ƏОЖ 379

КБЖ 74.262.27

Ж 19

Жамбыл облысы әкімдігінің білім басқармасы Тараз қаласының білім бөлімінің психологиялық - педагогикалық түзету кабинеті

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Бағдарламаны құрастырушы психологиялық - педагогикалық түзету кабинеті тәрбиешісі Сагындыкова Акмарал Омарбековна

– Алматы: «Білім әлемі» редакциясы, 2025. Ж.

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 – 14

Пікір берушілер:

Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық университетінің оқытушысы,

п.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. Карсыбаева Раиса

Канабековна Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің

«Педагогика және психология» кафедрасының кандидаты Текесбаева

Анар

Ұсынылып отырған оқулық қазіргі заман талабына сай білім беру

саласындағы жаңашыл оқытушыға қойылатын талап та жаңашыл болатыны

сөзсіз. Оқытушы алдындағы басты міндет – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі

жетілдіріп және жаңа педагогикалық технологияларды меңгере отырып,

еліміздің жарқын болашағын жасайтын білімді де білікті, бәсекеге қабілетті

тұлға қалыптастыру. Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің кәсіптік,

рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына

игі әсерін тигізеді, өзін – өзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Бүгінгі күні инновациялық әдістер мен ақпараттық технологиялар қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып, қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттырудың ең негізгі мақсат болып айқындалады.

ƏОЖ 379

КБЖ 74.262.27

Ж 19

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 – 14

© Сагындыкова Акмарал Омарбековна

© ИП «Білім әлемі»

МАЗМҰНЫ

№	Бөлім атауы	Бет
1	Балаларымыздың тілінің дамуы қандай деңгейде: ағымдағы жағдайға шолу	5
2	Неге мән беру қажет және қалай әрекет ету керек?	12
3	«Бәріміз бірге» – отбасының ықыласы маңызды фактор	14
4	Бақылаулардың негізінде іріктелген баланың тілін дамытуға арналған тиімді кешенді тәсілдер	17
5	Шетел тәжірибелеріндегі балалардың тілін дамытудағы тиімді әдістер	22
6	Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеуіндегі нарративтік қабілетін дамыту әдістемесі	28
7	Қорытынды	37
8	Пайдаланған әдебиеттер

ТҮСІНІК ХАТ

Мектеп жасына дейінгі кезең – баланың сөйлеу қабілеті мен коммуникативтік дағдыларының қалыптасуындағы шешуші уақыт. Бұл кезеңде баланың танымдық, эмоционалдық және тілдік дамуын біртұтас жүйе ретінде қарастыру аса маңызды. Тілдік ортаның болмауы немесе сөйлеуге деген қажеттіліктің қалыптаспауынан балалардың сөйлеу белсенділігі төмендейді, бұл болашақ оқу жетістіктеріне де әсер етеді.

Берілген авторлық бағдарлама баланың тілін дамытуда тиімділігі жоғары, заманауи әрі ғылыммен негізделген әдістемелерді кешенді қолдануға бағытталған. Бағдарламада Б.Элькониннің, Зайцевтің, М. Монтессори мен Г. Доманның әдістері тәжірибелік тұрғыда қарастырылады және ойын арқылы тілдік дағдыларды қалыптастыру жолдары ұсынылады.

МАҚСАТЫ

Балалардың ауызша сөйлеу тілін дамыта отырып, тілдік қатынасқа түсуге ынталандыру, кешенді әдістер арқылы олардың сөздік қорын молайтып, байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.

МІНДЕТТЕРІ

1. Балалардың сөйлеуге деген ішкі уәжін (мотивациясын) қалыптастыру;

2. Тиімді, кешенді тіл дамыту әдістерін жүйелі қолдану;

3. Сөздік қорын байыту мен грамматикалық құрылымдарды меңгерту;

4. Ойын мен әрекет арқылы коммуникативтік орта құру;

5. Тілдік дағдыларды бағалау және мониторинг жүргізу;

6. Педагогтердің әдістемелік құзыреттілігін арттыру.

ӨЗЕКТІЛІГІ

Қазіргі таңда балабақшадағы тіл дамыту жұмыстары бірізділікке ұшырап, баланың ішкі қажеттілігін ескермеу жағдайлары жиі кездеседі. Сөйлеуге итермелейтін, баланың қызығушылығын оятатын тілдік орта мен қарым-қатынас құру маңызды. Осы бағдарлама балалардың тілі мен сөйлеу дағдысын мақсатты дамытуда педагогке нақты құрал ұсынады және баланы тыңдай білуге, онымен ашық диалог жүргізуге мүмкіндік береді.

ЖАҢАЛЫҒЫ

• Тіл дамытуда контекстік қарым-қатынасты негізге алу;

• Фонетикалық, лексикалық, дидактикалық, сюжеттік ойындарды кешенді біріктіру;

• Г. Доманның визуалды әдісі, Зайцевтің сенсорлық-логикалық тәсілі, Монтессори әдісіндегі «тіл аймағы» және Б. Элькониннің фонематикалық есту әдістері;

• Сөйлеуді ынталандырушы тілдік орта мен вербалды және вербалды емес коммуникация арқылы дамыту;

• Баланың рефлексия, тыңдау және түсіну қабілеттерін зерттеуге бағытталған жаттығулар кешені.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕ

Бағдарламаның нәтижесінде:

• Баланың сөздік қоры кеңейеді, тілдік бірліктерді мағынасына сай қолдана алады;

• Сөйлеу әрекетіне белсенді қатысады, ойын еркін жеткізеді;

• Фонематикалық естуі дамиды, дыбыстарды дұрыс айтады;

• Коммуникативтік қарым-қатынасқа түсу қабілеті артады;

• Әртүрлі әдістер арқылы тілдік тапсырмаларды қызығушылықпен орындайды;

• Педагог баланың сөйлеуін дамытуда дифференциалды көзқарас қалыптастырады;

• Балалар диалог пен монолог құра біледі, тақырыптық сұрақтарға жауап береді.

Тілді дамытуға бағытталған педагог міндеттері

Баланың толыққанды тілдік дамуы тек қарым-қатынас жасауға қажеттілік туындаған ынталандырушы орта жағдайында ғана мүмкін болады. Бұл жағдайда бала біртіндеп өзінің ішкі дамуы арқылы тілдік ортаға бейімделіп, сөйлеу әрекетін табиғи түрде меңгереді.

Көп жағдайда баланың тілдік белсенділігінің төмендігі мотивацияның жеткіліксіздігіне, қарқынды тілдік ортаның болмауына немесе сөйлеуге деген нақты қажеттіліктің тумауына байланысты. Осы орайда, мектепке дейінгі ұйым педагогтері келесі маңызды міндеттерді орындауы тиіс:

1. Сөйлеуге қажеттілік туғызу – баланы сөйлетуге итермелейтін орта мен жағдаяттар құру.

2. Баланың әлеуетін ашуға мүмкіндік беру – әр бала өз қабілетін көрсете алатын жағдайларды ұйымдастыру.

3. Тиімді тәсілдерді таңдау – жасы мен даму деңгейіне сай әдістер мен технологияларды қолдану.

4. Белсенді коммуникативтік қарым-қатынас орнату – еркін диалог, әңгімелесу, сұрақ-жауап секілді әрекеттерді қолдану.

5. Мониторинг жүргізу – баланың сөйлеу әрекетін, ілгерілеуін жүйелі бақылау және талдау.

Ойын – баланың тілі

Мектеп жасына дейінгі баланың әлемінде бұл міндеттер ең тиімді түрде ойын арқылы шешіледі. Ойын – баланың тек қана қызығушылығын арттырып қана қоймай, тілді меңгерудің табиғи құралы болып табылады. Төменде баланың тілін дамыту үшін қолданылатын негізгі ойын түрлері мен олардың мақсаттары жинақталып ұсынылады:

Ойын түрі	Қолдану мақсаты
Лексикалық ойындар	Сөздік қорды кеңейту, мағынасы қарама-қарсы, синоним, тақырыптық сөздерді меңгеру.
Фонетикалық ойындар	Дыбыстарды дұрыс айту, сөйлем құрастыру, ойын арқылы сөйлеу машығын қалыптастыру.
Коммуникативтік ойындар	Тілдің қарым-қатынас құралы екенін түсіну, тілдік нормаларды меңгеру.
Сюжеттік-рөлдік ойындар	Қиялды, диалогті, кейіпкерлік сөйлеуді дамыту.
Дидактикалық ойындар	Танымдық қабілеттерді жетілдіру, қоршаған орта туралы түсініктерді нақтылау.

1. Кесте. Ойын түрлері және олардың қолданылу мақсаттары

Ойын түрлері	Қолданылу мақсаты
Лексикалық ойындар	Бұл ойындар балалардың сөздік қорын кеңейтуге бағытталған. Қарама-қарсы мағынадағы сөздерді, синонимдерді, тақырыптық сөздерді табу, сөйлемдерді толықтыру секілді тапсырмалар ұсынылады. Сондай-ақ, карточкалар арқылы өткізілетін ойындар, жұмбақтар мен сөзжұмбақтар қолданылады.
Фонетикалық ойындар	Балалардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға көмектеседі. Дыбыстарды дұрыс айту, сөздерді байланыстырып сөйлем құрау, ойды ретпен жеткізе білу дағдыларын жетілдіру үшін пайдаланылады.
Коммуникативтік ойындар	Тілдің қарым-қатынас құралы екенін сезінуге мүмкіндік береді. Мұндай ойындар арқылы балалар бір-бірімен еркін сөйлесуге, пікір алмасуға, диалог құруға машықтанады.
Сюжеттік-рөлдік ойындар	Балалардың жас ерекшелігіне сай қиялын дамытуға және қызығушылықтарын ескеруге жағдай жасайды. Бұл ойындар арқылы баланың диалогқа түсуі, кейіпкер рөліне еніп, түрлі жағдаяттарды елестету қабілеті дамиды.
Дидактикалық ойындар	Айналаны тануға көмектеседі, қоршаған орта туралы білімін жүйелейді. Сонымен қатар, танымдық қабілеттерін, қызығушылығын арттырып, логикалық ойлау мен есте сақтауын дамытады.

Сонымен қатар, зерттеу барысында мектепке дейінгі ұйым педагогтері арасында жүргізілген сауалнама нәтижесінде арнайы тіл мамандары тарапынан ұсынылған бірнеше тиімді әдістемелер анықталды. Бұл әдістемелердің кейбірі тәрбиешілер тәжірибесінде қолданылып жүргенімен, оларды толыққанды түсініп, мақсатты түрде қолдану қажет.

Мысалы, Г. Доманның тақырыптық карточкаларын қолдану барысында баланың жас ерекшелігіне сай визуалды қабылдауға ықпал ететін сурет өлшемдері мен түстік үйлесімділіктерді ескеру маңызды. Өйткені визуалды ақпаратты дұрыс қабылдау баланың есте сақтау мен сөйлеу дағдыларының дамуына тікелей әсер етеді.

2.Кесте. Мектепке дейінгі жастағы балалардың тілін дамытуға арналған тиімді оқыту әдістемелері

Р/с	Оқыту әдістемесі	Мақсаты мен күтілетін нәтиже
1	Б. Элькониннің дыбыстық-әріптік әдістемесі	Бұл әдістеме баланың фонематикалық есту қабілетін дамытып, дыбыстарды ажырату мен дұрыс айту дағдысын қалыптастырады. Тәрбиеші әртүрлі ойын түрлері арқылы балалардың фонетикалық тыңдауын жетілдіреді, сөйлеуге дайындығын арттырады.
2	Зайцевтің оқыту әдістемесі	Арнайы текшелер мен кестелер арқылы жүзеге асады. Сенсорлық даму мен логикалық ойлауды қатар дамытады. Тәрбиеші баланың анализ, синтез және салыстыру дағдыларын жетілдіре отырып, белсенді ойлау қабілетін қалыптастырады.
3	Г. Доманның тақырыптық карталар әдістемесі	Бұл әдіс визуалды есте сақтау қабілетін дамыта отырып, сөздік қорды молайтуға мүмкіндік береді. Тәрбиеші кластерлік карточкалар арқылы заттар мен құбылыстардың атауын бекітеді, әрі жетекші сұрақтар арқылы сөйлеу дағдысын күрделендіре алады.
4	М. Монтессори технологиясы	«Тіл аймағы» материалдарын пайдалану арқылы бала өзін еркін сезінетін тілдік орта қалыптастырылады. Тәрбиеші баланың дара ерекшелігін ескере отырып, жеке қарқынмен жұмыс жүргізіп, сөздік, грамматикалық және байланыстырып сөйлеу дағдыларын дамытады.

Бұл кесте балабақша педагогтарына жеке әдістемелерді дұрыс таңдап, жүйелі түрде қолдануға мүмкіндік береді, сонымен қатар балалардың жас ерекшелігі мен дайындық деңгейін ескере отырып, тілдік қабілеттерін тиімді дамытуға арналған нақты бағыт береді.

1-кесте. Мектеп жасына дейінгі балаларды дамытуда кең таралған тиімді әдістемелер

Бүгінгі таңда баланың тілін дамытуда қолданылатын түрлі әдістемелердің тиімділігі зерттеліп, тәжірибеде дәлелденіп отыр. Әсіресе, балалармен жан-жақты әрі мақсатты жұмыс жүргізу, белсенді қатысуға мүмкіндік беретін орта құру, ойын арқылы оқыту, визуалды, сенсорлық әдістерді қолдану – тілдік дамуды жеделдетуге ықпал етеді.

Бұл әдістердің барлығы контекстік қарым-қатынасқа негізделуі қажет. Себебі, бала өз тәжірибесі арқылы тілдік бірліктерді шынайы өмір жағдайында меңгергенде ғана, олар берік әрі ұзақ есте сақталады. Контексті – бұл балаға мағыналы, өмірмен байланысты, белсенді араласуға мүмкіндік беретін тілдік орта. Төмендегі 2-кестеде контекстік қарым-қатынасты ұйымдастырудың негізгі түрлері мен сипаттамалары берілген.

2-кесте. Контекстік коммуникация түрлері мен олардың сипаттамалары

Р/с	Түрі	Сипаттамасы
1	Ынталандырушы дамытушы орта құру	Балаларға арналған тілдік ортаны түрлі оқу материалдары: кітаптар, сапалы ойыншықтар, әуендік шығармалар және көрнекі құралдармен байыту.
2	Бала тілін бай сөздікпен жетілдіру	Баламен туған кезден бастап үнемі сөйлесу. Балалар өздері сөйлей алмаса да, сіздің сөйлеуіңіз бен эмоциялық байланысыңыз арқылы тілді қабылдай бастайды.
3	Сұрақ-жауап әрекетін белсенді жүргізу	Баланың қойған сұрақтарына шыдамдылықпен әрі нақты жауап беру. Сонымен қатар, баланың өзіне де сұрақ қою арқылы ойлануға және сөйлесуге ынталандыру.
4	Күнделікті әңгімеге тарту	Баланы күнделікті өмірдегі сұхбаттарға қатыстыру: бірге жоспарлау, талқылау, ата-анамен және балалармен еркін диалог жүргізу.
5	Вербалды емес қатынасты дамыту	Ым-ишара, мимика, дене қимылы сияқты сөйлеусіз белгілерді қолдануды үйрету. Бұл – баланың эмоциялық интеллектісін және тілдік түсіну қабілетін дамытуға сеп.

Негізгі идеялар мен тұжырымдар

• Мағыналы тілдік тәжірибе – баланың сөйлеу қабілетін дамытудың негізі;

• Тәрбиеші балаға әртүрлі жағдаяттарда сөйлесуге мүмкіндік беретін орта ұйымдастыруы тиіс;

• Баланың қызығушылығына негізделген ойындар мен белсенді әдістер арқылы тілдік қабілет табысты дамиды;

• Контекстік байланыс арқылы тіл табиғи түрде қалыптасады, жаттанды болмайды;

• Баланың сөйлеуін дамытуда ересектердің үлгісі, рефлексия, қарым-қатынас жиілігі мен сапасы басты рөл атқарады.

3-кесте. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытудағы тиімді әдістемелер және күтілетін нәтижелер

Р/с	Оқыту әдістемесі	Күтілетін нәтиже
1	Б. Элькониннің дыбыстық-әріптік әдістемесі	Фонетикалық-фонематикалық есту қабілетін жетілдіреді, сөйлеуге дайындықты қалыптастырады. Арнайы ойындар арқылы балаларды дыбыстарды анық айтуға және әріптік-буындық құрылымды түсінуге үйретеді.
2	Н.А. Зайцевтің технологиясы	Сенсорлық дамуға негізделген. Оқыту текшелері мен кестелер арқылы балалардың логикалық ойлау, салыстыру, талдау және синтездеу қабілеттерін дамыта отырып, тілдік құрылымдарды меңгеруге ықпал етеді.
3	Г. Доман әдістемесі	Тақырыптық суретті карталар көмегімен балалардың көру арқылы қабылдауын жетілдіреді. Сөздерді визуалды есте сақтауға негізделген әдіс балалардың сөздік қорын тез әрі тиімді кеңейтуге мүмкіндік береді. Жетекші сұрақтар арқылы тапсырмалар деңгейін күрделендіруге болады.
4	М. Монтессори технологиясы	Монтессори әдісінің «тіл аймағы» құралдарын қолдану арқылы балалардың сөздік қорын, байланыстырып сөйлеуін және грамматикалық құрылымдарды меңгеруін қолдайды. Еркін әрекет етуге негізделген бұл технологияда бала өз бетімен тілдік дағды қалыптастырады.

Ескерту

Бұл әдістемелерді таңдауда баланың жас ерекшелігі мен сөйлеу деңгейі ескерілуі тиіс. Әрбір әдіс тек оқыту құралы ғана емес, баланың жеке дамуына, қызығушылығына және шығармашылық әлеуетіне де оң әсер етеді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамытуда қолданылатын тиімді әдістемелер

. Мектеп жасына дейінгі балаларды дамытудағы тиімділігі жоғары кең таралған әдістемелер.

Жалпы баланың сөйлеу тілін дамытуға бағытталған жан-жақты көзқарастың негізгі компоненттерінің бірі – контекстік өзара қарым-қатынас деп атап кеттік. Оның себебі, балалар белсенді қатыса алатын ынталандырушы тілдік орта мағыналы қарым-қатынас үшін маңызды. Яғни, жиі сөйлесуге, балалардың сұрақтарын тыңдап, оларға жауап беруге, балаларды күнделікті өмірге араластырып әңгімелесуге және бала үшін маңызды сұрақтарды олармен бірге талқылауға мүмкіндік береді. Сондықтан, келесі кестеде педагогтер үшін кешенді көзқарасты қалыптастыруға арналған бірнеше ұсыныстар топтастырылған.

2. кесте. Контекстік коммуникация түрлері мен сипаттамалары

Р/с	Түрлері	Сипаттамалары
1	Ынталандырушы дамытушы орта жасау	Балалардың қоршаған ортасын кітаптармен, ойыншықтармен, музыкалық шығармалармен және басқа да материалдармен толықтырыңыз.
2	Балалармен жиі сөйлесіңіз, бай тілдік, сөздік қорды пайдаланыңыз	Балалармен ерте жастан сөйлесуді бастаңыз, тіпті олар өздері сөйлей алмаса да туылғаннан бастап сөйлесуді және эмоциялық қарым-қатынас орнатуды белсенді бастау ұсынылады. Не істеп жатқаныңызды сипаттаңыз, сұрақтар қойыңыз және балалардың сұрақтарына жауап беріңіз.
3	Сұрақтарға жауап беріңіз, баланы жігерлендіріңіз, оған сұрақтар қойыңыз	Балалар сұрақ қойғанда, бұл олардың әлемді үйренуге және түсінуге қызығушылығын танытады. Олардың сұрақтарына шыдамдылықпен және толық жауап беріңіз, сондай-ақ оларды көбірек сұрақтар қоюға шақырыңыз.
4	Күнделікті әңгімелер және талқылауларға балаларды қатыстырыңыз	Балаларды әдеттегі әңгімелер мен талқылауларға қосыңыз. Бұл оларға нақты жағдайларда тілдің қолданылуын естуге көмектеседі.
5	Вербалды емес қарым-қатынасты ынталандыру	Ым-ишара сияқты вербалды емес қарым-қатынас – байланыстың маңызды бөлігі. Балаларды осы вербалды емес сигналдарды қолдануға шақырыңыз, бұл өзінің эмоциясын білдіруге және басқаларды түсінуге арналған құрал.

Балалардың тілді түсінетініне көз жеткізіңіз, бұл уақытты ұтымды қолдану үшін маңызды қадам. Түсіну – бұл адамның когнитивті процеске жауап беруі, яғни оның көмегімен адам қоршаған ортадан ақпаратты қабылдайды және түсіндіреді. Сөйлеуді түсіну – бұл белгілі бір мағынаны білдіретін түсінудің ішкі жиынтығы. Жинақтайтын болсақ, педагогтер үшін оны келесі түрдегі кестеде беруге болады.

3-кесте. Түсіну және сөйлеуді түсінудің түрлері мен сипаттамалары

с	Түрлері	Сипаттамалары
1	Түсіну және сөйлеуді түсіну	Көрнекі түсіну, дедуктивті және индуктивті пайымдау, рефлексия, мұқият тыңдау, ауызша сөзге назар аудару және оның мағынасын түсіну, оқып берген жазбаша мәтінді түсіндіру және одан мағынаны тарту, көрнекі ақпаратты түсіндіру (суреттер, сюжет және қимылдар сияқты), заңдылықтарды, байланыстарды анықтау және логикалық қорытындыларды шығару, өзі туралы сыни ойлау.
2	Сөйлеуді түсіну	Сөйлеуді өңдеу, сақтау және сөйлеуді шығару, сөйлеу прагматикасы, сөйлеу семантикасы, сөйлеуді қабылдау. Сөйлеу дыбыстарын тану және интерпретациялау, оларды сөздер мен сөйлемдер ретінде анықтау, ауызша сөйлеудің мағынасы мен құрылымын талдау, сөйлеу ақпаратын жадта сақтау және қажет болған жағдайда оны алу, контекст пен вербалды емес сигналдарды түсіну, сөздердің, сөз тіркестерінің мағынасын түсіну.

Сонымен қатар, педагогтерге күнделікті жұмыста бірнеше тиімді стратегияларды ескеру ұсынылады:

• «Баламен әңгімелесуге дайындық»

1. Мобильді кітапхана, буккроссинг, кітаптар, кітап тізімдерінен нақты ертегі немесе әңгімелерді ұсыну, суреттер, фотосуреттер, ата-аналар чатына мәтін жіберу және т.б. арқылы ата-аналарға үйде балаға оқып беруге тапсырма беру.
Келесі күні, күн бойында балалармен сол тақырыпта сөйлесу және сұрақтар қою, балалардың өзін сұрақ қоюға ынталандыру. Соңында балалардың белсенділігін бағалауға болады, ата-аналармен талқылап, олармен бірге осы тәсілді жетілдіруге болады.

2. Балаларға қызықты, олардың қоршаған ортасымен, өмірімен байланысты тақырыптарды зерделеп, әңгімелесуге сұрақтар немесе қысқа бейнесюжеттер дайындап алу.

3. Балалардың қызығушылықтары, сүйікті ісі, көретін мультфильмдері туралы жеке әңгімелесу арқылы көпшілігіне ұнайтын және қатысатын ортақ тақырыптарды таңдау.

• «Орта үшінші педагог»

Топ бөлмесінде, кең рекреация алаңдарында, дәлізде қабырғаларды пайдалы жұмыс құралдарымен безендіру, фетрадан жасалған сюжетті кілемшелерді ілу, оларды толықтыру, сюжеттерін өзгерту арқылы әңгіме өрбіту. Дамытушы аймақтардағы ойындарда коммуникативтік белсенділікті қолдау, диалог құрып ойнауға ыңғайлы ойындарға басымдық беру.

• «Баланы кітапқа қызықтыру»

Балалармен бірге иллюстрациялы кітаптарды қарау, әңгімелесу, кітап суреттерінің сюжетін сипаттау үшін балаларға сұрақтар қою, тыңдау, жетекші сұрақтар қойып отыру. Қызықты кітап оқып беру.

• «Жаңа ертегі»

Баланың қоршаған ортасымен байланысты, соңы сәтті аяқталатын ертегілер құрастыру, өздерімен бірге ойластырып және сюжетін дамыту.

• «Дыбыстар»

Р, С, Ш, Т дыбыстарын қоюға арналған артикуляциялық жаттығулардың қысқа (1-1,5 мин) видеоларымен кейбір ата-аналармен бөлісу. Үйде баламен бірге орындауды ұсыну.

Педагогтердің күнделікті жұмысында қолдануға болатын тиімді әдістер

1. Әңгімелесуге жүйелі дайындық

• Ата-аналармен ынтымақтастық орнату

Балаларға үйде ертегі немесе қысқа әңгіме оқыту мақсатында ата-аналарға әртүрлі ресурстар (мобильді кітапхана, буккроссинг, кітаптар тізімі, иллюстрациялар, фотосуреттер) ұсынылады. Қажет болған жағдайда, ата-аналар чатына материалдар немесе бейнелер сілтемелері жіберіледі.

? Келесі күні баламен сол мазмұн төңірегінде әңгімелесу жүргізу, түрлі сұрақтар қою арқылы баланың пікір білдіруіне түрткі болу.

? Белсенді балаларды мадақтап, ата-аналармен бірлесе бағалап, тәсілдің тиімділігін талқылау.

• Тақырыпты саналы таңдау

Баланың күнделікті өміріне, қоршаған ортасына қатысты қызықты тақырыптар іріктеліп, алдын ала сұхбат сұрақтары немесе бейнефрагменттер әзірленеді.

• Жеке әңгімелер арқылы қызығушылықты анықтау

Баланың сүйікті әрекеттері, мультфильмдерге деген талғамы негізінде жеке диалог жүргізіп, көпшілікке қызықты болатын ортақ тақырыптар ұсынылады.

2. «Орта — жасырын педагог» қағидасы

• Кеңістікті мазмұнды ұйымдастыру

Бала айналасын ақпараттық әрі тартымды ету мақсатында топ бөлмесі мен дәліздердегі қабырғаларға танымдық құралдар орнату ұсынылады. Мысалы: фетрадан жасалған интерактивті панно, көп функциялы сюжеттік кілемшелер.

• Ойын арқылы сөйлесу дағдыларын дамыту

Баланың коммуникативтік белсенділігін арттыратын ойындарды таңдау. Диалог құруға, рөлдік ойындарға, ой бөлісуге қолайлы орта ұйымдастыру.

3. Баланың кітапқа деген қызығушылығын арттыру

• Кітап иллюстрацияларымен жұмыс

Баламен бірге суретті кітаптарды қарау, оқиға желісі бойынша сұрақтар қою, кейіпкерлер әрекетін талқылау, сюжетті өз бетінше болжауға мүмкіндік беру.

• Оқу арқылы әсер ету

Бала қызығушылығына сай қызықты кітап таңдап, оны мәнерлеп оқып беру арқылы әдебиетке ынтасын ояту.

4. Өз ертегімізді құрастырайық

• Баланың өміріндегі жағдайлармен байланыстырып, оң нәтижемен аяқталатын жаңа ертегілерді бірлесіп құрастыру. Сюжетті дамыту барысында баланың қиялы мен логикалық ойлауын ынталандыру.

5. Артикуляциялық машықтану (дыбыстарды қою)

• Р, С, Ш, Т дыбыстарын дұрыс айтуға арналған 1–1,5 минуттық бейнежаттығуларды кейбір ата-аналармен бөлісу.

? Бейнематериалдарды ата-аналарға үйде баламен бірге қайталауға ұсыну.

Шетелдік әдістемелер негізінде тіл дамыту тәсілдері

Сөздік қорды сапалы дамыту жолдары:

Балалардың сөздік қоры жылдам қарқынмен кеңейіп отырады (жылына шамамен 3000 сөзге дейін). Бірақ тек санын арттыру жеткіліксіз – сөздердің терең мағынасын ұғыну мен қолданыс аясын кеңейту де маңызды.

Назар аударатын негізгі бағыттар:

• жаңа сөзді дұрыс, анық айту;

• оның мағынасын түсіндіру;

• сөздің көп мағыналы болу мүмкіндігін көрсету;

• басқа сөздермен байланысын ашу;

• әртүрлі жағдаяттарда қолдану үлгілерін беру.

Практикалық жаттығулар үлгілері:

1. Категорияға бөлу ойыны

Балалар кезекпен карточка таңдап, кубик тастайды және шыққан тақырыпқа байланысты мүмкін сөздерді атайды.

2. Сұрыптау

Түрлі суреттер ұсынылып, оларды белгілі бір белгісіне қарай топтастыру сұралады.

3. Күн сөзі

Күн сайын бір жаңа сөз енгізіліп, оны әртүрлі әрекеттерде қолдану мақсатында педагог те, бала да оны белсенді түрде қолданады.

4. Бүтін мен бөлшек

Күнделікті қолданылатын затты алып, оның құрамдас бөліктерін атау (мысалы, аяқ киім: бауы, өкшесі, табаны т.б.).

5. Көркем тіл дамыту

Баланың жеке тәжірибесі арқылы теңеу, метафора сияқты көркем тілдік элементтерді қолдануға машықтандыру (мысалы: «қоян сияқты қорқақ»).

6. Миға шабуыл

Белгілі бір сипаттамаға сәйкес келетін заттарды жылдам атау (мысалы: «тар» деген сөзге — жол, өткел, көпір, т.б.).

7. Интеллект-карта құрастыру

Берілген тақырып бойынша сөздік қорды жүйелеу (мысалы: ағаш – түрлері, қызметі, бөліктері, пайдасы).

8. Жалғастыр ойын

Балаға бөлмеден көріп тұрған 5 затты атау, кейін соларға сын есім қосу, соңында көзге көрінбейтін заттарды сипаттау арқылы күрделендіру.

9. Сөз тіркесін дамыту

Зат есімге сын есім немесе үстеу қосу арқылы кеңейтілген сөз тіркестерін құрастыру.

10. «Теннис» ойыны

Балалар жұптасып жұмыс істейді: бірі – сөз айтады («жапырақ»), екіншісі – соған байланысты сөздер айтады («ағаш», «бұтақ», «бүршік» және т.б.). Уақыт шектеулі.

Оқыту әдістемелері және тілдік түсіну түрлері

1-кесте. Оқыту әдістемелері және күтілетін нәтижелер

Р/с	Оқыту әдістемесі	Күтілетін нәтиже
1	Б. Элькониннің дыбыстық-әріптік жүйесі	Фонетикалық-фонематикалық есту қабілетін дамыту. Ойындар арқылы дыбыстарды дұрыс айтуға үйретеді.
2	Зайцев әдістемесі	Текшелер мен кестелер арқылы сенсорлық дамуды біріктіреді. Баланың талдау және синтез арқылы ойлауын дамытады.
3	Г. Доман әдістемесі	Тақырыптық карточкалар визуалды зейінді дамытады, сөздерді көру арқылы есте сақтауға көмектеседі. Сөздік қорды жылдам толықтырады.
4	М. Монтессори технологиясы	«Тіл аймағы» ресурстарын пайдалану арқылы баланың тілдік дағдыларын дамытады.

2-кесте. Түсіну және сөйлеуді түсіну сипаттамалары

Р/с	Түрлері	Сипаттамалары
1	Түсіну және сөйлеуді түсіну	Көрнекі түсіну, дедуктивті және индуктивті пайымдау, рефлексия, мұқият тыңдау, ауызша сөзге назар аудару және мағынасын түсіну, оқылған мәтінді түсіну, көрнекі ақпаратты (сурет, қимыл, сюжет) қабылдау және түсіндіру, логикалық қорытынды жасау.

Сипаттау дағдысын дамыту әдістері

Сипаттау – баланың тілін дамытудың маңызды дағдыларының бірі. Бұл балаға өз ойы мен алған әсерін нақты, түсінікті жеткізуге көмектеседі. Сипаттау арқылы бала байқағыш, ойлы, тілге икемді болып өседі.

Назар аудару керек:

– Объектінің негізгі белгілері мен атрибуттарына

– Заттың сыртқы сипаттамасына (пішіні, түсі, өлшемі т.б.)

– Оқиға мен жағдаятты дұрыс бейнелеуге

– Өз ойын жүйелі жеткізуге

Сипаттау дағдысын дамытуға арналған жаттығулар мен ойындар

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Бір күннің объектісі	Күннің тақырыбын таңдап, сол күнге қатысты заттарды (немесе құбылысты) талқылау. Бөліктерін атап, олардың не үшін қажет екенін сипаттау.
2	SCUMPS әдісі	Объектіні сипаттау үшін пішіні (Shape), түсі (Color), қолданылуы (Use), материалы (Material), бөліктері (Parts), өлшемі (Size) сияқты жақтарын қарастыру.
3	Серіктестік сипаттама	Балалар жұппен отырып, бір-бірінің сыртқы келбетін сипаттайды. Еске түсіретін тізім (мысалы: бойы, шаш түсі, көз түсі) көмектеседі.
4	Кім екенін тап?	Бір баланы ойлап, оның бет-әлпетін, киімін сипаттай отырып, топқа кім екенін табуға мүмкіндік беру.
5	Мен кіммін?	Бір бала қандай да бір затты елестетіп, оны сипаттайды. Басқалары оны табуы керек. SCUMPS карточкаларын қолдануға болады.
6	“Feely Bag” ойыны	Қап ішінде бір зат жасырылып, бала сипап көру арқылы сипаттайды. Қалғандары бұл не екенін табуы тиіс.
7	“Өлше!” жаттығуы	Бір затты басқа затпен салыстырып сипаттау (мысалы: “Бұл кітап қарындаштан үлкен, бірақ меннен кіші”).
8	Бірдей және әртүрлі	Балалар жұппен екі затты салыстырады, қандай ұқсастық пен айырмашылық бар екенін сипаттайды.
9	Мен тыңшымын	Мұғалім бір затты сипаттайды, балалар оны табуы керек. Сипаттаманы тыңдай отырып, затты болжау.
10	Мен не істей аламын?	Балалар заттың қолданылуын сипаттайды (мысалы: күрекпен қазуға болады, жіппен байлауға болады).

Қолдануға болатын сұрақтар (SCUMPS әдісі бойынша)

• Пішіні қандай?

• Түсі қандай?

• Не үшін қолданылады?

• Қандай материалдан жасалған?

• Қандай бөліктері бар?

• Өлшемі қандай?

Белсенді тыңдау және нұсқау орындау

Белсенді тыңдау – тыңдалған ақпаратты түсіну, маңызды бөлігін есте сақтау және оған сәйкес жауап беру процесі. Бұл дағды әсіресе сөйлеу тілі кеш дамыған балалар үшін өте маңызды.

Назар аудару керек:

– Тыңдау кезінде көзбен және құлақпен толық зейін қою

– Сұраққа нақты жауап беру

– Тыңдалған нұсқау немесе әңгімеге байланысты әрекет жасау

– Қайталанған ақпаратты дұрыс жеткізе білу

Сипаттау дағдысын дамыту әдістері

Сипаттау – баланың тілін дамытудың маңызды дағдыларының бірі. Бұл балаға өз ойы мен алған әсерін нақты, түсінікті жеткізуге көмектеседі. Сипаттау арқылы бала байқағыш, ойлы, тілге икемді болып өседі.

Назар аудару керек:

– Объектінің негізгі белгілері мен атрибуттарына

– Заттың сыртқы сипаттамасына (пішіні, түсі, өлшемі т.б.)

– Оқиға мен жағдаятты дұрыс бейнелеуге

– Өз ойын жүйелі жеткізуге

Сипаттау дағдысын дамытуға арналған жаттығулар мен ойында

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Бір күннің объектісі	Күннің тақырыбын таңдап, сол күнге қатысты заттарды (немесе құбылысты) талқылау. Бөліктерін атап, олардың не үшін қажет екенін сипаттау.
2	SCUMPS әдісі	Объектіні сипаттау үшін пішіні (Shape), түсі (Color), қолданылуы (Use), материалы (Material), бөліктері (Parts), өлшемі (Size) сияқты жақтарын қарастыру.
3	Серіктестік сипаттама	Балалар жұппен отырып, бір-бірінің сыртқы келбетін сипаттайды. Еске түсіретін тізім (мысалы: бойы, шаш түсі, көз түсі) көмектеседі.
4	Кім екенін тап?	Бір баланы ойлап, оның бет-әлпетін, киімін сипаттай отырып, топқа кім екенін табуға мүмкіндік беру.
5	Мен кіммін?	Бір бала қандай да бір затты елестетіп, оны сипаттайды. Басқалары оны табуы керек. SCUMPS карточкаларын қолдануға болады.
6	“Feely Bag” ойыны	Қап ішінде бір зат жасырылып, бала сипап көру арқылы сипаттайды. Қалғандары бұл не екенін табуы тиіс.
7	“Өлше!” жаттығуы	Бір затты басқа затпен салыстырып сипаттау (мысалы: “Бұл кітап қарындаштан үлкен, бірақ меннен кіші”).
8	Бірдей және әртүрлі	Балалар жұппен екі затты салыстырады, қандай ұқсастық пен айырмашылық бар екенін сипаттайды.
9	Мен тыңшымын	Мұғалім бір затты сипаттайды, балалар оны табуы керек. Сипаттаманы тыңдай отырып, затты болжау.
10	Мен не істей аламын?	Балалар заттың қолданылуын сипаттайды (мысалы: күрекпен қазуға болады, жіппен байлауға болады).

Қолдануға болатын сұрақтар (SCUMPS әдісі бойынша)

• Пішіні қандай?

• Түсі қандай?

• Не үшін қолданылады?

• Қандай материалдан жасалған?

• Қандай бөліктері бар?

• Өлшемі қандай?

Белсенді тыңдау және нұсқау орындау

Белсенді тыңдау – тыңдалған ақпаратты түсіну, маңызды бөлігін есте сақтау және оған сәйкес жауап беру процесі. Бұл дағды әсіресе сөйлеу тілі кеш дамыған балалар үшін өте маңызды.

Назар аудару керек:

– Тыңдау кезінде көзбен және құлақпен толық зейін қою

– Сұраққа нақты жауап беру

– Тыңдалған нұсқау немесе әңгімеге байланысты әрекет жасау

– Қайталанған ақпаратты дұрыс жеткізе білу

Қорытынды:

Сипаттау және белсенді тыңдау – баланың тілін дамытудағы негізгі бағыттардың бірі. Жоғарыда аталған қарапайым әрі қызықты әдістер арқылы педагог баланың сөйлеу белсенділігін арттырып, ойлау қабілетін дамыта алады.

Тілдік дағдыларды дамытуға арналған әдістер

1. Көрнекі матрицаларды қолдану және бағыт беру дағдылары

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Кедергілері бар ойындар	Балалар жұппен бір-біріне әрекеттерді түсіндіреді (мысалы, сурет салу, затты кілемге қою).
2	Кілемдегі қоңыз	Қоңызды қайда қою керектігі туралы тыңдау және түсіну.
3	Түйінді сөздер

Тілдік дағдыларды дамытуға арналған әдістер

Көрнекі матрицаларды қолдану және бағыт беру дағдылары

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Кедергілері бар ойындар	Балалар жұптасып бір-біріне тапсырма береді (мысалы, сурет салу, заттарды қою).
2	Кілемдегі қоңыз	Қоңызды қайда қою керектігі туралы нақты нұсқауларды тыңдайды.
3	Түйінді сөздер	Белгілі бір сөз айтылғанда жауап беру (мысалы, шапалақтау немесе белгі қою).
4	Карталар	Балалар қарапайым картадағы бағыттарды пайдаланып құпияны ашады.
5	Абсурд	Балалар абсурдты сөйлемдерді тыңдап, қайсысы қате екенін анықтайды.
6	Тыңда және сурет салшы	Педагогтің сипаттауы бойынша сурет салу.
7	«Саймон айтады» ойыны	Бір уақытта 2–3 нұсқауды тыңдап, орындайды.
8	Бинго ойындары	Тыңдау және сәйкестендіруді дамытатын ойын.
9	Болжау ойыны	Сипаттама арқылы затты немесе адамды табу.
10	Кедергілер бағыты	Балалар бірізділікпен нұсқаулықтарды орындайды (мысалы, отыру, айналу).

Қайталау және есеп беру дағдысы

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Ескі фотосуреттер/естелік заттар	Балалар фото, заттар арқылы өткенді еске түсіреді.
2	Балабақшадағы соңғы оқиғаны еске түсіру	Соңғы болған оқиға немесе экскурсияны еске түсіріп, оқиғаны ретімен баяндау. Кітапша, сурет, жоспар көмегімен баяндауды құрылымдау.

Сөйлеуді дамыту: Қайталап айту, фотосуреттермен жұмыс және оқиғаны әңгімелеу

1. Қайталап айту және фотосуреттер арқылы ой бөлісу

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	News Talk	Көрнекі құралдарды пайдаланып, күнделікті оқиғалар туралы ақпарат алмасуға негізделген.
2	Кітап туралы әңгімелесу	Балалар үйден оқыған кітаптары туралы топ ішінде ой бөліседі.
3	Сөйлейтін тізімдер	Белгілі бір жағдаяттарда қажет заттарды атау (мысалы, демалысқа не жинау керек).
4	Кез келген жағдайда	Ескі чемодан немесе себеттегі заттар арқылы сұрақ-жауап пен еркін әңгіме жүргізу.
5	Түсіндің бе? Жарайды!	Қысқаша әңгімелер тыңдалып, негізгі ой талқыланады.
6	Дайындалған баяндамалар	Балалар өз таңдауы бойынша тақырыпқа сәйкес баяндамаларын ұсынады.
7	Газет қиындылары	Газет қиындылары негізінде ауызша және жазбаша әңгіме құру.
8	Фотосуреттермен жұптық жұмыс	Бір бала фотосуретті сипаттайды, ал екіншісі толықтырып отырады.

Оқиға құрастыру мен баяндау дағдыларын дамыту әдістері

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Суретті кітаптар	Балаларды мәтінсіз кітаптардағы суреттерге қарап, оқиға ойлап табуға ынталандыру. Иллюстрация арқылы идеяны дамытады.
2	Суреттер сериясы	Әртүрлі суреттерді ретімен орналастырып, әрқайсысына сөйлем немесе абзац құрастыру. Ескі кітаптардан алынған иллюстрациялар пайдаланылады.
3	Қуыршақтармен сахналау	Қуыршақтарды пайдаланып, таныс оқиғаларды сахналайды немесе импровизация жасайды.
4	Тақырыптық оқиғалар	Балалар оқиғаға тақырып таңдап, кейіпкерлер мен оқиғалар желісін соған сәйкес құрастырады (мысалы, сиқырлы, динозаврлар туралы).
5	Сипаттамалық оқиғалар	Әдеттегі сөйлемдерді кеңейтіп, толық сипаттамалармен байыта отырып қызықты оқиға құрастыруға бағыттайды.
6	Оқиғаны қайталау	Алдын ала таныс оқиғаны көрнекіліктер (сурет, реквизиттер) арқылы қайта айтып немесе сахналап беру.
7	Оқиғаны өзгерту	Таныс оқиғаның бір немесе бірнеше элементін (кейіпкер, орын, мәселе) өзгерте отырып, жаңа нұсқасын құрастыру.
8	Оқиғалық карточкалар	Карточкалардағы элементтерді (кейіпкер, оқиға орны, мәселе, шешім) таңдап алып, соларға негізделген толық оқиға құрастыру.

Бұл әдістер балалардың тілдік қорын дамыту, қиялын кеңейту, оқиға құрылымын түсіну және ауызекі сөйлеу машығын қалыптастыру үшін қолданылады.

– Жаттығулар жеке, жұптық немесе топтық ұйымдастырылуды құптайды.

Байланыстырып сөйлеуді дамыту әдістері

№	Әдіс атауы	Сипаттамасы
1	Болған оқиғаны басқа көзқараспен баяндау	Балалар оқиғаны жануардың немесе басқа кейіпкердің көзімен баяндайды. Мысалы, тышқан, қозы, күшік, т.б.
2	Идеялар қорабы	Ғажайып заттар немесе қызықты суреттер арқылы балалар өз оқиғаларын құрастырады.
3	Кейіпкерлермен сұхбат	Балалар оқыған әңгімені қайта талдай отырып, кейіпкер рөлін алып, сұхбаттасу арқылы терең түсінік қалыптастырады.
4	Бақытты бас киімдер	Бас киім арқылы бала “кім, қайда, қашан…” деген сұрақтарға жауап береді. Бұл ойлау, елестету, сипаттау қабілеттерін дамытады.

Сұрақ қоюды үйрету стратегиялары

Назар аударатын жайттар

✅ Баланың жасына және қабілетіне сай сұрақтар таңдау

✅ Баланы сұрақ қоюшы болуға ынталандыру

✅ Сұрақ арқылы баланы келесі даму сатысына көшіру

✅ Жауап беру үшін балаға жеткілікті уақыт беру

Наратив дегеніміз не?

Наратив (лат. narrare – «әңгімелеу») – баланың жеке тәжірибесіне сүйеніп, бір оқиғаны құрылымдап, жүйелі түрде баяндауы. Наративтік сөйлеу барысында бала оқиға желісін айтып қана қоймай, кейіпкерлердің іс-әрекетін, оқиға уақыты мен себебін, олардың эмоциясы мен мотивациясын түсіндіріп бере алады.

Наративтік сөйлеудің маңыздылығы

№	Бағыт	Түсіндірме
1	Тілдік даму	Баланың сөздік қоры артып, сөйлем құрау, ойды жүйелеу қабілеті дамиды.
2	Когнитивтік даму	Себеп-салдар байланысын түсіну, логикалық ойлау, есте сақтау және зейін тұрақтылығы артады.
3	Әлеуметтік-коммуникативтік қабілет	Бала басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға, өз ойын еркін білдіруге және диалог құруға дағдыланады.
4	Эмоциялық интеллект	Әңгімелеу барысында кейіпкерлердің сезімін сипаттау арқылы өз сезімдерін де түсінуді үйренеді.
5	Шығармашылық қабілет	Балалар ойдан оқиға құрастырып, оны ерекше стильде жеткізу арқылы қиялы мен шығармашылығын дамытады.
6	Тәрбиелік мәні	Әңгіме арқылы балалар өмірлік құндылықтар мен адами қасиеттерді меңгереді (мейірімділік, шыншылдық, батылдық, т.б.).
7	Мектепке даярлық	Мектеп бағдарламасына дайындық ретінде тілдік, ойлау және есте сақтау қабілеттерін ерте жастан қалыптастырады.

Наративті сөйлеуді дамыту жолдары

• Сұрақ-жауап ойыны («Не болды?», «Неге бұлай болды?», «Қайда?», «Қалай?» т.б.)

• Сюжеттік суреттер бойынша әңгіме құрату

• Кейіпкерлерді сипаттау, рөлдік ойындар

• Жартылай аяқталған әңгімені жалғастыру

• Өз басынан өткен оқиғаны әңгімелету

• «Идеялар қорабы» (заттар мен суреттер арқылы оқиға ойлап табу)

Балалар нарративін дамыту жолдары мен тәсілдері

Автор	Әдістеме немесе тәсіл
Bloome, D. және т.б.	Кенеттен пайда болатын оқиғаларды бейнелеу арқылы драмалық негізде әңгімелеуге үйрету
Jalongo, M. R.	Суреттер арқылы оқиға құрастыру және әңгімелеу қабілетін дамыту
McCabe, A.	Әңгімелеу барысында ойыншықтарды қолдану
О.С. Ушакова, Е. Струнина	Балаларға ертегі ойлап табуға және оған атау беруге тапсырма беру. Бағалау критерийлері: мазмұнның айқындылығы, тақырыптың сәйкестігі, тіл байлығы

Когнитивтік құрылымдарды дамыту мысалы (Н.Е.Веракса, О.М.Дьяченко)

Ғалымдар баланың күрделі құрылымды әңгіме құрастыру кезінде іске қосылатын когнитивтік механизмдерін зерттеген. Мысал ретінде Ы.Алтынсариннің «Бай баласы мен жарлы баласы» әңгімесінің қазіргіге бейімделген нұсқасы қолданылды.

Әдіс: Балаларға оқиғаның жартысы ғана айтылып, ары қарай не болатынын болжау (антиципация) тапсырылды.

Қатысу түрі	Қолданылған құралдар
1. Нормативтік	Оқиға тізбегін болжайды
2. Жағдайлық	Кейіпкер әрекетінің қарама-қарсы сипатын болжайды
3. Символикалық	Жалпы мағынасын түсінеді, бірақ нақты болжам жасамайды

Қорытынды:

Балалар тек ересектердің жетекші сұрақтары мен құралдары арқылы ғана (мысалы, иллюстрация, мнемокесте, Пропп сызбасы) құрылымды оқиға құра алады.

Нарративтік сөйлеуді дамытудың негізгі стратегиялары

Кезең	Стратегиялар	Мысал құралдар / сұрақтар
1. Тізімдеу	Жабық/ашық сұрақтар, оқиға тізімі құру	«Хайуанаттар бағында не көрдің?»
2. Байланыс құру	Ортақ тақырып, кейіпкерлер байланысы	«Кемпірқосақ балығын не ерекше етті?»
3. Реттелген әрекет	Іс-әрекеттер тізбегі, болжам жасау	«Неліктен шынжыр табан аш болды?»
4. Наративті қолдау	Қуыршақтармен/суретпен әңгімелеу	Сюжетті ойыншықтар, сурет салу
5. Жеке тәжірибе арқылы	Өмірден мысал айту, әңгіме жазу	Демалыс туралы айту, “Бақа” жобасы

KIKUS әдісі арқылы тілдік және нарративтік дамуды жетілдіру

KIKUS (Kinder in Kulturen und Sprachen) – көптілді балаларға тіл үйретудің тиімді жүйесі. Бұл әдісті 1998 жылы профессор Эдгардис Гарлин ұсынған.

Бағдарлама мақсаты:

• Сөздік қорды молайту

• Тыңдау, оқу, жазу дағдыларын дамыту

• Мәдениетаралық қарым-қатынас қалыптастыру

• Әлеуметтік дағдыларды жетілдіру

Міндеттері:

• Тілге қызығушылық пен құрмет қалыптастыру

• Сурет бойынша әңгіме құру машығын дамыту

• Көрнекілік арқылы сөз тіркестерін қолдануға үйрету

KIKUS әдісінің ерекшеліктері:

Ерекшелік	Түсіндірме
Мультитілдік бағыт	Баланың ана тілін сақтай отырып, екінші тілді меңгеруіне жағдай жасайды
**Визуалды құралдардың көпті

Сурет атауы	Іс-әрекет	Мысал сөйлем
Ұл бала	Ұл бала киініп жатыр	Мұрат киініп жатыр.
Ұл бала	Шашын тарап тұр	Мұрат шашын тарап тұр.
Ұл бала	Сурет салып отыр	Мұрат сурет салып отыр.
Ұл бала	Жүгіруде	Мұрат жүгіреді.
Ұл бала	Ұйқыдан оянды	Мұрат оянды.

«KIKUS» тіл үйрету әдісінің негізгі ерекшеліктері мен қолдану құралдары

Санат	Мазмұны
Авторы	Эдгардис Гарлин, 1998 ж. Германия
Негізгі мақсаты	Ерте жастан тілді оңай, қызықты, визуалды түрде үйрету
Басты бағыты	Ауызша сөйлеуді дамыту, лексикалық қорды байыту
Қолдану жасы	3–10 жас аралығы
Карталардың түрлері	Түрлі түсті және ақ-қара суреттер, сызбалар, сөздер мен әріптер
Тақырыптық салалар	Отбасы, тағам, жемістер, көкөністер, жануарлар, жабайы аңдар, техникалар, киімдер, ыдыс-аяқ, пішіндер, сандар, белгілер, музыка, көлік, қоршаған орта т.б.
Грамматикалық мазмұны	Етістік, зат есім, сын есім, сан есімдерді меңгерту
Негізгі әдістер	Сөйлем құрау, сұрақ-жауап, ойын, сурет арқылы түсіндіру
Тіл үйретудегі қағидалар	Функционалдық прагматика, лингвистикалық әрекет заңдылықтарын ескеру
Ойын түрлері	11 ойын-ән, сөздік ойындар, қимылмен көрсетілетін тапсырмалар
Педагог пен ата-ана рөлі	Бірігіп жұмыстанады, карталар үйге де беріледі
Интерактивтілік	Топтық жұмыс, диалог, суретке қарап сөйлеу, ой бөлісу
Қолданыс аясы	Германия, Англия, Түркия, Испания, Ресей, Қазақстан т.б. елдер
Бағдарламаның артықшылықтары	Креативті, жүйелі, көптілділікке бағытталған, қолдануға ыңғайлы, тіл меңгеруді жеделдетеді

Наративтің даму деңгейлері 

№	Наратив түрі	Жасы	Сипаттамасы
1	One-event Narrative(Бір оқиғадан тұратын әңгіме)	3 жас	Тек бір әрекетті қамтиды. Мысалы: “Мен алма жедім.”
2	Two-event Narrative(Екі оқиғадан тұратын әңгіме)	3–3,5 жас	Екі әрекет бірінен соң бірі баяндалады. Мысалы: “Мен алма жедім. Сосын су іштім.”
3	Miscellaneous Narrative(Аралас әңгіме)	3–6 жас	Оқиғалар бір-бірімен логикалық немесе тақырыптық тұрғыдан байланысты емес.
4	Leap-Frog Narrative(Секіріп баяндау)	4 жас	Оқиғалар байланысты, бірақ дәйектілік және себеп-салдарлық байланыс жоқ. Мысалы: “Бақа секірді. Сосын ол ән айтты. Жаңбыр жауды.”
5	Chronological Narrative(Хронологиялық әңгіме)	3–6 жас	Оқиғалар ретімен баяндалады, бірақ шарықтау шегі немесе қорытындысы жоқ.
6	End at High Point Narrative(Шарықтау шегінде аяқталады)	5 жас	Әңгіме қызықты жеріне жеткенде аяқталады, бірақ шешімі болмайды. Мысалы: “Бала орманға барды… сосын арыстан шықты!”
7	Classic Narrative(Классикалық әңгіме)	6 жастан бастап	Толық құрылымды оқиға: басталуы, дамуы, шарықтау шегі, шешімі және қорытындысы болады.

Орындық	қызыл	отыру	үстінде	үш	Қосу
зат есім	сын есім	етістік	сөйлем (пропозиц ия)	сан нөмірі	мінезі

Тиісті суреттерді таңдау арқылы осыған ұқсас кестелерді дайындауға болады. Төменде бірнеше мысалдар берілген:

Жанында	ішінде	арасында

Секіру	жүзу	ұшу

Шетелдік зерттеушілер ұсынған нарративтік даму деңгейлер

Деңгей	Атауы	Сипаттамасы
1	Labeling	Объектілерді атау. Суретте не көріп тұрғанын айтады (“мысық”, “алма” т.б.)
2	Listing	Қатар аталу. Объектілер немесе әрекеттер тізбектеліп айтылады (“мысық, доп, бала…” т.б.)
3	Connecting	Байланысқан сөйлемдер. Кейіпкерлер арасындағы байланыс, қарапайым оқиға желісі қалыптаса бастайды
4	Sequencing	Хронологиялық тәртіппен оқиға баяндалады
5	Narrating	Толыққанды оқиға құрылымы бар: басталуы, дамуы, шарықтау шегі және шешімі

Қолданылатын әдістер мен тәсілдер

 (мектепке дейінгі кезеңде)

Әдіс	Сипаттамасы
“Me Bag” жобасы	Балалар үйден өзіне маңызды заттар әкеліп, соның негізінде оқиға құрастырады.
“Ғажайып дорба”	Балалар дорба ішіндегі затты сипап, сипаттап, атауын айтып, оның төңірегінде әңгіме құрастырады.
Суретке қарап баяндау	Сюжетті суреттер бойынша сұрақтарға жауап бере отырып оқиға айту.
Мнемотехника	Есте сақтауға арналған визуалды белгілер мен пиктограммаларды пайдалану.

KIKUS БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГКЕ АРНАЛҒАН БАҚЫЛАУ ПАРАҒЫНЫҢ ҮЛГІСІ

№	Баланың аты-жөні	Заттың орналасу тәртібін ажыратады	Іс-әрекет түрлерін ажыратады	Түстерді ажыратады (үлгі бойынша)	Заттарды салыстырады	Артық/кем ұғымдарын біледі	Суреттерді ретімен қояды	Сөйлем құрайды, сөздерді байланыстырады	Қорытынды (I, II, III)
1
2
3
…

? III – жоғары деңгей

? II – орташа деңгей

? I – төмен деңгей

Бағалау бағыттары бойынша түсіндірме

Бағыт	Сипаттамасы
Заттың орналасу тәртібі	«үстінде», «астында», «жанында», «ішінде» т.б. кеңістікті бағдарлау ұғымдары.
Іс-әрекет түрлері	«жүгіру», «секіру», «сурет салу», «тамақ ішу» т.б. етістік арқылы әрекетті тануы.
Түстерді ажырату	Нұсқа үлгісі бойынша «қызыл», «жасыл», «көк» т.б. түстерді тануы.
Салыстыру	Екі немесе одан көп затты көлемі, пішіні, түсі жағынан салыстыру.
Артық/кем ұғымы	Сандық немесе сапалық артық-кемді анықтай білу.
Суретті реттеу	Оқиғаның басталуынан аяқталуына дейінгі тәртібін орналастыру.
Сөйлем құрау	Суретке қарап сөйлем құрап, сөздер арасындағы байланысты орнату.

Марблс тастары» әдісі арқылы баланың тілін дамыту

Мақсаты:

Балаға өз ойын еркін жеткізуге, тілді белсенді қолдануға үйрету. Бұл әдіс арқылы балалар визуалды және кинестетикалық (қимыл арқылы) тәсілмен сөйлеуге ынталанады.

Қолдану жолы:

• Түрлі түсті марблс тастары (шариктер) пайдаланылады.

• Әр түс бір санатқа жауап береді:

  • ? Қызыл – Зат есім

  • ? Жасыл – Етістік

  • ? Көк – Сын есім

  • ? Сары – Үстеу

• Балалар әр түсті тасты алып, сол бойынша сөз немесе сөйлем құрастырады.

Мысалы:

• Бала қызыл marble алады → «Мысық»

• Жасыл marble → «секіріп жүр»

• Сөйлем: Мысық секіріп жүр.

Қосымша ескертпе

Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту педагогтің тілге деген мотивациясы мен әдістемелік біліктілігіне тікелей байланысты. KIKUS бағдарламасы осы бағыттағы сапалы құралдардың бірі ретінде баланың:

• Тілдік қорын дамытуға,

• Ойлау жүйесін кеңейтуге,

• Қарым-қатынас жасау мәдениетін қалыптастыруға әсер етеді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың «Марблс тастары» әдісі арқылы тілін дамыту

? 

Марбл тастары дегеніміз не?

Марблс тастары (ағылшын тілінен marble – «мәрмәр») — түрлі-түсті, домалақ немесе сопақ пішінді, әдетте шыныдан, кейде пластик немесе басқа материалдардан жасалған, балаларға арналған сенсорлық және дамытушы ойыншықтар. Олар қолайлы, қызықты, қауіпсіз әрі баланың танымдық және тілдік қабілеттерін дамытуға арналған әмбебап құрал болып табылады.

Мақсаты:

«Марблс тастары» әдісі арқылы балалардың:

• Сөздік қорын байыту;

• Сөйлеу қабілетін жетілдіру;

• Сенсорикасын, яғни сезіну арқылы үйрену қабілетін дамыту;

• Ойлау, салыстыру, топтау және логикалық талдау дағдыларын қалыптастыру;

• Қолдың ұсақ моторикасы мен есте сақтау қабілетін жақсарту.

Марблс тастары арқылы дамитын дағдылар

Дамитын бағыт	Түсініктеме
Сенсорика	Тастардың түсін, пішінін, көлемін ажырата отырып сезіну.
Лексика	Заттың аты, түсі, пішіні туралы сөйлеу.
Қиял мен шығармашылық	Тастар арқылы сурет безендіру, ертегі құрастыру.
Ұсақ моторика	Тасты сұрыптау, орналастыру, түстеу арқылы саусақ бұлшықеттерін дамыту.
Кеңістікте бағдар	«жоғары-төмен», «оң-сол» бағыттарын түсіну.
Математикаға дайындық	Санау, топтау, салыстыру, реттеу дағдылары.

Жас ерекшелігіне сай қолдану

Марблс тастарын 2–3 жастан бастап қолдануға болады. Баланың жас ерекшеліктеріне қарай тапсырмалар біртіндеп күрделеніп отырады. Педагог балаға:

• Тастармен қалай ойнау керектігін,

• Қауіпсіздік ережелерін (мысалы, тасты аузына салмау, соқпау),

• Қолмен сезіну арқылы үйрену жолдарын үйретеді.

Сөйлеуді дамытуға арналған тапсырмалар үлгісі

№	Тапсырма атауы	Сипаттамасы
1	Тастарды зерттеу	Бала тастың түсі, көлемі, пішіні туралы айтып береді.
2	Түстерге бөлу	Бала барлық тасты шапшаң түрде түсіне қарай бөліп, әр түсті атайды.
3	Суретті сипаттау	A3 форматтағы суреттерді марблс тастарымен безендіріп, суреттегі заттарды сипаттайды. Мысалы: “Бұл — қияр. Қияр бақшада өседі. Оның түсі жасыл.”
4	Топтау және реттеу	Тастарды көлеміне қарай кішіден үлкенге реттеп, салыстырып айту.
5	Сөйлем құрау	Әр түсті тастарға бір сөз тіркесін беріп, оларды байланыстырып сөйлем құрау. Мысалы: Қызыл – “мысық”, көк – “секіреді” → Мысық секіреді.

Нәтижесі:

Марблс тастарын жүйелі қолдану барысында:

• Баланың сөздік қоры кеңейеді;

• Еркін сөйлеу және байланыстырып сөйлеу дағдылары дамиды;

• Бала логикалық ойлауға, сипаттауға, қорытынды жасауға дағдыланады;

• Ойын арқылы оқуға және жазуға дайындық қалыптасады;

• Педагог пен баланың қарым-қатынасы жақсарып, қызығушылық артады.

? Қорытынды:

«Марблс тастары» әдісі – мектеп жасына дейінгі балалар үшін қызықты, тиімді, әрі нәтижелі әдіс. Ол ойын арқылы оқытудың заманауи, интерактивті тәсілі ретінде бала тілін дамытуда және жалпы когнитивтік қабілеттерін жетілдіруде қолайлы құрал болып саналады.

Марблс тастарын қолдану арқылы балалардың тілдік және математикалық қабілеттерін дамыту

1. Баланың сөйлеу қабілетін дамыту

Марблс тастары – балалардың креативті ойлауын, сөздік қорын, сөйлем құрау дағдысын жетілдіруге арналған тамаша құрал. Әсіресе, сипаттау, байланыстырып сөйлеу, сюжеттік ойлау элементтерін дамытады.

Тапсырма үлгісі – «Өрнек пен әңгіме»

№	Тапсырма атауы	Мақсаты	Үлгі сөйлем
1	Өрнек ойлап табу	Түс, пішін, орналасу негізінде сөйлем құрау	Жасыл жапырақ өсіп тұр.
2	Кездейсоқ орналастыру	Қиял бойынша оқиға құрастыру	Күн жарқырап тұр. Менің қызыл қуыршағым бар.
3	Түстер арқылы сөйлем құрау	Түрлі марблс тастарын сипаттап айту	Кемпірқосақ түрлі түсті болады.

Математикалық қабілеттерді дамыту

Марблс тастары – ерте жастағы математикалық түсініктерді бекітуге арналған қызықты құрал. Бұл әдіс баланың кеңістікте бағдарлану, салыстыру, санау, өлшем ұғымдарын дамытуға бағытталады.

№	Тапсырма атауы	Мақсаты	Түсіндірме
1	Геометриялық фигураны тастан жасау	Пішін тану, кеңістікті түсіну	Үш тасты үшбұрыш етіп қою
2	Контурды тастан көшіру	Координация, визуалды таным	Қағазға салынған фигураны тастармен толықтырып жүргізу
3	Тізбектер жасау	Жиын ұғымы, өлшем	Тастардан үлкеннен кішіге немесе кері ретпен қатар жасау
4	Мұнара тұрғызу	Биіктік, салыстыру	Жоғары – төмен ұғымдарын түсіну
5	Санау ойыны	1–10 сандарды бекіту	Әр санның жанына сәйкес тастарды қою

3. «Жыланшық» дидактикалық ойыны

Параметр	Мәлімет
? Мақсаты	Ұзын-қысқа ұғымдарын меңгерту, моториканы дамыту
? Құралдар	Түрлі-түсті марблс тастары
? Ойын барысы	Бала тастарды тізіп, жылан бейнесін жасайды. Жыланды ұзын, қысқа етіп жасауға тапсырма беріледі
? Дамитын дағдылар	Ұсақ моторика, салыстыру, ойлау, көзбен мөлшерлеу

Марблс тастарына негізделген дидактикалық ойындар

? «Жыланшық» дидактикалық ойыны

Параметр	Мазмұны
? Мақсаты	Ұзын-қысқа ұғымын қалыптастыру, түстерді ажырату, қол моторикасын дамыту
⚙️ Құрал-жабдықтар	Түрлі түсті марблс тастары
? Негізгі тапсырма	Тастарды бірінің артына бірін, ажыратпай тізу
? Күрделендіру	Белгілі бір түспен немесе екі түсті кезектестіріп жасау. Мысалы: 5 қызыл + 4 көк тас

«Графикалық диктант» дидактикалық ойыны

Параметр	Мазмұны
? Мақсаты	Жазықтықта бағдарлау, ауызша нұсқауды тыңдай білу, қол моторикасы
⚙️ Құрал-жабдықтар	3×3 немесе 4×4 торға бөлінген қағаз, марблс тастары
? 1-нұсқа	Педагог ауызша нұсқау береді: мысалы, “қызыл тасты ортасына қой”, “көк – сол жоғарғы бұрышқа” т.б.
? 2-нұсқа	Дайын орналасқан тастардың бейнесін (эталон) қайталау

«Фигураларды жина» дидактикалық ойыны

Параметр	Мазмұны
? Мақсаты	Түсті ажырату, санау, тепе-теңдікті түсіну
⚙️ Құрал-жабдықтар	Түрлі түсті марблс тастары, табақша
? Тапсырма	Тастардың түсін атап, олардың санын айту. Әр түрлі түстерден фигура құру
? Қосымша	Әр фигураға қанша тас кеткенін анықтау. Барлығы 8 тастан құралғанын байқап, дәлелдеу (қатар қою арқылы)

? «Контур (сұлба) бойынша орналастыр» дидактикалық ойыны

Параметр	Мазмұны
? Мақсаты	Түстерді тану және атау, көру зейіні мен есте сақтауды дамыту
⚙️ Құрал-жабдықтар	Марблс тастары, үлгі-суреті бар карточкалар
? Тапсырма	Тастарды шаблондағы сурет үстіне орналастыру
? Күрделендіру	- Бос бетке үлгі негізінде қою - Үлгіні есте сақтап, есінде сақтау арқылы қою

Жалпы нәтижелер мен дағдылар

Дағды түрі	Дамитын бағыт
? Танымдық	Кеңістікте бағдарлау, есте сақтау, логикалық ойлау
? Сөйлеу	Сипаттау, сөздік қорын толықтыру, сөйлем құрастыру
? Математикалық	Сан және пішін, салыстыру, реттеу, санау дағдылары
?️ Моторика	Ұсақ моторика, дәлдік, шоғырлану

Марблс тастары арқылы бала:

• логикалық және математикалық ұғымдарды,

• сөйлеу және сипаттау дағдыларын,

• қиял мен шығармашылықты,

• ұсақ моториканы,

• кеңістікпен жұмыс істеуді меңгереді.

Бұл әдіс балалардың жас ерекшеліктеріне сай, ойнақы түрде оқу мен дамуды қамтамасыз етеді.

Марблс» тастарын қолдануға арналған дидактикалық ойындар 

№	Ойын атауы	Нұсқасы	Мақсаты	Құрал-жабдықтар	Тапсырма сипаттамасы
1	Моншақты жина	1-нұсқа	Дыбыстарды ажырату (дауысты/дауыссыз)	Түрлі түсті марблс тастары, жіп	Сөздің бас (немесе соңғы) дыбысын анықтап, сәйкес түсті тасты тізу
2	Моншақты жина	2-нұсқа	Лексикалық қорды бекіту, зейін дамыту	Марблс тастары, жіп	Сөздерді қайталамай айтып, моншақ жинау. Бірінші аяқтаған бала «Ойын тоқтады!» деп айтады
3	Шыршаны безендір	—	Сөйлеуді, сипаттауды дамыту	Шырша суреті, тастар	Берілген дыбысқа сөз айту, әр сөзге бір тас қойып шыршаны безендіру
4	Ғажайып дорба	1-нұсқа	Сенсорлық қабілетті дамыту	Қап, үлгі тастар	Қаптың ішінен үлгіге сәйкес тасты табу
5	Ғажайып дорба	2-нұсқа	Түсті, форманы сәйкестендіру	Қап, түрлі тастар	Қаптан тасты алып, түсін немесе белгісін сөзбен сәйкестендіру
6	Түстерге бөл	—	Түстерді ажырату, есте сақтау	Марблс тастары, түс карточкасы, ыдыстар	Аралас тастарды көрсетілген түске бөліп жинау. Күрделендіру: түс сөзбен ғана айтылады

Қорытынды

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қабілетін дамыту – тұлғаның тілдік, танымдық, коммуникативтік және эмоционалдық дамуына тікелей әсер ететін маңызды үрдіс. Осы бағытта қолданылатын «Марблс» тастары – баланың сөйлеу белсенділігін арттырып, сөздік қорын байытуға, ойлау мен есте сақтау, қиялдау қабілеттерін жетілдіруге ықпал ететін тиімді құрал болып табылады.

Балалармен жүргізілетін дидактикалық ойындар барысында баланың ұсақ моторикасы, логикалық ойлау қабілеті, кеңістікті бағдарлау біліктері дамып, сөздерді дұрыс қолдану дағдылары қалыптасады. Сонымен қатар, ойын арқылы баланың өзіне деген сенімі артып, жағымды эмоциялық орта қалыптасады.

Сөйлеуді дамытуда «Марблс» тастарының түрлі-түсті, пішінді, сенсорлық ерекшеліктері арқылы балалардың шығармашылық және танымдық белсенділігі артады. Мұндай әдістерді қолдану білім беру процесін бала үшін қызықты әрі тиімді етеді.

Баланың тілін дамытудың табысты болуы – педагогтің біліктілігіне, қолданған әдістерінің әртүрлілігі мен жүйелілігіне, сондай-ақ отбасы мен балабақша арасындағы ынтымақтастыққа тікелей байланысты. Осы бағыттағы жұмыстар нәтижесінде баланың мектепке даярлығы артып, өмірлік дағдылары қалыптасады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. ҚР Білім және ғылым министрлігі. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға арналған оқу бағдарламалары. – Астана, 2021.

2. Әбдікәрімова Т. «Мектепке дейінгі баланың тілін дамыту әдістемесі». – Алматы: «Фолиант», 2020.

3. Жұмабекова Ф. Тіл дамыту технологиялары. – Алматы: «Атамұра», 2018.

4. Торайғыров С. Шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы», 2004.

5. Оразбаева Ф. «Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі». – Алматы: «Мектеп», 2000.

6. Сүлейменова Р. «Балабақшада ойын арқылы оқыту». – Астана, 2019.

7. Internet-ресурстар:

   • www.balabaqsha.kz

   • www.ust.kz – Педагогтерге арналған материалдар платформасы

   • www.erkeksha.kz – Мектепке дейінгі білім беру порталдары