БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ СЫНИ ОЙЛАУ ЖҮЙЕСІ

«Өрлеу» БАҰО АҚ «Шымкент қаласы бойынша кәсіби даярлау институты» филиалы

Қоғамдық-гуманитарлық бағын кафедрасының аға оқытушысы педагогика ғылымдарының магистрі Жорабекова Гульнур Абдукадыровна

Шымкент қаласы, Қазақстан
e-mail: jora2522@mail.ru

- Аңдатпа:

Бұл мақалада бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы сыни ойлау жүйесінің рөлі қарастырылады. Сыни ойлау – оқушының ақпаратты саралап, талдап, дәлелдеп, саналы түрде қорытынды жасауына мүмкіндік беретін маңызды дағдылардың бірі. Мақалада функционалдық сауаттылық пен сыни ойлаудың өзара байланысы мен оны дамыту жолдарын талдау.

Түйінді сөздер:

бастауыш сынып, функционалдық сауаттылық, сыни ойлау, оқушы құзыреттілігі, білім беру, ойлау дағдылары, талдау, дәлелдеу, оқыту әдістемесі, шығармашылық ойлау

Аннотация

В данной статье рассматривается роль системы критического мышления в формировании функциональной грамотности учащихся начальной школы. Критическое мышление — один из важных навыков, который позволяет ученику анализировать, оценивать информацию, обосновывать и делать осознанные выводы. В статье анализируются взаимосвязь функциональной грамотности и критического мышления, а также пути их развития.

Ключевыеслова:

начальная школа, функциональная грамотность, критическое мышление, компетентность учащегося, образование, мыслительные навыки, анализ, аргументация, методика обучения, творческое мышление

Abstract

This article examines the role of the critical thinking system in developing the functional literacy of primary school students. Critical thinking is one of the important skills that enables students to analyze, evaluate, reason, and make informed conclusions. The article analyzes the relationship between functional literacy and critical thinking, as well as ways to develop them.

Keywords:

primary school, functional literacy, critical thinking, student competence, education, thinking skills, analysis, argumentation, teaching methodology, creative thinking

Қазіргі заманғы білім беру жүйесінің басты мақсаты – тек білім беру ғана емес, сонымен қатар алған білімді өмірде тиімді қолдана алатын, дербес шешім қабылдайтын, өз ойын еркін жеткізе алатын тұлға тәрбиелеу. Осы тұрғыда функционалдық сауаттылық және сыни ойлау ұғымдары өзекті бола түсуде.

Функционалдық сауаттылық дегеніміз не? Бұл ұғым әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін ерекше маңызды, себебі бұл кезең – баланың оқу дағдылары қалыптасатын, дүниетанымы мен тұлғалық қасиеттері негізделетін уақыт.

Бастауыш мектепте оқушылар тек оқу, жазу, санау сияқты негізгі дағдыларды меңгеріп қана қоймай, сол білімді өмірде қолдануға үйренуі тиіс. Мысалы, оқушы мәтінді оқып, оның мазмұнын түсініп, қорытынды шығара алуы; дүкенде заттың бағасын есептей алуы; күнделікті өмірдегі қарапайым мәселелерді шеше білуі – міне, осының барлығы функционалдық сауаттылықтың белгілері.

Функционалдық сауаттылық – бұл адамның алған білімін күнделікті өмірде, түрлі жағдаяттарда қолдана алу қабілеті. Ол:

• оқу сауаттылығын,

• математикалық сауаттылықты,

• ғылыми сауаттылықты,

• ақпараттық сауаттылықты қамтиды.

Сыни ойлау ұғымы және оның маңызы

Сыни ойлау – бұл оқушының ойлау, талдау, сұрақ қою, дәлелдеу, салыстыру, болжам жасау қабілеттерінің жиынтығы. Ол оқушыны:

• ойлануға;

• өз пікірін негіздеуге;

• шешім қабылдауға;

• ақпаратты сүзуге үйретеді.

Сыни ойлауды бастауыш сыныпта дамыту әдістері

Әдіс Сипаттамасы

Ой қозғау Тақырыпқа байланысты сұрақтар қою арқылы оқушыны ойландыру

INSERT әдісі Мәтінмен жұмыс кезінде белгілер қою (білдім, білмеймін, келіспеймін, т.б.)

Венн диаграммасы Ұқсастық пен айырмашылықты салыстыру арқылы талдау

Бес жолды өлең Түйінді ойды бірнеше жолмен қорытындылау

Дәлелді пікір айту Бір ойды бірнеше дәлелмен нақтылап көрсету тапсырмалары

Сыни ойлау – функционалдық сауаттылықтың негізі

Сыни ойлау қабілеті дамыған оқушы:

• мәтінді түсініп оқиды,

• ақпаратты іріктей алады,

• өмірлік жағдаяттарда өз білімін қолдана біледі.

Дамытудың негізгі бағыттары

1. Оқу сауаттылығы

Оқушылардың мәтінді түсініп оқуы, негізгі ойын анықтауы, сұрақтарға жауап беруі, өз ойын айтуы – оқу сауаттылығын дамытудың негізі. Бұл үшін түрлі мәтіндермен жұмыс, ертегі, әңгіме талдау, комикстер оқу, сурет бойынша мәтін құрастыру әдістері тиімді.

2. Математикалық сауаттылық

Сан мен өлшемдерді өмірлік жағдайларда қолдана білу: сағатты оқу, ақша санау, дүкендегі сатып алу есебін жүргізу, көлік жүру уақытын есептеу. Оқушыларды нақты өмірмен байланыстыра отырып есептер шығаруға үйрету – өте маңызды.

3. Жаратылыстану сауаттылығы

Қоршаған ортаны бақылау, табиғи құбылыстарды түсіну, тәжірибелер жасау арқылы оқушылардың ойлау қабілеті дамиды. Мысалы, суық пен жылыны салыстыру, өсімдіктердің өсуін бақылау, күн мен түннің ауысуын түсіндіру т.б.

4. Сыни ойлау және проблеманы шешу дағдылары

Балаға дайын жауапты үйретуден гөрі, мәселені шешу жолдарын бірге қарастыру, болжам жасау, дәлел келтіру арқылы оның ойлау қабілеті дамиды. «Не үшін?», «Қалай?», «Ал егер былай болса ше?» деген сұрақтарды қою арқылы баланың талдау жасау қабілеті дамиды.

5. Коммуникативтік дағдылар

Оқушы өз ойын еркін жеткізе алуы, сұрақ қоя білуі, топпен жұмыс істей алуы да – функционалдық сауаттылықтың бір бөлігі. Диалог, рөлдік ойындар, сахналық көріністер, топтық жобалар бұл дағдыны дамытуға көмектеседі.

Мұғалімнің рөлі

Мұғалім тек білім беруші емес, баланың жеке қабілетін ашатын, өмірге бейімдейтін тұлға болуы керек. Әрбір тапсырма, әрбір сабақ – баланың өмірмен байланыс орната алуына бағытталуы тиіс. Мұғалім баланың қызығушылығын оятып, білімге деген ынтасын арттыра алса – бұл үлкен жетістік.

Қорытынды

Бастауыш сынып – оқушының өмірге деген көзқарасы қалыптасатын, болашақтағы оқу дағдылары мен тұлғалық қасиеттерінің іргетасы қаланатын кезең. Сондықтан бұл сатыда функционалдық сауаттылықты дамыту – білім берудің басты басымдығы болуы тиіс. Функционалдық сауатты бала – ертеңгі саналы, белсенді, шығармашыл азамат.

Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту – ұзақ мерзімді, жүйелі жұмыс. Сыни ойлау дағдыларын оқу процесіне ерте жастан енгізу арқылы оқушылардың білімді өмірмен байланыстыра алатын, өз бетімен шешім қабылдайтын, жауапты тұлға болып қалыптасуына жол ашамыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. (2022). Орта білім мазмұнын жаңарту бағдарламасы.

2. Құдайбергенова К.С. (2020). Функционалдық сауаттылық: теория және практика.

3. Facione, P. (1990). Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus.

4. Costa, A., & Kallick, B. (2000). Habits of Mind: A Developmental Series.