Атырау облысы,

Махамбет ауданы,

«Қосарал орта мектебі»

Бастауыш сынып мұғалімі

Орынбасарова Гулжан Сагимбаевна

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ – БІЛІМ БЕРУДІҢ БАСТЫ МАҚСАТЫ

Қазіргі қоғамда білім алу тек теориялық білімді игерумен шектелмейді. Оқушы алған білімін күнделікті өмірде тиімді пайдалана білуі қажет. Осы тұста функционалдық сауаттылық ұғымының маңызы артып келеді. Бұл – адамның әлеуметтік, мәдени, экономикалық ортада белсенді болуы, жаңа ақпараттарды дұрыс қабылдап, өз тәжірибесінде қолдана білуі. Жай сауаттылық — адамның оқу, түсіну, қысқа мәтіндерді құру және қарапайым арифметикалық әрекеттерді орындауы. Функционалдық сауаттылық – адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдылардың жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік әлеміне барудың жолы ғана емес, ол – ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мәдени және әлеуметтік дамуының өлшемі. Осындай сапалық сипаты тұрғысынан қарағанда функционалдық сауаттылық жеке адамды дамытудың тетігі ретінде қолданылады. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығы дегеніміз – оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Егер осы шарттар бастауыш сыныпта орындалғанда оқушының функционалдық сауаттылығы қалыптасады.

Бүгінде функционалдық сауаттылық мынадай негізгі компоненттерді қамтиды:

1. Оқу сауаттылығы – мәтінді түсіну, ақпаратты өңдеу, негізгі ойды анықтау.

2. Математикалық сауаттылық – есептеулерді, логикалық ойлауды күнделікті өмірде қолдану.

3. Жаратылыстану сауаттылығы – табиғи құбылыстарды түсіну, ғылыми зерттеу жасау.

4. Ақпараттық сауаттылық – заманауи технологияларды қолдана білу.

5. Коммуникативтік сауаттылық – адамдармен тиімді қарым-қатынас жасау, өз ойын жеткізу.

Бұл дағдыларды бастауыш сыныптан бастап меңгерген оқушы өмірде кездесетін кез келген мәселені шешуге икемді болады.

Бастауыш сыныпта функционалдық сауаттылықты дамытудың маңызы.Бастауыш сынып – баланың жеке тұлға ретінде қалыптасатын кезеңі. Бұл кезде оның ойлау, талдау, қарым-қатынас жасау, шығармашылық қабілеттері дамиды. Егер оқушы осы кезеңде функционалдық сауаттылықты меңгерсе, ол алдағы білім алу сатыларында да үлкен жетістіктерге жете алады.

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру арқылы:
✔ Оқушылардың өз бетінше білім алу қабілеті артады;
✔ Логикалық және сыни ойлау дағдылары дамиды;
✔ Ақпаратпен дұрыс жұмыс істеу қабілеті қалыптасады;
✔ Коммуникативтік дағдылары жетіледі;
✔ Өзін-өзі дамытуға және өмірлік дағдыларды игеруге мүмкіндік туады.

Бүгінгі өзгермелі әлемде тек білім алу жеткіліксіз, оны дұрыс қолдана білу маңызды. Сондықтан бастауыш сыныпта функционалдық сауаттылықты дамыту – білім берудің басты міндеті.

Бастауыш сыныпта функционалдық сауаттылықты дамыту әдістері

Функционалдық сауаттылықты дамыту инновациялық оқыту әдістерін, интерактивті тәсілдерді және оқушылардың белсенділігін арттыруға бағытталған оқыту стратегияларын қолдануды қажет етеді. Жеке тұлғаға бағытталған оқыту.Әрбір оқушының қабілеті мен қажеттіліктерін ескере отырып, жеке оқыту әдістерін қолдану маңызды. Жеке тұлғаға бағытталған әдістер:а)дифференциалды оқыту – әр оқушының деңгейіне сай тапсырмалар беру.ә)жеке зерттеу жұмыстары – оқушыларды өз бетінше ізденуге үйрету.б)топтық және жұптық жұмыстар – әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

Функционалдық сауаттылықты дамыту үшін сабақтар интерактивті, зерттеушілік сипатта өтуі керек.

Функционалдық сауаттылықты дамытуда мұғалімнің шеберлігі үлкен рөл атқарады. Ол тек ақпарат беруші ғана емес, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытушы, бағыттаушы, қолдаушы тұлға болуы тиіс.

Тиімді мұғалім:
✔ Оқушының танымдық белсенділігін арттыруға ұмтылады;
✔ Сабақта жаңа технологияларды пайдаланады;
✔ Жеке және топтық жұмысты үйлестіреді;
✔ Оқушылардың өзін-өзі дамытуына жағдай жасайды.

Қазіргі заман мұғалімі тек білім беруші ғана емес, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытушы жетекші тұлға болуы тиіс.

Функционалдық сауаттылықты арттырудың тиімді әдістері.Бұл дағды оқушылардың сыни ойлауын, өз бетімен шешім қабылдауын, ақпаратты талдауын және оны тәжірибеде қолдануын дамытуға бағытталған. Оқытудың түрлі әдістері арқылы функционалдық сауаттылықты арттыруға болады.

1. Мән беріп оқу технологиясы

Мән беріп оқу – оқушының мәтінді саналы, мағыналы түрде қабылдауы мен түсінуін қамтамасыз ететін әдіс. Бұл технология функционалдық сауаттылықты дамытуға көмектеседі, өйткені ол ақпаратты өңдеу мен оны қолдануға басымдық береді.

Қолдану жолдары:

• Белсенді оқу стратегиялары:

  • «Белгілеу әдісі» (оқушылар мәтіндегі негізгі ойларды түрлі түспен бояйды);

  • «Кластер әдісі» (мәтіндегі негізгі ойлар диаграмма ретінде жасалады);

  • «Болжау әдісі» (оқушы мәтінді оқымас бұрын оның мазмұнын болжайды).

• Рефлексиялық сұрақтар:

  • Мәтіндегі негізгі ой қандай?

  • Бұл ақпаратты өмірде қалай қолдануға болады?

• Түсінікті арттыру үшін визуализация:

  • Графикалық органайзерлер (диаграмма, кесте, интеллект-карта).

2. Диалогтік оқыту

Диалогтік оқыту – оқушылардың өзара және мұғаліммен диалог құруы арқылы білімді игеруі. Бұл әдіс функционалдық сауаттылықты дамытуда маңызды рөл атқарады, өйткені ол оқушылардың коммуникативтік дағдыларын жетілдіреді.

• Сократтық сұхбат: Оқушыларға ашық сұрақтар қою арқылы олардың ойлау қабілетін дамыту.

• Дебаттар мен пікірталастар: Берілген тақырып бойынша әр түрлі көзқарастарды қорғау.

• Рөлдік ойындар: Белгілі бір жағдайды сомдау арқылы өмірлік дағдыларды дамыту.

• «Сұрақ қою – жауап беру» техникасы:

• Оқушылар мәтінмен танысып болған соң, бір-біріне сұрақтар қояды.

• Жауаптарды бірге талдап, дұрыс шешім табады.

3. Сұрақ-жауап әдісі

Бұл әдіс оқушының сыни ойлауын, логикалық талдау қабілетін дамытуға көмектеседі. Дұрыс қойылған сұрақтар арқылы оқушының функционалдық сауаттылығы артады.

Сұрақтардың түрлері:

• Жабық сұрақтар – нақты бір жауапты талап ететін сұрақтар (мысалы, «Қазақстанның астанасы қай қала?»).

• Ашық сұрақтар – оқушылардың ойлау қабілетін кеңейтетін сұрақтар (мысалы, «Қазақстанның табиғаты неге ерекше?»).

• Жоғары деңгейлі сұрақтар – оқушының сыни ойлауын қажет ететін сұрақтар (мысалы, «Егер сен табиғатты қорғауға заң қабылдасаң, қандай өзгерістер енгізер едің?»).

4. Ойын түрлері

Ойын әдісі – оқушылардың оқу үрдісіне деген қызығушылығын арттырып, білімді жеңіл әрі тиімді меңгеруге көмектесетін құрал.

Тиімді ойын түрлері:

• «Рөлдік ойындар» – оқушылар белгілі бір тақырып бойынша рөлдерді ойнайды.

• «Құпиялы сөз» – оқушыларға тақырыпқа байланысты сөз жасырылады, оны табу үшін сұрақтар қойылады.

• «Сиқырлы қап» – қаптың ішіндегі затты сипап көріп, оның не екенін табу арқылы логикалық ойлау дамиды.

• «Квест ойындары» – белгілі бір мақсатқа жету үшін оқушылар түрлі тапсырмаларды орындайды.

5. Блум жүйесі

Бенджамин Блум таксономиясы білімді игерудің 6 деңгейін қамтиды:

1. Білу – оқушы ақпаратты есте сақтайды (терминдер, анықтамалар, фактілер).

2. Түсіну – ақпаратты өз сөзімен түсіндіре алады.

3. Қолдану – ақпаратты нақты жағдайларда пайдалана білу.

4. Талдау – ақпараттың құрылымын зерттеу, оның себеп-салдарын анықтау.

5. Жинақтау – ақпарат негізінде жаңа идеялар ұсыну, жаңашылдық енгізу.

6. Бағалау – ақпаратты сын тұрғысынан қарастырып, шешім қабылдау.

Қолдану жолдары:

• Оқушыларға әр деңгейге сәйкес тапсырмалар беру:

  • Білу деңгейі: «Қазақстандағы экологиялық проблемаларды атаңыз».

  • Түсіну деңгейі: «Неліктен экология мәселесі маңызды?»

  • Қолдану деңгейі: «Экологияны қорғау үшін қандай шаралар қолданар едіңіз?»

  • Талдау деңгейі: «Қалалар мен ауылдардың экологиясын салыстырыңыз».

  • Жинақтау деңгейі: «Экология мәселесін шешуге арналған жоба ұсыныңыз».

  • Бағалау деңгейі: «Экологияны сақтау үшін қандай заңдарды қабылдау керек?»

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру – бұл үздіксіз даму мен жетілдіруді талап ететін ұзақ мерзімді процесс. Тиімді әдістемелерді қолдану арқылы бастауыш сынып оқушыларын білімді, саналы, әрі шығармашыл тұлға ретінде тәрбиелеуге болады. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру олардың болашақта табысты болуына ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі – "Функционалдық сауаттылықты дамыту тұжырымдамасы" (2012).

2. Выготский Л.С. – "Оқытудың психологиясы" (Мәскеу, 1986).

3. Блум Б. – "Таксономия образовательных целей" (1956).

4. Жан Пиаже – "Балалардың интеллектуалдық дамуы" (1950).

5. Құдайбергенова К.С. – "Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытудағы инновациялық әдістер" (ғылыми мақала).

6. Смолов А.В. – "Диалогтік оқытудың тиімділігі" (2005).

7. Мерсер Н., Литлтон К. – "Оқытудағы диалог" (2007).

8. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" заңы (2019 жылғы өзгерістер мен толықтырулар).

9. OECD – PISA зерттеу нәтижелері мен талдаулары (www.oecd.org).

10. Назарбаев Н.Ә. – "Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ" (Жолдау, 2014).