Елекеева Эльза Муратовна

Атырау облысы,Индер ауданы,Есбол ауылы,Жамбыл атындағы ортамектебі

1.Кіріспе (Актуалдылығы, мақсаты, міндеттері)

2.Негізгі бөлім (Теориялық негіздер, тәсілдер, тәжірибеден мысалдар)

3.Қорытынды

4.Пайдаланылған әдебиеттер

Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту

Кіріспе

Қазіргі қоғамда білім берудің мақсаты – тек білім беріп қана қоймай, оны өмірде тиімді қолдана алатын тұлға тәрбиелеу. Осы тұрғыда функционалдық сауаттылық мәселесі өзекті бола түсуде. Функционалдық сауаттылық – оқушының білімін күнделікті өмірде қолдану, түрлі жағдаяттарды шеше білу, ақпаратты сараптау мен логикалық ойлау қабілетін білдіреді.

Бұл ұғым ЮНЕСКО құжаттарында ХХІ ғасырдың маңызды құзыреттіліктерінің бірі ретінде қарастырылады. Қазіргі білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру және дамыту. Функционалдық сауаттылық – бұл оқушының алған білімін күнделікті өмірде қолдана алу қабілеті. Бұл ұғым тек оқу мен жазуды меңгерумен шектелмейді, ол өмірлік жағдайларда дұрыс шешім қабылдау, ақпаратты сараптау, ой қорыту, логикалық тұжырым жасау сияқты дағдыларды қамтиды.

Зерттеудің мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытудың тиімді жолдарын анықтау.

Міндеттері:
– Функционалдық сауаттылық ұғымына теориялық талдау жасау;
– Оны бастауыш сынып деңгейінде қалыптастыру жолдарын қарастыру;
– Мұғалімдер жұмысының тиімді әдістерін сипаттау.

Негізгі бөлім

Функционалдық сауаттылықтың теориялық негіздері

Функционалдық сауаттылық ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың ортасында қолданысқа енді. Бұл ұғым бойынша, тұлға алған білімін өмірлік мәселелерді шешуге қолдана алуы керек. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бастамасымен 2012 жылдан бастап оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту – білім беру жүйесінің басты мақсатына айналды.

Бастауыш сыныпта функционалдық сауаттылықты қалыптастыру ерекшеліктері

Бастауыш сынып – баланың ойлау, сөйлеу, оқу, жазу және қарым-қатынас дағдылары қалыптасатын алғашқы баспалдақ. Осы кезеңде оқушының функционалдық сауаттылығын дамыту:

• Тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға;

• Сыни ойлау қабілетін дамытуға;

Шығармашылық белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Функционалдық сауаттылық дегеніміз не?

Функционалдық сауаттылық – адамның өмірлік әрекетіне қажетті білімді тиімді пайдалану қабілеті. Яғни, бастауыш сынып оқушысы оқыған мәтінді түсініп, оны талдай алуы, есеп шығару барысында нақты өмірмен байланыстыруы, алған білімін практикалық істе қолдана алуы тиіс. Бұл сауаттылықтың негізі бастауыш сыныпта қаланады.

Функционалдық сауаттылықты дамытудың жолдары

1. Сабақтарды өмірмен байланыстыру.
   Мұғалім әр тақырыпты түсіндіру барысында оны нақты өмірмен байланыстырып отырса, оқушының қызығушылығы артады және ол білімнің өмірде қажет екенін түсінеді.

2. Оқушының ойлау қабілетін дамыту.
   Сұрақ-жауап, ой қозғау, пікірталас, талдау сияқты әдістер арқылы оқушылардың сыни және логикалық ойлау қабілеттері дамиды.

3. Жаңа технологияларды қолдану.
   Интерактивті тақта, мультимедиялық құралдар, цифрлық білім беру ресурстары оқушылардың белсенділігін арттырады және функционалдық сауаттылығын арттыруға көмектеседі.

4. Жазу және оқу дағдыларын жетілдіру.
   Түрлі мәтіндермен жұмыс жасау – оқушының тілдік қорын байытып, түсініп оқу, ойды нақты жеткізу дағдыларын дамытады.

5. Топтық және жобалық жұмыстар.
   Бірлесіп жұмыс жасау арқылы оқушылар коммуникативтік дағдыларды меңгереді, бірін-бірі тыңдап, өз ойын дәлелдеуге үйренеді.

1-сынып оқушысы үшін «оқушының ішкі позициясы» болуының мәні өте зор. Соның өзі кішкентай оқушыға мектеп өмірінің қиындығын жеңуге, жаңа міндеттерді орындауға көмектеседі. Сол себепті де кез келген ата-ана 1-сынып оқушысы атанған баласының «ішкі позициясын» қолдаудың маңызын түсіне және қолдай білуі тиіс. Олар өз балаларының мектеп өміріне үйренісіп кетуіне ықпал етіп, сабақтағы табысы мен сәтсіздігіне шын көңілімен, шыдамдылықпен төзе біліп, ыждағаттылығы мен ынтасын міндетті түрде мадақтап, эмоционалдық тұрғыдан көмек беріп отырса, соның өзі баланың білімнің маңыздылығын сезінуіне, өзін-өзі бағалауына және өзіне сенімділікпен қарауына көмектеседі.

Екінші сынып оқушысының ерекшелігі.Оқушы 2-сыныпқа «көп білетін» бала ретінде келеді. Ол үшін өз құрдастарымен, сондай-ақ үлкен адамдармен жаңа қарым-қатынас орнату кезеңі аяқталады. Бұл уақытта бала жүйелі оқуға бейімделеді, оқу, жазу, санау біліктіліктері мен дағдылары қалыптасады, күн тәртібіне төселіп, мектептің ережелерін орындауға машықтанады. Енді кішкентай оқушы келесі сыныптарда өзін не күтіп тұрғанын біледі. Бастауыш мектеп жасындағы бала үшін өзін-өзі бағалауы басты рөл атқарады. Өзін-өзі бағалауда 2-сынып оқушылары мен 1-сынып оқушылары арасында елеулі айырмашылық бар. 1-сынып оқушылары өзін-өзі жоғары деңгейде бағалайды. 2-сынып оқушыларының көпшілігінде оқу іс-әрекетіне деген өзіндік бағалауы күрт төмендеп кетеді. Ал 3-сыныпта өзін-өзі бағалау деңгейі қайтадан көтеріледі. Бұл құбылыс «екінші сынып феномені» деген атау алған. 2-сынып оқушыларында өзіндік бағалаудың төмендеуі өзіне сын көзбен қарауының және өзінің оқудағы сапалық нәтижесін бағдарлау мүмкіндігінің өсуімен байланысты. Бірақ өзінің еңбек нәтижесін бағалау мүмкіндігі әлі де болса шектеулі. Осыдан келіп өзіне деген сенімсіздігі, өзін-өзі төмен бағалауы пайда болады.

Үшінші сынып оқушысының ерекшелігі.Кіші жастағы мектеп оқушысының өмірінде 3-сынып өзгеріс әкелетін кезең болып табылады. Көптеген мұғалімдер «Үшінші сыныптан бастап оқушылар оқуға саналы түрде қарай бастайды, сонымен қатар білімге деген қызығушылығы жоғары болады» деген пікірде болады. Мұның барлығы осы кезеңде баланың жалпы және интеллектуалдық 14 дамуында орын алатын жаңа түзілімдермен байланысты. Педагогикалықпсихологиялық зерттеулер екінші және үшінші сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуында осындай күрт өзгерістер болатынын көрсетіп отыр. Оқытудың осы кезеңінде ойлау қабілетінің қалыптасуы және оқу материалын белсенді меңгеруі, вербалды ақыл-ойдың дамуы, яғни түсініктерге сүйене отырып ойлау мүмкіндігі жүзеге асырылады. Ойлаудың жаңа мүмкіндіктері басқа да танымдық үдерістерді: қабылдау, зейін, жадыны одан әрі дамыту үшін негіз болады. Белгілі психолог Д.Б. Эльконин кіші жастағы оқушылардың даму ерекшеліктері туралы былай деп жазған: «Память в этом возрасте становится мыслящей, а восприятие – думающим». Балада өзінің психикалық үдерістерін өзі ерікті түрде басқару қабілеті де белсенді бола бастайды, ол зейінін, жадын, назарын ерікті түрде бағындыра білуге үйренеді. 3-сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуындағы осы түзілімдерді шығармашылық, дамытушылық жұмыстарда белсенді қолдану оң нәтижелер беретінін ұстаздар естерінде ұстағаны дұрыс.

Төртінші сынып оқушысының ерекшелігі. Оқудың төртінші жылы бастауыш сыныптың оқушысы үшін мектеп өміріндегі бірінші кезең аяқталады. 4-сынып оқушылары – бұл бастауыш мектептің түлектері. Бұл – баланың төрт жыл бойы қол жеткізген білім, білік, дағдыларының қорытындысын шығаратын, психикалық, физиологиялық дамуының деңгейін анықтайтын жауапты кезең. Сондықтан да бұған ата-аналар мен мұғалімдер, ең алдымен, 4-сынып бітіруші бала келесі деңгейге көшкенде күрделі сабақтарды алып кете ала ма, жоқ па, қажетті білім, білік, дағдылар жиынтығымен қаруланды ма және оларды әрі қарайғы өмірінде қолдана ала ма, т.с.с. мәселелерге назар аударып, жыл бойы қадағалап, үлкен дайындықпен, жауапкершілікпен келуі тиіс. Ол үшін әр баланың өзіндік ерекшеліктері мен мүмкіншіліктері, қабілеттері мен дүниеге өзіндік көзқарастары, яғни әркімнің тек өзіне ғана тән дара ерекшелігі немесе өзіндік мәнері (стилі) болатынын да естен шығармаған жөн. Көп жылғы зерттеулер көрсеткендей, 4-сыныпты аяқтаған оқушылардың көпшілігінде оқу әрекетін орындаудағы өзіндік жеке стилі қалыптасады. Бұл бала үй жұмысына дайындалған кезде немесе сабақ үстінде, т.б. жағдайларда байқалады. Мысалы, бір бала сабаққа дайындау жұмысын мектептен келісімен бастаса, ал басқа бала демалғанды (әртүрлі ұзақтықтағы) қажет етеді. Біреу жұмысқа тез әрі жеңіл кіріссе, екіншілері дайындық кезеңді керек етеді. Бір бала үй жұмысын орындауды күрделі оқу пәндерінен бастаса, ал басқа бала жеңіл пәндерден бастайды. Сондай-ақ материалдарды графикалық бейнелерге (суреттер, кестелер және т.б.) сүйене отырып меңгеретін немесе, керісінше, ауызша түсіндіруді қажет ететін балалар да бар. Оқу жұмысын орындаудың жалпы айырмашылығы балалардың жеке-типологиялық ерекшеліктеріне, олардың жұмыс істеу қабілеттеріне, танымдық даму өзгешелігіне, ақпаратты қабылдауына және оны қайта өңдеуіне, әртүрлі оқу пәндеріне деген қызығушылықтың бірдей еместігіне және т.б. байланысты. Оқу жұмысының жеке стилі оқу тапсырмаларын орындаудың жалпы тәсілінде ғана емес, оқушылардың әртүрлі оқу білігі мен дағдысын қолдануда 15 да көрініс табады. Оқу жұмысының нәтижелі тәсілдерін меңгеру оқушыда оқу біліктілігі қалыптасқандығын білдіреді: яғни ол ұсынылып отырған білімді сапалы игеруге қабілетті және қажет болған жағдайда өздігінен меңгеруге дайын. Бастауыш мектепті тәмамдаған оқушының келесі сыныптарда, яғни негізгі орта білім беру деңгейінде оқуын жалғастыру барысында жоғары жетістіктерге жетуі үшін жалпы қандай білік-дағдылар қалыптасуы тиіс? Мысал ретінде солардың ішінен кейбіреулерін атап көрсетейік: – мұғалімді тыңдау; – мәлімдемеден басты ойды бөлу; – мәтін мазмұнын байланыстырып айтып беру; – мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру; – мәтінге сұрақтар қою; – алған ақпараттар негізінде қорытынды жасау; – өз ойын жазбаша білдіру; – қосымша ақпараттар көздерін қолдану, анықтамалық әдебиеттерді пайдалану (сөздіктер, энциклопедиялар және т.б.); – өз жұмысының нәтижесін дәл бағалау. Осы білік-дағдылардың көпшілігі ойлау қабілеттеріне сүйенеді: заттың, құбылыстың, т.б. жалпы және дара сипатын салыстыру және таба білу; бастыны айырып көрсету, маңыздыны болмашыдан айыру, логикалық қорытынды мен тұжырымдама жасай алу біліктері, т.с.с. 4-сыныптың көптеген оқушыларында оқуға деген қызығушылықтың дифференциациясы байқалып, оқу пәндеріне деген әртүрлі көзқарас пайда болады.

Мұғалімнің рөлі

Мұғалім – функционалдық сауаттылықты дамытуда негізгі тұлға. Ол сабақты дұрыс ұйымдастырып, оқушыларды белсенді ойлануға, пікір айтуға, шешім қабылдауға үйретеді. Сонымен қатар, әр оқушының жеке қабілетіне қарай жұмыс жүргізуі маңызды.

Қорытынды

Функционалдық сауаттылық – оқушының жан-жақты дамуының, білімді өмірде қолдана алу қабілетінің көрсеткіші. Бастауыш сыныпта осы қабілетті қалыптастыру – болашақта бәсекеге қабілетті, білімді ұрпақ тәрбиелеудің негізі. Мұғалімдер осы бағытта жүйелі түрде жұмыс жүргізсе, оқушының ой-өрісі, білімге деген ынтасы артып, өзіндік пікір қалыптастыра алатын тұлға ретінде қалыптасады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы Жолдауы.

2. ЮНЕСКО құжаттары – Functional Literacy.

3. ҚР Білім және ғылым министрлігінің білім беру стандарттары.

4. Жұмабаев М. «Педагогика». – Алматы, 2000.

5. Бастауыш білім беру әдістемесі бойынша ғылыми мақалалар жинағы. – Астана, 2021.