береді.

Әрбір оқушы бұл кезенде өзін ұжым мүшесі ретінде санап өз әрекеттері-нің қоғамдық маңыздылығын түсінуі тиіс. Сонымен бірге оқушылар алға қойылған мақсатты білуі және түсінуі тиіс және сол мақсатқа жетудегі әрбір оқушының рөлі мен қосатын үлесін де білуі керек.

Оқушы ұжымының дамуьшың үшінші кезеңінде тек мұғалім мен белсенділер мүшелеріне ғана талаптар қойылмайды, сонымен қатар ұжымның әрбір мүшесіне де белгілі бір талап қойылады. Бұл саты қоғамдық пікірлердің ескерілуімен, оқушылардың өз-өзіні басқаруының жоғарғы деңгейде болуымен, балалардың ұжым жұмыстарымен айналысумен сипатталады. Дәл осындай ұжым оқушыларды ұжымшылдыкқа тәрбиелеу құралы болып табылады. Бұл жерде әрбір оқушының тұлға ретінде дамуына барлық жағдайлар жасалады.

Ұжымның барлық даму сатыларыңда мұғалімнің алдында үнемі тәрбиелеу міндеттері тұрады. Оның ішіндегі ең маңыздысы: педагогикалық жетекшілік пен оқушылардың өз-өзін басқаруын дамытуды қалай бірге алып жүруге болады?

Ұжым дамуының бастапқы деңгейінен жоғарғы деңгейге көтерілуі көп жағдайларда мұғалімнің дұрыс позициясына байланысты [10, 139-141 бб].

1.3. Ұжымды дамытудағы мұғалім мен тәрбиешінің рөлі

Бастауыш сынып – оқушылардың адамгершілік қасиеттері мен ұжымдық мінез-құлық дағдылары қалыптасатын алғашқы маңызды әлеуметтік орта. Бұл кезеңде баланың тұлғалық дамуына ықпал ететін ең басты тұлға – мұғалім мен тәрбиеші. Олар оқушыны жеке дара дамытып қана қоймай, оны ұжымда әрекет етуге, қарым-қатынас орнатуға, ортақ мақсатқа жетуге тәрбиелейді.

Мұғалім – ұжым қалыптастырушы көшбасшы

Бастауыш сынып мұғалімі – баланың өміріндегі алғашқы көшбасшы, бағыттаушы, үлгі көрсетуші тұлға. Оның кәсіби біліктілігі мен педагогикалық шеберлігі сыныптағы психологиялық ахуалға, оқушылар арасындағы қарым-қатынасқа тікелей әсер етеді.

Мұғалімнің негізгі рөлі:

Ұжымдық мақсат қоюшы: Мысалы, «Біз қандай сынып болғымыз келеді?» деген сұрақ негізінде ұжымдық мақсат қалыптастырады.

Ұйымдастырушы: Тәрбие шаралары, топтық жұмыс, бірлескен жобалар, ойындар ұйымдастыру арқылы оқушыларды біріктіреді.

Модель ұсынушы: Мұғалімнің өзі қарым-қатынас пен мінез-құлық үлгісі болады. Балалар мұғалімнен еліктеу арқылы үйренеді.

Мотиватор: Оқушыларды ынталандырып, жетістігін мойындап, олардың белсенділігі мен жауапкершілігін арттырады.

Қарым-қатынас реттеуші: Қақтығыс, түсінбеушілік сәттерінде әділ шешім шығарып, бейбіт тіл табысуға үйретеді.

Тәрбиеші – баланың әлеуметтенуін қамтамасыз етуші.Егер мектепте арнайы тәрбиеші болса (интернаттық мектеп, толық күндік мектептер, шағын орталықтарда), оның рөлі де ерекше. Тәрбиеші баланың мектептен тыс, бос уақыттағы дамуын ұйымдастырады. Бұл кезең – баланың еркін қарым-қатынас жасау, шығармашылығын таныту, әлеуметтік нормаларды меңгеру уақыты.

Тәрбиешінің қызметі:

Тұлғалық даму кеңістігін құру: Шығармашылық шеберханалар, үйірмелер, клубтар арқылы.

Әлеуметтік қарым-қатынасқа баулу: Ойындар, рөлдік жағдайлар, ұжымдық шаралар ұйымдастыру арқылы балалардың коммуникативтік дағдыларын дамытады.

Баланың ішкі әлеуетін ашу: Әр баланың қызығушылығын зерттеп, сол бағытта оның дамуына мүмкіндік береді.

Психологиялық қолдау көрсету: Эмоциялық қолдау, сенімге негізделген байланыс – бастауыш жастағы балаға ауадай қажет.

Ұжымдық тәрбие үрдісіндегі мұғалім мен тәрбиеші арасындағы ынтымақтастықтың рөлі ерекше.Егер мектепте мұғалім мен тәрбиеші бірлесе әрекет етсе, олардың жұмысы бірін-бірі толықтырып, оқушыларға тиімді әсер етеді. Бұл біртұтас тәрбие кеңістігін қалыптастырады.

Бірлескен жұмыстың тиімді үлгілері:

• Күн тәртібі мен құндылықтар жүйесін келісіп жоспарлау

• Бірлескен мерекелік шаралар, экскурсиялар ұйымдастыру

• Бала тұлғасына кешенді бақылау жүргізу (мұғалім – сабақта, тәрбиеші – сабақтан тыс кезде)

• Ата-анамен бірлескен жұмыс жүргізу

Мұғалімнің кәсіби-педагогикалық қабілеттері ұжым дамуына әсер ететін фактор ретінде, балалар ұжымы тиімді дамуы үшін мұғалімнің төмендегідей кәсіби сапалары болуы қажет:

Қабілет	Мазмұны
Педагогикалық такт	Әр баланың жеке болмысын құрметтеу, әділ болу
Эмпатия	Баланың ішкі жан дүниесін түсіну, сезіну,
Коммуникативтік шеберлік	Қарым-қатынас орнату, түсіндіру,сендіру
Шығармашылық	Тәрбиенің жаңа,тиімді әдістерін қолдана білу
Ұйымдастырушылық қабілет	Топтық,ұжымдық жұмыстарды үйлестіру

Мұғалім мен тәрбиешінің балалар ұжымындағы нақты әрекеттеріне мысал:

«Сынып капитаны» бағдарламасы – оқушылардың ішінен жауапты оқушы таңдалып, апта сайын міндет ауысып отырады.

«Ұжымдық жетістік тақтасы» – топтық жетістіктер арнайы тақтаға ілінеді (жақсы үлгерім, көмектесу, таза сынып).

«Бірге ойлаймыз, бірге табамыз» атты апталық шешім қабылдау жиыны – барлық оқушы өз пікірін білдіреді.

«Ұжымды біріктіретін 5 минут» – сабақ басталар алдында сыныппен бір позитивті жаттығу немесе ой бөлісу.

Бастауыш сыныптағы балалар ұжымы – мұғалім мен тәрбиешінің кәсіби, адами, ұйымдастырушылық шеберлігінің нәтижесінде қалыптасатын күрделі жүйе. Олар ұжым ішіндегі микроклиматты реттеп, баланың өзін-өзі тануына, жауапкершілік алуға, ынтымақтастыққа үйренуіне жағдай жасайды.

Ұжымдық тәрбиенің табысты болуы – ең алдымен педагогтің адамға деген сүйіспеншілігіне, бала болмысына терең бойлауына, әр баланың мүмкіндігін сезінуіне байланысты.

II. Балалар ұжымын дамытуда қолданылатын ойындар мен технологиялар

2.1. Балалар ұжымын дамытуда қазіргі заманауи әдістер мен технологияларды қолдану

Бүгінгі білім беру жүйесінің басты мақсаты – тек білім беру емес, сонымен қатар оқушыларды әлеуметтік ортаға бейімдеп, олардың тұлғалық және ұжымдық дамуына ықпал ету. Бұл ретте ұжымдық қатынасты дамыту, ынтымақтастықта жұмыс істеу, ортақ мақсатқа ұмтылу – бала тәрбиесінің негізі болып табылады. Ұжымдық дағдыны тиімді қалыптастыруда қазіргі заманауи әдістер мен технологиялардың орны ерекше. Әсіресе бастауыш сынып кезеңінде балалардың танымдық қызығушылығы жоғары, ал эмоционалдық дамуы белсенді жүретіндіктен, ұжымдық қарым-қатынасты осы жаста дұрыс қалыптастыру маңызды.

Қазіргі заманғы жаңаша әдістер

Кооперативтік оқыту әдістері (топтық және жұптық жұмыс):

Бұл әдіс балаларды бірлесе жұмыс істеуге, тыңдай білуге, ортақ шешім қабылдауға үйретеді. Мысалы, «Мозаика», «Жигсо» сияқты әдістер арқылы балаларға бір тақырыпты бөліп беру және кейін қайта біріктіріп ортақ нәтиже шығару арқылы ынтымақ, жауапкершілік, белсенділік қасиеттері дамиды.

• Жобалау әдісі:

Ұжыммен бірлескен жобалық жұмыстар балаларды ортақ мақсатқа жұмылуға, жауапкершілікті бөлісуге және шығармашылықпен жұмыс істеуге үйретеді. Мысалы, «Менің мектебім», «Табиғатты қорғайық», «Сынып кітапханасы» сияқты жобалар арқылы балалар тек білім алып қана қоймай, ұжыммен ынтымақта жұмыс істеуді үйренеді.

• Ойын әдістері:

Дидактикалық және рөлдік ойындар арқылы оқушылардың эмоциялық жағынан дамуы, өзара түсіністік, достық қарым-қатынас қалыптасады. Ұжымдық ойындар – балаларды бір ортада біріктіретін, өзара көмектесу мен қолдау көрсетуге тәрбиелейтін маңызды құрал.

• Тренинг элементтері мен ұжымдық жаттығулар:

Қазіргі психологиялық тренингтерде қолданылатын «командалық жұмыс», «сенім шеңбері», «бірігу» жаттығулары бастауыш сынып оқушыларына бейімделіп қолданылғанда, ұжымдық ынтымақтастықты, бір-біріне сенімділік пен жауапкершілікті қалыптастырады.

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ)

Цифрлық дәуірде тәрбиелік және білімдік процестердің маңызды бөлігі – ақпараттық технологиялар. Балаларға таныс, қызықты, тартымды форматта жұмыс ұйымдастыру олардың белсенділігін арттырады.

Интерактивті тақта, презентациялар, видео:

Интерактивті құралдар ұжымдық талқылау, пікір алмасу, бірлесе шешім қабылдауға жағдай жасайды. Мысалы, бейнеролик көріп, оны топпен талқылау арқылы балалар өз ойын ортаға салуға, өзгелердің пікірін тыңдауға үйренеді.

Онлайн платформалар мен қосымшалар:

Padlet – онлайн тақтада балалар бірлесіп пікір қалдырады, сурет жүктейді, ортақ жұмыс жүргізеді.

Kahoot – ұжымдық ойын форматында білім тексеріп, көңілді атмосферада жарыса отырып үйренуге мүмкіндік береді.

Mentimeter – ой бөлісу, кері байланыс беру үшін қолдануға болады. Сыныптың барлық оқушысы анонимді түрде өз пікірін білдіріп, өзара талқылау жүреді.

Цифрлық шығармашылық жобалар:

Сынып ұжымымен бірлесіп мультфильм жасау (Powtoon, Toontastic), подкаст жазу, ортақ сурет салу немесе сандық күнделік жүргізу ұжымдық креативтілікті арттырып, әр оқушының өзін көрсетуіне мүмкіндік береді.

Ұжымдық қатынасты дамытатын заманауи әдістердің артықшылықтары:

• Оқушылардың өзіндік «Менін» ұжым арқылы көрсетуге мүмкіндік береді;

• Ұжым мүшелерінің бірін-бірі түсінуіне, қолдауға, тыңдауға дағдыландырады;

• Көшбасшылық, жауапкершілік, сенімділік сияқты қасиеттерді дамытады;

• Сабаққа, тәрбие жұмысына қызығушылықты арттырады;

• Бала бойында заманауи цифрлық сауаттылық қалыптастырады.

Заманауи әдістер мен технологияларды қолдануға байланысты (практикадан) мысал келтірсем:

• «Сынып ережесін бірге құрастырайық»

Мақсаты: балаларды біріктіріп, ортақ шешім қабылдауға үйрету.

Өткізу барысы:Интерактивті тақтада немесе Padlet платформасында «Біздің сынып қандай болу керек?» деген сұрақ қойылады.Әр бала өз ойын жазады: «Сыйластық болсын», «Шуламайық», «Көмектесейік» т.б.Мұғалім балалармен біріге отырып, сыныптың ұжымдық ережесін жасайды.Соңында балалар қол қойып, сынып бұрышына іліп қояды.

Нәтиже: Бұл әрекет балалардың өзін ұжым мүшесі ретінде сезінуіне, жауапкершілікті түсінуге көмектеседі.

• «Жетістік ағашы» әдісі

Мақсаты: балалардың бір-біріне жылы сөз айтуын, қолдау көрсетуін дамыту.

Қолданылатын құрал: қабырғаға ілінген ағаштың макеті және түрлі-түсті жапырақтар (қағаздан).

Өткізу барысы:Апта соңында әр бала өз сыныптасына айтқысы келген жақсы сөзін, мақтауын жапыраққа жазады.Оны «Жетістік ағашына» жапсырады.

Ұжыммен бірге ағаштағы жетістіктерді оқып, қорытынды жасайды.

Нәтиже: Өзара түсіністік пен қолдау қалыптасады, балалар ұжымның құндылығын сезінеді.

Ұжымдық қатынасты дамытуға арналған тренингтер үлгілері

• Тренинг 1: «Сенім шеңбері»

Мақсаты: оқушылар арасындағы сенімді арттыру.

Өткізу әдісі: Балалар шеңбер құрып тұрады.Бір бала көзін жұмып, шеңбердің ортасына тұрады.Қалған балалар оны кезекпен жай итеріп, ол басқа балаға сүйеніп, құламай орталықта тұруы керек.

Талдау: балалар өзара сенімнің қандай маңызды екенін, бір-біріне арқа сүйеу қажеттігін түсінеді.

• Тренинг 2: “Кіммен ортақпын?”

Мақсаты: ұқсастық табу арқылы бірігу, ұжымдық байланыс орнату.

Өткізу әдісі: Мұғалім: «Кімнің үйінде мысық бар?», «Кім футбол ойнағанды ұнатады?» деген сияқты сұрақтар қояды.Балалар ортақ қызығушылығы бар топтарға бөлінеді.Әр топ ортақ әңгіме құрып, кейін басқа топпен бөліседі.

Нәтиже: балалар өзара ортақ нәрсе арқылы жақындай түседі, ұжымдасу үрдісі күшейеді.

Практик-мұғалімге арналған ұсыныстар:

• Ойын мен АКТ-ны ұштастыру: Мысалы, тәрбие сағаттарында балаларды топтарға бөліп, интерактивті ойындар ұйымдастыру – таным мен тәрбие процесін біріктіреді.

• Ұжымдық жобаларға цифрлық құралдарды енгізу:Мысалы, бастауыш сынып оқушылары апталық «Сынып жаңалықтары» жобасын жасап, оны PowerPoint арқылы безендіріп, сыныпта бірге таныстырады.

• Әлеуметтік желі моделіндегі тақтайша:

Мектеп ішінде немесе сынып бұрышында «Біздің парақшамыз» деген тақта орнатып, оқушылардың жетістіктері, достық сәттері, фото/суреттері жиналады – бұл ұжымдық бірлікке негіз болады.

• Сынып ішіндегі “Достық поштасы”:

Арнайы пошта жәшігіне балалар бір-біріне жақсы тілек, алғыс, құттықтау хаттарын салады. Апта соңында мұғалім оқып береді.

Заманауи әдістер мен технологияларды пайдалану барысында бала тұлғасы ұжыммен бірге дамиды. Сондықтан бастауыш сынып мұғалімі тек білім беруші емес, сонымен қатар балалардың ұжымдық сана-сезімін қалыптастырушы, жетекші тұлға болуы қажет. Бұл мақсатқа жету үшін шығармашылыққа толы, заманауи, баланың қызығушылығына сай әдістер қолданылуы тиіс.

Қорытындылай келе, балалар ұжымын дамытуда заманауи әдістер мен технологияларды үйлесімді қолдану – қазіргі педагогикадағы ең тиімді тәсілдердің бірі. Бастауыш сынып мұғалімі мен тәрбиешісі балалардың жас ерекшелігін ескеріп, цифрлық құралдар мен ұжымдық әдістерді тиімді ұйымдастырса, оқушылардың бір-бірімен өзара әрекеті жанданып, ынтымақтастық пен жауапкершілік сезімі қалыптасады.

Балалар ұжымын дамытуға практикалық сабақ жоспары

Мақсаты: балалар ұжымын дамытуға бағытталған әдістемелер мен құралдарды қолдану арқылы оқушылардың жеке және топтық даму қабілеттерін арттыру. Бұл сабақта қолданылатын әдістемелердің бірі – «Нысана» әдістемесі. Сабақта топтық жұмыс, пікірталастар, рөлдік ойындар және интерактивті тапсырмалар пайдаланылады.

Сабақтың құрылымы

Уақыт	Мазмұн	Әдістемелер
10 минут
	Кіріспе: балалар ұжымын дамыту мәселелері туралы жалпы түсінік беру.
		Лекция, сұрақ-жауап
20 минут
	«Нысана» әдістемесі бойынша жұмыс жүргізу.
		Топтық жұмыс, жеке тапсырмалар
15 минут
	Нәтижелерді өңдеу: топтардың пікірлерін тыңдау.
		Дискуссия, талқылау
15 минут
	Жалпы қорытынды, әдістемелердің тиімділігі туралы пікірлерді жинақтау.
		Сұрақ-жауап, пікірлер

Қолданылатын әдістер

1. «Нысана» әдістемесі: балалардың ұжымдағы әлеуметтік жағдайын және жеке қатынастарын бағалау.
2. Рөлдік ойындар: әр оқушының өз рөлін түсіну және ұжымдағы міндеттерін орындау.
3. Топтық жұмыстар: балаларды біріктіру, топтық жұмыс арқылы бірлесіп шешім қабылдауға үйрету.
4. Мозайка әдістемесі: жеке тұлғалардың дамуын бақылау.

Нәтижелерді өңдеу кестесі

№	Әдістеме	Топ мүшелері	Нәтижелер
1
	Нысана әдістемесі
		Оқушылар
			Әлеуметтік қатынастарды талдау
2
	Рөлдік ойындар
		Оқушылар
			Рөлдер мен міндеттерді орындау
3
	Топтық жұмыс
		Оқушылар
			Қорытынды шешімдер мен нәтижелер

2.2. Балалар ұжымын дамытудағы ойын технологияларының рөлі

Ойын – бұл бала дамуының маңызды формасы ғана емес, ұжымдық сананың қалыптасу құралы. Психологтар Вygotsky, Elkonin, Piaget ойын кезінде бала шынайы өмірді модельдеп, әлеуметтік рөлдерді меңгеретінін атап өткен. Бастауыш сынып оқушысы үшін ойын – ортаға ену, ортада танылу, өзіне сенімді болу тәсілі. Ұжымдық ойындар осы тұрғыдан балаға өзін топ мүшесі ретінде сезінуге мүмкіндік береді.

Ойын технологияларының типтері

• Коммуникативтік ойындар – балалардың тіл табысу, өз ойын ашық жеткізу, тыңдай білу дағдыларын дамытады.

• Рөлдік ойындар – балаларға нақты рөлдер арқылы әлеуметтік ережелерді үйретеді.

• Саяхаттық ойындар – балаларды белгілі бір тақырыпқа сай ұжыммен қозғалу, топпен жұмыс істеуге баулиды.

• Тренингтік ойындар – бала психикасын, мінезін, ұжыммен қарым-қатынасын дамытады.

Практикалық ойын үлгілері:

Ойын 1: “Жіп арқылы байланыс”

Мақсаты: өзара байланыс пен сенімді дамыту.

Құрал-жабдықтар: ұзын жіп немесе таспа.

Өткізілу барысы:Балалар шеңбер болып тұрады.

Бір оқушы жіпті ұстап, бір сыныптасына жылы сөз немесе мақтау айтады да, жіпті соған лақтырады.

Осылайша жіп әр баладан өтіп, өрнекті желі түзіледі.

Талдау: Соңында мұғалім «бұл жіп біздің байланысымызды білдіреді, ұжымдық күш осы секілді» деп қорытынды жасайды.

Ойын 2: “Көршіңді тап!”

Мақсаты: есте сақтау мен байланыс орнату.

Барысы:Балалар жұппен отырады, бір-бірін есте сақтайды.

Содан кейін араласып кетіп, көз жұмулы күйде «көршісін» тауып алуы керек.

Нәтиже: балалар арасындағы сенім мен тану артады.

Ойын 3: “Ортақ сурет”

Мақсаты: ұжымдық креативтілік.

Өткізілуі:

Топтарға бөлінген балалар бір үлкен суретті бөліктерге бөліп салып, соңында біріктіреді (мысалы, «Біздің арман мектебіміз»).Әр топ өз бөлігін қорғайды.

Бағалау критерийлері

Критерий	Балл
Қатысу белсенділігі	5
Коммуникативтік қабілет	5
Командалық жұмыс	5
Шығармашылық	5
Жалпы жұмысы	5

• 
  

• Ұсыныс: Әр аптаның бір күнін «Ойын күні» ретінде белгілеу.

• Сабақ арасындағы сергіту сәтін де ұжымдастыру мақсатында қолдану.

• Психологпен бірігіп, ойындар арқылы мінезге байланысты жаттығулар жүргізу.

Қазақтың ұлттық тәрбиелік ойындары арқылы ұжым қалыптастыру

Ұлттық ойын – ұрпақтан-ұрпаққа берілетін халықтық мұра. Онда ел тарихы, мәдениет, ұлт болмысы, тәрбие қағидалары сақталған. Бастауыш сынып оқушылары үшін қазақтың ойындары баланы тек физикалық қана емес, моральдық тұрғыдан да тәрбиелеуге бағытталған. Әсіресе, ұжымдық ойындар арқылы ұйымшылдық, сыйластық, ережеге бағыну сияқты қасиеттерді қалыптастыруға болады.

Ұлтты ойындар және өткізу жолдары:

• Арқан тартыс

Мақсаты: бірлік, ұйымшылдық, тактика.

Өткізілу жолы: Топқа бөлініп, арқан тартады.

Талдау: Ұтысқа тек күш емес, бірлік арқылы жету идеясы беріледі.

• Сақина тастау

Мақсаты: сезімталдық, байқағыштық, әділдік.

Барысы: Бір оқушы сақинаны қолына жасырып, шеңберде айналып жүреді. Қалғандары сақинаның кімде екенін табуы керек.

• Теңге ілу

Мақсаты: шапшаңдық пен дәлдік. Командалық нұсқасы – топпен жарысу арқылы қызықтырылады.

• Ақ серек – көк серек

Мақсаты: батылдық, ұйымшылдық.

Өткізілу жолы: Топтарға бөлінеді. Бір-бірінің жауабын болжай отырып, командамен әрекет етеді.

Ұжымдық рухты қалыптастыруға арналған визуалды элементтер

• «Ұжым картасы» тақтайшасы:

Ұжымдық ойын нәтижелері жазылады: «Арқан тартыс – топ А жеңді», «Жақсы әрекет – Ермек досына көмектесті» т.б.

• «Ұлттық ойын апталығы» постері:

Әр аптада бір ұлттық ойын өткізіліп, нәтижелері мен фотосуреттер ілінеді.

• Ұсынылатын тренингтер:

Тренинг: “Достық шеңбері – Ұлттық нақышта”

Оқушылар шеңберге тұрып, бір-біріне қазақы мақал-мәтелдер арқылы тілек айтады:

«Досы көпті жау алмас», «Жүз теңгең болғанша, жүз досың болсын».

• Мұғалімдер арналған ұсыныс:

Ұлттық ойындарды сабақтағы сергіту сәтіне немесе тәрбие сағаттарына кіріктіріп өткізу.

Ата-аналармен бірге «Ұлттық ойындар фестивалі» ұйымдастыру.

Әр ойыннан кейін 2-3 минут талдау жасау: не ұнады, не үйренді.

2.3. Балалар ұжымының даму деңгейін зерттеу әдістемесі

А.Н. Лутошкиннің «Біздің ұжым қандай?» атты әдістемесі бойынша ұжымды тестілеу [11, 327-б].

Мақсаты: балалар ұжымы – мектеп сыныбы, шығармашылық үйірме, спорт секциясы, клуб, мектептегі балалар бірлестігі және т.б. ұйымшылдығының деңгейін анықтау.

Төменде келтірілген А.Н. Лутошкиннің кеңінен танымал әрі бірнеше рет тәжірибеден өткен әдістемесі балалар ұжымын зерттеуге, балалардың өз ұжымына қаншалықты қанағаттанатынын, оны ұйымшыл, берік, біртұтас деп есептейтінін анықтауға мүмкіндік береді.

Орындау барысы:

Педагог оқушыларға кез келген ұжым (оның ішінде өздері де) дамудың белгілі бір сатыларынан өтетінін түсіндіріп, оларға әртүрлі даму кезеңдерін бейнелейтін сипаттамалармен танысуды ұсынады. Одан кейін педагог балалардан өз ұжымдарының қай даму сатысында тұрғанын анықтауды сұрайды.

Ұжымның даму сатыларының бейнелі сипаттамалары:

1-саты. «Құм төгілген жер»

Біздің өмірімізде «құм төгілген жер» секілді ұжымдар жиі кездеседі. Қарасаң – құм көп, бәрі бірге жатқандай, бірақ әрбір түйіршік өз бетінше өмір сүріп жатқандай. Аз ғана жел соқса – шеттегі құм ұша бастайды, қатты жел соқса – құм жан-жаққа шашылады, тек біреу келіп қайта үймелемесе. Кейде адамдар тобы да осындай болады – арнайы ұйымдастырылған не кездейсоқ пайда болған топ ішінде бәрі бірге болғанмен, әр адам – өзі үшін. Адамдар арасында байланыс жоқ. Бір жағдайда олар бір-біріне қадам жасауға ұмтылмайды, ал екінші жағдайда – ортақ қызығушылық немесе тіл табысу ниеті болмайды. Мұндай топта адамдарды біріктіретін өзек – беделді орталық жоқ, әркім өзін қажет сезінбейді, басқалар да оны қажет етпейді. Мұндай «құм төгілген» ұжым өз мүшелеріне ешқандай қуаныш та, қанағаттану да әкелмейді.

2-саты. «Жұмсақ саз балшық»

Жұмсақ саз – бұл оңай икемделетін, түрлі бұйым жасауға болатын материал. Егер ол жақсы шебердің (мұндай шебер – формалды көшбасшы, беделді оқушы, сынып жетекшісі немесе үйірме жетекшісі бола алады) қолына түссе, ол керемет құмыраға немесе әдемі бұйымға айналады. Ал егер еш әрекет жасалмаса – ол жай ғана бір кесек болып қала береді. Бұл сатыда ұжымды біріктіруге арналған алғашқы әрекеттер байқалады. Бірақ бәрі бірден бола қоймайды – өзара әрекеттесу, өзара көмек көрсету тәжірибесі жетіспейді, бір мақсатқа жету қиындықпен жүзеге асады. Ұжымды біріктіретін көбінесе формалды тәртіп пен ересектердің талаптары. Қарым-қатынастар негізінен жақсы, бірақ балалар үнемі бір-біріне көңіл бөліп, көмек көрсетуге дайын деп айту қиын. Мұндай жағдайлар сирек кездеседі. Бұл сатыда оқшау, жеке-жеке дос топтар болады, олар өзара аз араласады. Нағыз ұйымдастырушы – әлі жоқ, немесе өзін көрсете алмай жүр, не болмаса оған қолдау көрсететін адам жоқ.

3-саты. «Жарқылдаған маяк»

Дауылды теңізде жарқылдаған маяк – жаңа бастаған да, тәжірибелі теңізші үшін де бағыттың дұрыс екенін көрсететін белгі. Тек мұқият болып, маяктың жарығын жоғалтпау маңызды. Маяк тұрақты жанып тұрмайды, белгілі бір уақыт аралығында жарық шашып, «Мен осындамын, көмекке дайынмын» деп тұрғандай. Ұжым болып қалыптасып келе жатқан топ та мүшелеріне «солай жалғастыр» дегендей белгі беріп, әрқайсысына көмек көрсетуге дайын. Мұндай топта бірге жұмыс істеуге, бір-біріне көмектесуге, достасуға деген ниет басым. Бірақ тілек жеткіліксіз – достық пен өзара көмек тұрақты қолдауды қажет етеді, жалғыз-жарым ширақтықпен шектелмейді. Бұл ұжымда сүйенуге болатын «маяк қараушылары» – белсенділер бар. Бұл топ басқа топтардан өзінің ерекше мінезімен, даралығымен ерекшеленеді. Дегенмен, кездескен қиындықтар топтың жұмысын тоқтатуы мүмкін. Бастамашылдық жеткіліксіз, топ ішіндегі ғана емес, мектептегі жағдайды жақсартуға ұсыныстар сирек айтылады. Белсенділік айқын көрінеді, оның өзі барлық балаларда емес.

4-саты. «Қызыл желкен»

Қызыл желкен – алға ұмтылудың, тынымсыздықтың, достыққа адалдық пен парыздың символы. Мұнда бәрі «бірі бәрі үшін, бәрі бірі үшін» деген ұстаныммен өмір сүріп, әрекет етеді. Өзара достық қарым-қатынас пен бір-бірінің ісіне шын ниетпен араласу – принципшілдікпен және өзара талапшылдықпен қатар жүреді. Ұжымның «кеме командасы» – білікті және сенімді ұйымдастырушылар, беделді жолдастар. Олардан кеңес сұрайды, көмекке жүгінеді. «Экипаж» мүшелерінің көпшілігінде өз ұжымына деген мақтаныш сезімі бар, біреу сәтсіздікке ұшыраса, бәрі бірге алаңдайды. Бұл топ басқа сыныптар мен топтардың істеріне де қызығушылық танытып, кейде көмек сұралса, көмектесуге дайын. Ұжым ұйымшыл болғанымен, «дауылға қарсы тұруға» әрдайым дайын емес, кейде қателіктерін бірден мойындауға батылдық жетпейді, бірақ бұл жағдайды түзетуге болады.

5-саты. «Жанып тұрған алау»

Жанып тұрған алау – бұл тірі от, оның отыны – мықты достық, біріккен ерік-жігер, тамаша өзара түсіністік, іскерлік ынтымақтастық және әр адамның тек өзі үшін емес, өзгелер үшін де жауапкершілік алуы. Мұнда «Қызыл желкен» сатысына тән барлық қасиеттер айқын көрініс табады. Бірақ бұл ғана емес. Алау тек өзіңе жарық түсіру үшін емес – ол жол ашу үшін де жанады: қалың шөптің арасынан өту, биікке көтерілу, тереңге түсу, алғашқы сүрлеу жолын салу үшін қажет. Шынайы ұжымды тек тату, ұйымшыл топ деп шектеуге болмайды. Нағыз ұжым – бұл мүшелері қай кезде, қайда қажет екенін өздері байқап, өз еріктерімен көмекке келетін адамдар тобы. Мұндай ұжым басқаларға бей-жай қарамайды, басқа топтарға қиын болғанда қол ұшын созуға дайын. Бұл ұжым – өзінің алау жүрегімен басқаларға жол сілтеп, алға бастайтын, аңыздағы Данко секілді.

Алынған деректерді өңдеу:

Оқушылардың жауаптарына сүйене отырып, педагог бес балдық шкала бойынша (ұжым дамуының бес сатысына сәйкес) олардың өз сынып ұжымына қаншалықты қанағаттанатынын, бұл ұжымды қоғам үшін маңызды мақсаттарға жетуде біртұтас деп есептейтін-есептемейтінін анықтай алады. Сонымен қатар, педагог ұжымдық қарым-қатынастардың даму деңгейін орташа бағамен салыстырғанда төмен немесе жоғары бағалайтын, бұл қатынастарға қанағаттанатын және қанағаттанбайтын оқушыларды да анықтай алады.

М.Г. Казакина әдістемесі «Біз – ұжымбыз? Біз – ұжымбыз… [11, 391-б].

Ұстаз оқушыларға сыныптағы жағдай мен қатынастардың ахуалын бірлесіп ойластыруды ұсынады. Ол ұжымның, топтың, сыныптың даму кезеңдерін сипаттайтын мәтінді оқып береді. Оқушылар топтық өзін-өзі бағалау арқылы сынып ұжымының даму деңгейін анықтауы қажет. Балаларға үш мәтін ұсынылады.

Барлығы қызықты басталады (бірінші кезең)

Сыныпта ортақ мақсат бар. Мысалы, барлық балалар – ұлдар мен қыздар бір-бірімен дос болуды мақсат тұтады.

Сыныпта бір немесе бірнеше ортақ іс бар. Мысалы, барлық оқушылар туған күнді тойлауға дайындалады. Сыныптың өмірі үзілмейді. Бір іс аяқталғаннан кейін, жаңа іс өз ұйымдастырушыларын күтіп тұрады.

Сынып өздігінен әрекет етуге үйренеді, не істеу керектігін және қалай орындау керек екенін жоспарлайды. Барлығы істерге қатысады (бірақ біреулер ұйымдастырады, басқарады, ал басқалары тек тыңдап, қарайды емес). Барлығы жиналып, жақсы болғанын, жаман болғанын, келешекте не істеу керектігін бағалайды.

Тек белсенділер ғана емес, әрбір оқушы әрекет етеді. Бір нәрсе дайындалғанда, арнайы топтар құрылып, істерді орындау үшін «жұмыс кеңестері» құрылады. Мысалы, бір кеңес «Не? Қайда? Қашан?» журналының шығарылуын дайындайды, ал басқа кеңес «Жақсылық қызметі бюросын» ұйымдастырады.

Сыныпта қызықты. Бір-біріне қатынастар жақсарады. Керемет сезім пайда болады: біз – ұжымбыз. Сіз өзіңізді танып білдіңіз бе? Бірінші кезеңді аяқтаған деп санай аласыз. Бірақ ұжым өмірі біртіндеп жақсы ұйымдастырылып, әрі қарай даму мүмкіндігі жоқ деп ойламаңыз. Бірінші кезеңді игеру – екінші кезеңге бағытталған жылдам серпіліс.

Барлық істер шығармашылықпен – әйтпесе не үшін? (екінші кезең)

Ұжымда үлкен мақсат бар. Мысалы, нағыз ұжым болу.

Ұжымда өзін-өзі басқару бар. Көптеген оқушылар алдағы бастамаларды өз бетінше ойластырып, ұжымдық жоспарлауға және өз жұмыстарын талдауға қатыса алады. Олар тек нәтиже емес, әрбір оқушының қандай қасиеттер көрсеткенін бағалай алады: «кім үшін күрескеніңді түсіндің бе, өзің үшін бе, әлде басқалар үшін бе?»; әрекетің қаншалықты саналы: «сен ойланбадың, ал балалар зардап шекті!»; жақсы істер жасау дағдысының дамуы: «жақсы болуды қалау жеткіліксіз».

Сыныпта өзін-өзі басқаруға барлық оқушылар қатысады.

Оқушылар әрекет етуге дайын, айналадағы өмірді қарап, оны жақсартуға тырысады.

Шығармашылық топтар өте күрделі істерді жүзеге асырады. Бірақ ең қарапайым жұмыстар да шығармашылықпен өтеді: кезекшілік, бақшада жұмыс жасау, қабырға газетін безендіру.

Істер ойлап табу – ең қызықты жұмыс. Сыныпқа таланттар қажет, сондықтан әр оқушының қызығушылықтары мен сүйікті істері барлық балалар үшін қызықты, шығармашылық тұрғыда өмір сүруге көмектеседі. Сыныпта түрлі мәселелер бойынша өз мамандары бар – «ақындар», «психологтар», «ғалымдар», «техниктер». Балалар өмір сүреді: «Барлық істер шығармашылықпен – әйтпесе не үшін?»

Сыныпта ортақ пікір қалыптасқан – әр түрлі мәселелер бойынша ортақ бағалар бар. Мысалы, «ұлдар күшті болу керек», «тарихтан төрттің төмен бағасын алу ұят!»

Балалар өз ұжымын өте жоғары бағалайды. Олар айтады: «бізде барлығы еңбектенеді», «әркім бір нәрсеге қызығады», «әркім ерекше нәрсе ойлап таба алады».

Әрине, сыныпта кейде өте маңызды мәселелер бойынша да даулар болады – кейде істерге шұғыл кірісіп, әрбір адамның көңіл күйін ескермейді. Кейде балалар олардың істері үшін «аз» немесе «көп» жасағандарын байқамайды, «шығармашылық жетіспеді» деп есептейді. «Жұмыстарыңнан досыңның жүрегі қуанышқа бөленді ме?» – бұл сұрақты әлі барлық оқушылар өздеріне қоймайды.

Сыныбыңызға мақсаттарды «қоюды» үйрендіңіздер ме? Өзіңіз сәйкес келесіз бе? Бұл тағы бір жеңіс. Ұжымның дамуында тағы бір кезеңнен өттіңіз. Әрине, бұл үлкен жеңіс, бірақ ең маңызды кезең әлі алда.

Адамдар үшін өмір сүру (үшінші кезең)

Көптеген оқушылар үшін басты мақсат – қоршаған ортаны жақсарту, оның ішіндегі кемшіліктермен күресу, Отанының тарихи мұрасын сақтау. Әрбір оқушы өз өмірі мен әрекеттерін осы мақсатпен салыстырады.

Сыныпта бір немесе бірнеше іс бар, олар шын мәнінде адамдар мен қоғам үшін үлкен пайда әкеледі. Балалар онсыз өмір сүре алмайды. Адамдар үшін өмір сүру – бұл олар үшін «құйып кету емес, жай күту емес».

Ұжымда, шынымен дос болып табылатын сыныпта, оқушылар бір-біріне шын көңілмен, қамқорлықпен қарайды, «досыңның күлкісі үшін өмір сүргісі» келеді.

Оқушылар білімді жоғары бағалайды, олар оны алу және оқиғаларды, қатынастарды, адамдарды бағалай біледі.

Ұжымда рухани өмір бай – жақын және алыс мақсаттар, құндылықтар мен үлгілер анықталады. Оған кітаптар мен қойылымдар, музыка мен сурет өнері, жеке ойлар мен пікірлес адамдармен, ересектермен қарым-қатынас көмектеседі.

Балалар өздеріне жұмыс істеуді үйренеді – өздерінде ерік-жігер мен принциптілік, еңбекқорлық пен жауапкершілік тәрбиелейді.

Ұжымда жалпы және әрбір оқушы дербес моральдық өзін-өзі тәрбиелеумен айналысады. Бұл кезеңде – жұмыс таусылмайды. Үлкен қиындықтар мен сынақтар кездеседі, бірақ жеңістер солай бақыттырақ болады. Сіздің ұжымыңыз дәл сондай ма? Демек, сіз ұжымның дамуында жаңа кезеңнен өттіңіз. Алға қарай жылжуға болады.

К.Э. Сишордың «Топтың бірлігін анықтау әдістемесі» [12, 357-б].

Әдістеме 5 сұрақтан тұрады, әр сұраққа бірнеше жауап нұсқалары ұсынылады. Жауаптар ұпаймен бағаланады, келтірілген жақшадағы мәндерге сәйкес (максималды ұпай саны – 19, минималдысы – 5). Сауалнама кезінде ұпайларды көрсетудің қажеті жоқ.

Нұсқаулық.Әр сұраққа бірнеше жауап нұсқасы бар. Сізге дұрыс деп тапқан жауапты таңдап, оның белгісін параққа жазу қажет.

1.Сіз өзіңізді топтың мүшесі ретінде қалай бағалайсыз?

- Топтың мүшесі, ұжымның бір бөлігі ретінде сезінемін (5)

- Көптеген іс-әрекеттерге қатысамын (4)

- Кейбір іс-әрекеттерге қатысып, басқаларынан тыс қаламын (3)

- Топтың мүшесі екенін сезінбеймін (2)

- Топтан бөлек өмір сүремін (1)

- Белгісіз, жауап беру қиын (1)

2.Егер мүмкіндік болса, басқа топқа ауысар ма едіңіз (басқа жағдайлар өзгермеген жағдайда)?

- Иә, ауысқытым келеді (1)

- Көбірек ауысар едім, қалудан гөрі (2)

- Айырмашылық көрмеймін (3)

- Өз тобымда қалуға көбірек ықыласым бар (4)

- Өз тобымда қалуды қатты қалаймын (5)

- Белгісіз, жауап беру қиын (1)

3.Топ мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас қалай?

- Көптеген ұжымдардан жақсы (3)

- Көптеген ұжымдармен салыстырғанда, сондай-ақ (2)

- Көптеген сыныптардан нашар (1)

- Белгісіз, жауап беру қиын (1)

4.Басшылықпен қарым-қатынасыңыз қандай?

- Көптеген ұжымдардан жақсы (3)

- Көптеген ұжымдармен салыстырғанда, сондай-ақ (2)

- Көптеген ұжымдардан нашар (1)

- Белгісіз (1)

5.Ұжымда іс-әрекетке (оқу және т.б.) деген көзқарас қандай?

- Көптеген ұжымдардан жақсы (3)

- Көптеген ұжымдармен салыстырғанда, сондай-ақ (2)

- Көптеген ұжымдардан нашар (1)

- Белгісіз (1)

Нәтижелерді өңдеу және интерпретация

Ұжысмның бірлігі деңгейлері

- 15,1 ұпай және жоғары – жоғары;

- 11,6 – 15 ұпай – ортадан жоғары;

- 7 – 11,5 ұпай – орташа;

- 4 – 6,9 ұпай – ортадан төмен;

- 4 және төмен – төмен.

ҚОРЫТЫНДЫ

Бастауыш сынып оқушыларының ұжымын қалыптастыру мен дамытудың жолдарын қарастыру — педагогикалық үдерістің аса маңызды бөлігі. Бұл курстық жұмыста балалар ұжымының теориялық негіздері мен оны дамытудағы заманауи әдістер, ұлттық құндылықтар, педагогикалық ықпал тетіктері кеңінен сараланып, практикалық ұсыныстармен нақты толықтырылды.

Зерттеу барысында ұжым ұғымының мазмұны мен оның қалыптасу кезеңдері, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұжымдық қарым-қатынас орнатудың маңызы ашып көрсетілді. Ұжым – оқушы тұлғасының дамуы мен тәрбиеленуінің, әлеуметтенуінің негізі ретінде қарастырылды. Әсіресе бастауыш мектеп жасындағы балалар үшін ұжым – оларды әлеуметтік ортаға бейімдеудің, мінез-құлқын қалыптастырудың, өзіндік бағасын, жауапкершілігін арттырудың алғашқы алаңы.

Курстық жұмыстың практикалық бөлімінде балалар ұжымын дамытуға бағытталған бірқатар заманауи әдістер мен технологиялар, тренингтер, ұлттық ойындар мен топтық жобалар ұсынылды. Олар – қазіргі білім беру жүйесінің талаптарына сай, баланың қызығушылығы мен жас ерекшелігіне бейімделген тиімді тәсілдер. Мәселен, «Жетістік ағашы», «Сенім шеңбері», «Сынып ережесін бірге құру» сияқты әдістер арқылы балалардың өзара қарым-қатынасы нығайып, топпен жұмыс істеу дағдысы дамиды. Ұжымдық жобалар мен ұлттық ойындарды оқу-тәрбие үдерісіне кіріктіру арқылы оқушылардың бір-біріне деген сенімі мен сыйластығы артады, өзара қолдау көрсетуді үйренеді.

Сонымен қатар, зерттеу барысында мұғалім мен тәрбиешінің ұжым қалыптастырудағы жетекші рөлі айқындалды. Мұғалім – тек білім беруші ғана емес, сонымен бірге ұжымның ұйымдастырушысы, бағыттаушысы, бала мен орта арасындағы байланыстырушы тұлға. Ұжымды табысты дамыту үшін педагог креативті, жан-жақты, заманауи білімді, әрі ұлттық құндылықтарды игерген болуы қажет.

Жалпы, курстық жұмыста көтерілген теориялық және практикалық мәселелер балалар ұжымын қалыптастыру мен дамытудағы кешенді амалдарды, нақты ұсыныстарды жүйелеп берді. Бұл жұмыс бастауыш сынып мұғалімдеріне, тәрбиешілерге, педагогика мамандығында оқитын студенттерге әдістемелік құрал бола алады.

Қорытындылай келе, ұжым – бала тәрбиесіндегі маңызды фактор. Ал оны тиімді қалыптастырып, дамыту — білім беру мекемесіндегі әрбір педагогтың кәсіби және адамгершілік борышы. Бүгінгі заманауи технологиялар мен ұлттық тәрбие элементтерін сабақтастыра отырып құрылған ұжым — ертеңгі саналы, ынтымақты, рухани бай тұлғаның кепілі болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Масленникова, О. М. Развитие коммуникативных способностей детей посредством театрализованной деятельности [Текст] / О. М. Масленникова // Молодой ученый. — 2014. — №19. — С. 581-583.

2.Новикова, Л. И. Педагогика детского коллектива [Текст] / Л. И. Новикова. М.: Педагогика, 1978. – 144 с.

3.Гладкая, В. В. Планирование коррекционной работы с учащимися с трудностями в обучении [Текст] / В. В. Гладкая. Минск: Зорныверасень, 2008. – 112 с.

4.Коноваленко,С.В. Коммуникативные способности и социализация детей 5-9 лет [Текст] / С. В. Коноваленко. – М.: Изд-во Эксмо, 2004. – 240 с.

5.Крайг Г., Бокум Д. Психология развития [Текст] / Г. Крайг, Д. Бокум. 9-е изд. СПб. Питер, 2011. — 940 с.

6.Реализация стандартов второго поколения в школе: проблемы и перспективы [Текст] : Сборник научных статей / А. В. Баталова. — Ярославль, 2012. — 142 с.

7.Голоухова, Г. Н. Методика и технология работы социального педагога [Текст] / Г. Н. Голоухова. Учебное пособие. – Архангельск: ПГУ, 2010. – 152 с.

8.Борисова, Т. В. Условия формирования коммуникативной культуры младших школьников в информационном пространстве [Текст] / Т. В. Борисова // Вестник Томского государственного педагогического университета 2011 02 (104) Томск: Изд-во ТГПУ. С. 63-67

9.Козловская, Н. В. Психология общения [Текст] / Н. В. Козловская. Учебное пособие. – Ставрополь: Изд–во СГУ, 2008. – 409 с.

10.Н. Д. Хмель, Г.Т.Хайруллин, Б.И.Муканова Педагогика: Оқулық/ Абай атындағы Ұлттық Педагогикалық Университетінің педагогика кафедрасынын авторлар ұжымы- Алматы: Ргіпі-8, 2005.-430 б.

11.Сластенин, В.А. Педагогика [Текст] : учебное пособие для студентов педагогических учебных заведений / В.А. Сластенин, И.Ф. Исаев, А.И. Мищенко, Е.Н. Шиянов. – М. : Школа-Пресс, 1997. – 512 с.

12.Фетискин, Н.П. Социально-психологическая диагностика Развития личности и малых групп [Текст] / Н.П. Фетискин, В.В. Козлов, Г.М. Мануйлов. – М. : Изд-во Института Психотерапии, 2002. – 490 с.