БАЛАНЫҢ ЖАЗУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Ордабекова Лайла Хусановна

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университетінің магистрі, Шымкент қ.

Т.Тәжібаев «Жазба сөзді жақсы білу үшін психологиялық операцияны жаңа түрде пайдалану керек»-десе, Л.С.Выготский: «әріп жазуға үйрету деп ойламау керек»-дей келіп......., сөз ішіндегі дыбыстарды талдай алатын бала сөз жазып кетеді деп айтуға болмайды, оған жазу механизмін үйрету қажет» дейді.

Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйрете отырып, баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге зейін қойып қарауына аса мән беріп, «Мына суретте не бейнеленген?» «Адамдардың аты кім?» «Олар не істеп жатыр?» т.б. сұрақтарды қою арқылы кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде «Үстелде неше кесе?» «Суретте неше доп?» «Киімде неше түйме?», - деген сұрақтар қойып баланы санауға жаттықтыру арқылы қол моторикасын дамтып отыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене алатындай дайындықтан өтеді. Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму деңгейін көтерілуі тиіс.

Мектепке баратын балалардың жазу-қозғалтқыш дағдыларын дамытуда балалардың каллиграфияға ғана емес, сондай-ақ тұтастай алғанда бүкіл жазу үдерісіне әсер етуі мүмкін. Осыған байланысты қолдың ұсақ бұлшық еттерін дамыту бойынша арнаулы жұмыс жүргізу қажет. Қолдың епті қозғалғыштығы жөніндегі жұмысты қол қозғалыстарын дамытудан бастаған мақсатқа лайық болмақ: «Әтеш қанаттарын сермейді» - бала денесін түзу қолдарын сермейді және қайтып әкеледі; «Тікұшақ» - бала түзу қолдарымен иық буынында алға, артқа, оңға, солға қарай бір мезгілдік шеңберлі қозғалыстарды орындайды; «Диірмен» - бала шынтақтарынан бүгіліп, иықтарына келтірілген қолдарымен алға, артқа, солға, оңға қарай шеңберлі бір мезгілдік қозғалысты орындайды және басқалар.

Қолдардың оқшауланған қозғалыстарына жаттықтыру үшін тапсырмалардың мынадай түрлері ұсынылады: бір парақ қағазды оны сол қолымен ұстай тұрып, оң қолдың алақанымен жазу және керісінше, жұдырық қыр алақанның жалғастылық қозғалыстарын орындай, білезіктерді кезектестіріп сілку, оң және сол білезік жағдайларын кезектестіре алмастыру, жұму-ашу, алақанды жоғары-төмен аудару және т.б., сонымен бір мезгілде қолдардың саусақтарын дамыту бойынша жұмыс та жүргізілуі тиіс. Балаға білектердің алуан түрлерін: түймелерді, «найзағай» құлыбын, батырмаларды, «жабысқақтарды» ағыту мен салу; күрделілігі әр түрлі бауларды өткізіп-байлау; жарманы, мәнеттерді, мозаиканы сұрыптау, пазылдарды жинастыру және т.б. ұсынылады.

Жазу процесін түзету үшін саусақтық бұлшық ет қимылдарын дамытуда сурет, еңбек, жазу сабақтарында міндетті түрде арнайы жаттығулар өткізілуі қажет.

Мектепке дейінгі балалардың қолдарының функциялық мүмкіндіктерін, нақтырақ айтқанда қарапайым жазу-қозғалтқыштық дағдыларын дамыту үшін «жазбаша» жаттығуларды орындау кезінде мынадай технологиялар пайдаланылады: бояулармен бірлескен ойындар: үлкен қылқаламның, губканың, қолдардың көмегімен түрлі-түсті дақтар жасау, педагогпен бірге балаларды форма құрушы қозғалыстарға үйретуге бағытталған бірлескен іс-әрекеттер (Соқпақ жолдар», «Сәулелер», «Таспалар», «Шүйкелер», «Ораламдар», «Бұлттар» және басқалар), қозғалыстарды нақты өмірдің заттарымен, іс-әрекеттерімен және құбылыстарымен қауымдастыру (мысалы, шатысқан жіптермен шиыршық түріндегі қозғалыстар, тәрелкедегі ботқаны араластырумен айналмалы қозғалыстар, толқын тәрізді қозғалыстар), дөңгелек формалы заттардың суретін салу (фломастермен, талшықты қарандашпен, таңбалаушымен) және басқалар. Сонымен бірге тілінде кемшілігі бар балалар қозғалтқыштық дағдылардың дамуына қарай әртүрлі картинкаларды, пиктограммалардың суретін салуға, ішкі және сыртқы трафереттердің көмегімен сөздерді «жазуға» көшеді. Бұдан кейін карындашты (қаламды) дұрыс ұстау тәсіліне үйрету бойынша жұмыс жүргізіледі. Осыдан кейін кескіндеушілік жаттығулар орындаған жөн: бір парақ қағазда карандашпен жолдың ішінде жол бастаған жерінен соңына дейін (жолдың ені 2,5-2-ден 1,5-1 см-ге дейін) олардың шетіне шығып кетпей, бүтін сызықтар, жоғарыдан төмен қарай белгілі бір нүктеге дейін, солдан оңға қарай түзу сызықтар, екі сынық сызықтардың арасынан сызықтар, толқынды сызықтар салу. Бұдан әрі балалар қарапайым лабиринттер бойынша бүтін сызықтар жүргізуге, геометриялық фигуралардың, таныс заттардың, жануарлардың және т.б. трафареттерін айналдыра сызуға үйретіледі. Балалардың жазу-қозғалтқыштық дағдыларын дамытудағы қорытынды кезең ірі торлары бар дәптермен таныстыру болып табылады. Жаттығуларды орындау барысында балалардың жазу дағдылары қалыптасады, есте сақтау қабілеті дамиды.

Сауат ашу және жазу негіздері оқу іс-әрекетінде балалардың жеке басына және мектепке қойылатын гигиеналық талаптар мен сынып жиһаздарының дұрыс орналасуы, тақта мен парта арасындағы қашықтықтың сақталуы, жарықтың дұрыс түсуі, партаның бала бойына сәйкес болуы немесе оның жазу кезіндегі ыңғайлылығы, баланың партаға дұрыс отыра білуі, дәптер мен көру арақашықтығын сақтауы, жазу құралдарын тиімді пайдалануын ескеруі шарт. Осыдан кейін осы талаптардың оқу іс-әрекетінде орындалуы, әріп формалары мен арақашықтығы біркелкі болуы ескерілуі.

Көркем жазуда балаға ғана түсіндіру, тапсырма беру көп қиындық тудырады. Бұған қоса мұғалімнің жазу үлгілеріне жазып көрсетуі қолтаңбаның дұрыс қалыптасуына әсерін тигізеді. Балалардың түсіне отырып жазуының маңызы зор. Мәселен, оқушылар көлбеу жазудың не үшін керектігін түсіне отырып жазу керек. Сонымен қатар көркем жазудан алған оқушылардың білімдерінің кейбіріне ереже ретінде қарау керек. Мысалға, оқушылар гигиеналық талаптарды, әріп элементтеріне қойылатын талаптарды білу керек. Ережелерді оқушыларға біртіндеп үйретіледі. Ең бірінші ереже – гигиеналық және әріптің солдан оңға қарайкөлбеу жазуы. Екінші ереже – элемент, әріп, сөз арасындағы қашықтықтың сақталуы. Түсіне отырып жазу балалардың өзінің немесе өзгенің қатесін түзетуге үлесі зор. Әр әріп элементтерін жазып үйрену ең алдымен, оның неше элементтен тұратынын, екіншіден, ол әріпті қай жерде қалай бағыттап жазуды меңгеруіне септігін тигізеді. Жазуға үйретудің алғашқы күнінен бастап, балаларды үзбей жазуға дағдыландыру қажет.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Л.Я.Желтовская, Е.Н.Соколова. Формеравания каллиграфических навыков у младших школьников. Москва, 1987. 3-8 стр. Аударған: Г.Мырзадәулет.

2. Г.Граник, С.М.Бондаренко, А.Консевая. Секреты орфографии. Москва, 1991. 18-23 стр. Аударған: Г.Мырзадәулет

3. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі білім мазмұнын жаңарту тұжырымдамасы. – Астана. Сарыарқа. 2010. - 44 б.

4. Баймұратова Б.Б., Сәтімбекова М.С. т.б. Отбасында және балабақшада баланы мектепке дайындау бағдарламасы. Алматы. Шартарап. 2000 – 90 б.