БАСҚАРУ ПСИХОЛОГИЯСЫНДАҒЫ

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС КЕДЕРГІЛЕРІ

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті білім мен ғылымның тоғысқан ордасы. Университеттің басты мақсаты – әлемдік білім кеңістігіне сай, ұлттық құндылықтармен ұштасқан сапалы білім беру, ғылым мен инновацияны дамыту, бәсекеге қабілетті мамандар даярлау. 1934 жылы Алматы қаласында құрылған Қазақ мемлекеттік университеті кейіннен елдің ғылыми өміріндегі басты орталыққа айналды. Университетке ұлы ойшыл, ғалым, Шығыстың екінші ұстазы атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің есімі берілді. Бұл атау университеттің рухани-танымдық бағытын айқындап, оның басты ұстанымын – парасатты қоғам мен ізгілікті адам тәрбиелеуді білдіреді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде бүгінгі заман талабына сай жаңа мазмұндағы пәндер оқытылады. Солардың бірі – басқару психологиясы пәні. «Басқару психологиясы» пәні басшы мен қызметкер арасындағы өзара қатынастың тиімділігін арттыруға, ұжымдық қарым-қатынасты жетілдіруге және басқарушылық шешімдердің психологиялық негізін түсіндіруге бағытталады. Қазіргі таңда кез келген ұйымның табысты қызметі ең алдымен адамдарды дұрыс түсіне білу мен оларды ынталандыра алу қабілетіне байланысты. Сондықтан басқару психологиясы пәнін меңгеру әрбір болашақ маман үшін аса маңызды.

Бұл пәнді оқу барысында біз жетекшіміз Жұбаназарова Назираш Сулейменовнамен біріге отырып жан-жақты  еңбектерді қарастырдық. Шет елдік ғалымдардан А.Ю. Живаганың «Управление конфликтами и стрессами в организации» еңбегі мен И.В. Гурьянованың «Технология командообразования и саморазвития» еңбектерін және қазақ ғалымдарының бірнеше оқу құралдарын басшылыққа алдық.

Әрбір қызметте басшының ұжымды басқара білуі, олармен қарым-қатынас орнатуы, кәсіпті алға жылжытып көшбасшылық ете алуы маңызды рөл атқарады. Көшбасшылық – бұл бір-біріне ықпал ететін және бірлескен түрде нақты мақсаттарға қол жеткізетін нақты өзгерістер мен нәтижелерге жетуге ұмтылатын көшбасшы мен топ мүшелері арасындағы қатынас. Басшы мен ұжымның арасындағы қарым-қатынас дұрыс болмаған жағдайда кәсіпте түрлі кедергілер пайда болады. Осы тұрғыда біз басқару психологиясындағы қарым-қатынас кедергілеріне тоқталып өткіміз келеді.

Қарым-қатынас кедергілері – бұл ақпарат алмасу, өзара түсіністік және эмоционалдық байланыс процесінде туындайтын қиындықтар мен тосқауылдар. Мұндай кедергілер басқару жүйесінде түрлі деңгейде байқалады: басшы мен бағынышты арасындағы, әріптестер арасындағы, бөлімшелер мен құрылымдық буындар арасындағы қарым-қатынаста кездесуі мүмкін. Кедергілердің пайда болу себебі көпқырлы және олар психологиялық, әлеуметтік, тілдік, ұйымдастырушылық немесе жеке тұлғалық сипатта болуы мүмкін. 

Біріншіден, басқару ісінде психологиялық кедергілер маңызды орын алады. Әрбір адамның өзіндік мінез-құлық стереотипі, темпераменті, эмоциялық күйі мен коммуникативтік дағдылары бар. Мысалы, интроверт типті қызметкер сыртқы әсерге баяу жауап береді, ал экстраверт белсенді қарым-қатынас орнатуға бейім келеді. Басшы осы айырмашылықтарды ескермесе, бір қызметкердің үнсіздігі «қолдамаушылық» немесе «тәртіпсіздік» ретінде бағалануы мүмкін. Сондай-ақ адамдардың өз-өзіне сенімсіздігі, шамадан тыс қобалжу, жоғары мазасыздық деңгейі де ақпарат қабылдауға және жеткізуге кедергі жасайды.

Екіншіден, басқару саласында жиі кездесетін мәселе – семантикалық кедергілер. Бұл кедергілер адамдардың бір ұғымды әртүрлі мағынада түсінуінен туындайды. Мысалы, басшының «жедел орындау керек» деген нұсқауын бір қызметкер «бір сағаттың ішінде», ал екіншісі «бүгінгі күн соңына дейін» деп қабылдауы мүмкін. Ұйымдық құрылымдағы кәсіби терминология, әр саланың өзіндік лексикасы да семантикалық алшақтық туғызады. Әркімнің білім деңгейі мен тәжірибесіне қарай ақпаратты ұғыну тереңдігі де әрқалай болады. Бұл кедергілер әсіресе көпсалалы немесе көпұлтты ұжымдарда айқын байқалады.

Үшіншіден, психологиялық-әлеуметтік кедергілер де ерекше назар аударуды қажет етеді. Ұжым ішіндегі әлеуметтік мәртебе айырмашылығы, билік дистанциясы, бедел мен иерархия деңгейі коммуникацияның еркіндігіне тікелей ықпал етеді. Көп жағдайда бағыныштылар басшы алдында өз ойын еркін жеткізе алмай, ақпаратты «жұмсартып» немесе «сүзгіден өткізіп» береді. Бұл құбылыс басқарудағы кері байланыстың әлсіреуіне әкеледі. Басшының беделі тым жоғары болған жағдайда ұжым мүшелері сын айтуға немесе шынайы пікір білдіруге қорқады. Ал басшының коммуникативтік мәдениеті төмен болса, бағыныштылардың пікірін елемеу, дөрекі сөйлеу, тыңдай білмеу сияқты факторлар кедергіні күшейтеді. 

Төртіншіден, басқару жүйесінде ұйымдастырушылық-техникалық кедергілер де жиі кездеседі. Бұл – ақпаратты жеткізудің арналары, құжат айналымы, байланыс құралдары және басқару құрылымының күрделілігімен байланысты. 

Қарым-қатынастағы кедергілердің тағы бір маңызды тобы – эмоциялық-еріктік кедергілер. Бұл кезде қатысушылардың бірінің немесе екеуінің де эмоциялық күйі қарым-қатынас мазмұнына әсер етеді. Күйзеліс, ашу-ыза, реніш, қорқыныш немесе көңіл-күйдің төмендігі ақпаратты бұрмалай түсіреді. Басқару тәжірибесінде басшының өз эмоциясын бақылай алмауы ұжымдағы психологиялық климатқа кері әсер етеді. Мысалы, басшының ашуланшақ мінезі бағыныштыларды қорқытып, оларды белсенділіктен айырады. Эмоциялық кедергілер әсіресе даулы мәселелерді талқылау кезінде күшейеді, өйткені эмоция үстемдігі логикалық пайымға мүмкіндік бермейді. Басқару психологиясында коммуникацияның сәттілігін қамтамасыз ететін басты шарттардың бірі – кері байланыс механизмі. Кері байланыс әлсіз болған жерде кедергілер тез көбейеді. Егер басшы қызметкердің пікірін тыңдамаса, ұсыныстар мен сын-пікірлер ескерілмесе, ақпарат алмасу біржақты сипатқа ие болады. Мұндай жағдайда кедергілердің ең қауіпті түрі – жасырын қарсылық пайда болады. Қызметкерлер сырттай келісім білдіріп, іштей келіспей қалады, нәтижесінде тапсырмалар толық орындалмайды немесе формалды түрде жүзеге асырылады.

Қарым-қатынас кедергілерін жеңу үшін басқару психологиясында бірқатар әдістер ұсынылады. Ең алдымен, психологиялық климатты жақсарту, өзара сенімділік пен ашықтық орнату қажет. Басшы қызметкерлердің жеке ерекшеліктерін ескеріп, әрқайсысына жеке тәсіл қолдануы тиіс. Коммуникативтік мәдениеттің жоғары деңгейі – сыпайылық, тыңдай білу, кері байланыс орнату, дауыс ырғағын, ым-ишараны дұрыс қолдану сияқты элементтерді қамтиды.

Жубаназарова Н.С.

Психология ғылымдарының кандидаты,

жалпы және қолданбалы психология кафедрасының профессоры

Мадалиева З.Б.

Жалпы және қолданбалы психология кафедрасы,

психология ғылымдарының докторы, профессор

Серикбай А.Б.

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, қазақ филологиясы

мамандығының 1-курс магистранты