Тақырыбы: Бастауышта мәнерлеп оқуға үйретудің әдістемесі

ТҮСІНІК ХАТ

Бұл әдістемелік құрал бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқуға үйрету бағытында жұмыс істейтін мұғалімдерге арналады. Құралда мәнерлеп оқудың маңыздылығы, оны оқытудағы теориялық және практикалық негіздер, әдістемелік тәсілдер мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай қолданылатын тиімді жолдар жан-жақты қарастырылған. Мәнерлеп оқу – оқушылардың тіл байлығын, сөздік қорын, сөйлеу мәдениетін және мәтінді түсініп оқу қабілетін дамытатын маңызды дағды. Осыны ескере отырып, әдістемелік құралда оқушылардың оқу әрекетін белсенді ететін түрлі әдістер, ойын элементтері, көрнекілік пен интонацияны қолдану ерекшеліктері егжей-тегжейлі талданады. Әдістемелік құралда бастауыш білім беру деңгейіне тән оқу процесінің ерекшеліктері мен мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру жолдары кезең-кезеңімен берілген. 1-сыныптан 4-сыныпқа дейінгі оқушылардың физиологиялық және психологиялық даму ерекшеліктері ескеріліп, әр сыныпқа арналған жұмыс түрлері мен оқыту әдістері ұсынылады. Оқу барысындағы типтік қателіктер мен оларды түзету тәсілдері де көрсетілген.

Қазіргі заман талабына сай мұғалімдердің цифрлық ресурстарды қолдануы – оқу сапасын арттырудың бір жолы. Осыған байланысты, құралда Bilimland.kz, Kitap.kz, LearningApps, Kahoot, Wordwall секілді платформаларды оқу процесіне енгізу жолдары көрсетіліп, интерактивті тапсырмалар арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру тәсілдері сипатталады.

Сондай-ақ, инклюзивті білім беру жағдайында мәнерлеп оқуға үйрету жолдары мен ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға арналған қолдау әдістері де назардан тыс қалмаған. Саралап оқыту технологиясы арқылы әр оқушының мүмкіндігі мен қабілетіне қарай оқыту процесін ұйымдастырудың тиімді жолдары нақты мысалдармен берілген.

Бағалау жүйесінде қалыптастырушы және жиынтық бағалау элементтері, оқушының оқу әрекетін талдау, оқу сапасын арттыруға бағытталған бағалау критерийлері де қамтылған. Мұғалім өз тәжірибесінде қолдануға болатын бақылау парақтары мен дескрипторлар үлгілері арқылы оқушы жетістігін нақты бағалай алады.

Құралдың құрылымы практик мұғалімдердің жұмысында тиімді пайдалануға лайықталған. Әдістемелік құрал мазмұны қазіргі білім беру стандарттарына және жаңартылған оқу бағдарламасының талаптарына сай құрастырылған.

Бұл құрал:

• бастауыш сынып мұғалімдеріне;

• әдіскерлер мен мектеп әкімшілігіне;

• педагогикалық колледж және жоғары оқу орындарының студенттеріне;

• жас мамандар мен біліктілігін арттыру курстарындағы педагогтерге арналған көмекші құрал ретінде қызмет етеді.

Осы әдістемелік құрал арқылы бастауыш сынып мұғалімдері мәнерлеп оқуға үйретудің тиімді жолдарын меңгеріп, оқушының тіл мәдениетін, әдебиетке қызығушылығын және сөйлеу дағдысын қалыптастыруға жүйелі түрде ықпал ете алады.

КІРІСПЕ

Бастауыш білім беру – баланың тұлғалық қалыптасуы мен білім алуына негіз болатын ең маңызды саты. Осы кезеңде оқушылардың оқу, жазу, сөйлеу, тыңдау сияқты негізгі коммуникативтік дағдылары қалыптасады. Соның ішінде мәнерлеп оқу – оқушының тіл байлығын дамытып, көркем әдебиетке қызығушылығын оятатын, ойлау мен түсіну қабілетін жетілдіретін жетекші дағдылардың бірі болып табылады. Мәнерлеп оқу арқылы оқушы тек мәтінді дауыстап оқып қана қоймай, оны түсініп, интонация, екпін, дауыс ырғағы арқылы мәтін мазмұнын көркем жеткізуге үйренеді. Бүгінгі таңда жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес, бастауыш мектепте оқушының функционалдық сауаттылығын, сыни ойлауын және тілдік қатысым қабілеттерін дамытуға басымдық берілуде. Осыған байланысты оқу сауаттылығын қалыптастырудың басты компоненті ретінде мәнерлеп оқыту әдістемесіне ерекше назар аудару қажет. Себебі оқушының ауызша сөйлеу мәдениеті, шығармашылық ойлауы мен әдеби тілге қызығушылығы дәл осы дағдының дамуына байланысты. Дегенмен мектеп тәжірибесінде мәнерлеп оқыту жүйесі үнемі тиімді ұйымдастырыла бермейді. Кейбір мұғалімдер мәнерлеп оқуды тек көркем оқу сабағымен шектесе, кей жағдайда ол дұрыс, түсініп оқумен шатастырылады. Мұндай жағдайда оқушының тек техникалық оқу шеберлігі ғана дамып, мәтіннің мазмұнын терең түсіну, кейіпкер сезімін жеткізу, эмоционалды әсерлену сияқты маңызды қабілеттер ескерілмей қалады. Сондықтан да бастауыш сыныпта мәнерлеп оқытуға жүйелі, ғылыми-әдістемелік негізде қарау қажеттілігі туындайды. Ұсынылып отырған әдістемелік құралда бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқуға үйретудің теориялық негіздері мен практикалық жолдары қарастырылады. Құралда әр сынып деңгейіне сәйкес әдіс-тәсілдер, оқыту формалары, бағалау критерийлері мен қателіктерді түзету жолдары жүйеленген. Сонымен қатар, инклюзивті ортада және саралап оқыту жағдайында мәнерлеп оқыту ерекшеліктеріне де баса назар аударылған.

Мақсаты:

Бастауыш сынып оқушыларының мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру мен дамытуда мұғалімге әдістемелік қолдау көрсету, оқу процесін тиімді ұйымдастыру жолдарын ұсыну және көркем мәтінді оқу арқылы оқушылардың тілдік, коммуникативтік және шығармашылық қабілеттерін жетілдіруге ықпал ету.

Міндеттері:

1. Мәнерлеп оқудың теориялық және әдіснамалық негіздерін айқындау;

2. Мәнерлеп оқуға үйретудің тиімді әдіс-тәсілдерін жүйелеу;

3. Әр сынып деңгейіне сәйкес жұмыс түрлерін ұсыну (1–4 сынып);

4. Оқушының жас және психологиялық ерекшеліктеріне сай оқыту жолдарын көрсету;

5. Оқу үдерісінде кездесетін типтік қателіктер мен қиындықтарды анықтап, оларды болдырмау жолдарын ұсыну;

6. Цифрлық ресурстар мен заманауи технологияларды қолдану үлгілерін беру;

7. Саралап оқыту мен инклюзивті орта жағдайында мәнерлеп оқытуды ұйымдастыру жолдарын сипаттау;

8. Мәнерлеп оқуды бағалау критерийлерін жасау және оқушы жетістігін бақылау құралдарын ұсыну.

Күтілетін нәтижелер:

• Мұғалім мәнерлеп оқыту үдерісін ғылыми негізде жоспарлай алады;

• Әр оқушының оқу дағдысын дамытуға бағытталған әдістерді тиімді қолданады;

• Оқушылардың көркем мәтінді түсініп, шебер оқи білу дағдылары қалыптасады;

• Мәнерлеп оқу барысында оқушының сөйлеу мәдениеті, эмоциялық әсері және тыңдаушыға ықпалы артады;

• Цифрлық ресурстар арқылы оқушылардың қызығушылығы мен белсенділігі артады;

• Инклюзивті және аралас сыныптарда да оқыту үдерісі сәтті жүзеге асырылады;

• Оқу жетістігіне негізделген бағалау жүйесі қалыптасады.

Қолданылу аясы:

• Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сынып мұғалімдері;

• Педагогикалық колледж және жоғары оқу орындарының студенттері;

• Жас мамандар мен тәжірибелі ұстаздар;

• Біліктілікті арттыру курстары мен әдістемелік семинарлардың қатысушылары;

• Әдістемелік кабинеттер мен білім бөлімдерінің әдіскер мамандары.

Жаңашылдық деңгейі:

• Жаңартылған білім беру мазмұнына толық сәйкес келеді;

• Мәнерлеп оқыту әдістемесіне кешенді, жүйелі, пәнаралық бағытта қарастырылған;

• Цифрлық платформалармен (Bilimland, Wordwall, LearningApps және т.б.) жұмыс істеу арқылы оқыту үдерісін заманауи технологиямен ұштастырады;

• Инклюзивті білім беру жағдайына бейімделген нақты ұсыныстар мен құралдар қамтылған;

• Саралап оқыту әдістері, бағалау критерийлері және тиімді рефлексия үлгілері берілген;

• Мұғалімнің кәсіби шеберлігін арттыруға бағытталған практикалық нұсқаулықтар жүйеленген.

Құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне практикалық көмек көрсетуге, оқу үдерісін тиімді ұйымдастыруға және оқушылардың көркем мәтінге деген қызығушылығын арттыруға бағытталған. Сондай-ақ, болашақ педагогтарды кәсіби даярлауға, әдіскерлер мен білім беру саласының мамандарына, тілдік білімді жетілдіруге бағытталған курстарда қолдануға болады.

2. МӘНЕРЛЕП ОҚУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Мәнерлеп оқу — көркем мәтінді дауыс ырғағы, интонация, тыныс белгілері мен эмоциялық әсер арқылы әсерлі, шебер жеткізу шеберлігі. Бұл — жай оқу емес, бұл — сөзге жан бітіріп, тыңдаушыға сезім мен ойды әсерлі жеткізудің мәдениетті түрі. Бастауыш мектеп кезеңінде бұл дағдыны меңгеру оқушының болашақта әдеби тілде сауатты сөйлеуінің, оқу мен жазуда шығармашылықпен жұмыс істеуінің негізі болады.

2.1.Мәнерлеп оқудың білім беру үдерісіндегі орны

Мәнерлеп оқу – бастауыш білім беру жүйесінде оқушының сөйлеу, тыңдау, түсіну, ойлау, сезіну қабілеттерін тұтастықта дамытатын негізгі дағды. Ол білім беру мазмұнын меңгерту құралы ғана емес, сонымен қатар тілдік тұлғаны қалыптастырудың шешуші тетігі ретінде маңызды орын алады. Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша бастауыш сынып оқушыларының оқу сауаттылығын қалыптастыру басты мақсаттардың бірі. Оқу сауаттылығы дегеніміз – мәтінді түсініп оқу, автор ойын анықтау, өз пікірін білдіру, мәтін мазмұнын бағалау. Ал бұл дағдылардың дамуына негіз болатын маңызды құрал — мәнерлеп оқу.

Мәнерлеп оқудың білім беру үдерісіндегі атқаратын негізгі қызметтері:

1. Тілдік қатысымдық қызметі

Оқушы көркем мәтінді дауыс ырғағы, интонация, кідіріс, екпін арқылы жеткізу арқылы ауызша сөйлеу дағдысын дамытады. Бұл – тілдік қатысымның негізі.

2. Түсініп оқу және мазмұндау қабілетін дамыту

Мәнерлеп оқыған кезде оқушы әр сөздің мағынасына мән беріп, сөйлем құрылымын, автордың көңіл күйі мен ойын дұрыс түсінуге үйренеді. Бұл – сыни ойлау мен мәтінмен жұмыс істеу дағдысын жетілдіреді.

3. Эстетикалық тәрбиелік қызметі

Көркем мәтінді мәнерлеп оқу барысында оқушы әдеби тілді қабылдап, сөздің көркемдік қуатын сезінеді. Әдеби шығармалардағы образдар мен кейіпкерлер арқылы оқушының эстетикалық талғамы қалыптасады.

4. Мәдени-әлеуметтік және тұлғалық даму құралы

Мәтіндегі кейіпкерлердің сөзін дауысымен жеткізу, рөлге кіру арқылы бала эмпатия сезімін дамытады, өзін ортада еркін сезінуге, топта жұмыс істеуге бейімделеді. Бұл – тұлғаның қалыптасуына, өзін-өзі тануына, қоғаммен қарым-қатынас жасауына жол ашады.

5. Когнитивтік және эмоционалды даму құралы

Мәнерлеп оқу — тек логикалық ойлауды ғана емес, эмоциялық интеллектіні де дамытады. Оқушы кейіпкердің көңіл күйін жеткізуде өз сезімін, ішкі жан дүниесін танытады.

ҚР Білім беру стандартындағы мәнерлеп оқуға қатысты талаптар:

Қазақстан Республикасының жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты мен бастауыш білім беру деңгейінің оқу бағдарламасында оқушының дұрыс, шапшаң, түсініп және мәнерлеп оқу дағдыларын меңгеруі міндетті нәтиже ретінде көрсетілген. 1–2 сынып: оқушы қарапайым сөйлемдерді дауыс ырғағына сай, тыныс белгілеріне сүйене отырып оқи білуі тиіс. 3–4 сынып: оқушы рөлге еніп, кейіпкердің көңіл күйіне сай, көркем шығарманы мәнерлеп оқи алуы тиіс.

Пәнаралық ықпалы

Мәнерлеп оқу тек әдебиеттік оқу пәнімен шектелмейді. Ол қазақ тілі, дүниетану, көркем еңбек, музыка сияқты пәндермен өзара байланыста жүргізілуі мүмкін. Мысалы:

• Қазақ тілі сабағында сөйлемдегі дауыс ырғағы мен екпін;

• Музыка сабағында мәтінге сәйкес ырғақты айту;

• Көркем еңбек сабағында сахналық көріністер дайындау барысында мәнерлеп оқу жаттығулары кіріктіріледі.

Мәнерлеп оқу — бастауыш білім берудегі тіл дамыту жұмысының өзегі. Ол оқушының функционалдық сауаттылығын, шығармашылық қабілетін, сыни ойлауын, қарым-қатынас мәдениетін, тұлғалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін кешенді құрал. Сондықтан да мәнерлеп оқуға үйрету — тек оқуды үйрету емес, тұлғаны қалыптастыру үдерісінің маңызды кезеңі болып табылады.

2.2. Мәнерлеп оқудың практикалық маңызы

Мәнерлеп оқу — бастауыш сынып оқушыларының тілдік, коммуникативтік, эмоционалдық және эстетикалық дамуына тікелей ықпал ететін практикалық дағды. Бұл тек оқу техникасын меңгеру емес, оқушының көркем сөзді қабылдап, өз ойын еркін жеткізе білу, тыңдаушының назарын аудару, мәтін мазмұнын дұрыс жеткізу, сөйлеу мәнерін қалыптастыру үдерісі болып табылады.

1. Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру

Мәнерлеп оқу – сөйлеудің мәдениетті, әуезді әрі түсінікті болуына жол ашады. Оқушы мәтінді дұрыс дауыс ырғағымен, тыныс белгілерін сақтай отырып оқығанда, өз ойын ауызша жеткізу қабілеті артады. Бұл өз кезегінде ауызекі сөйлеу дағдысының, тіл тазалығының және байланыстырып сөйлеудің дамуына ықпал етеді.

2. Тыңдау және түсіну қабілетін дамыту

Мәнерлеп оқуда оқушы тек өзі оқып қана қоймайды, өзге оқушыларды тыңдайды, тыңдағанын түсінеді, талдайды. Бұл – белсенді тыңдау қабілетін, қарым-қатынас жасау дағдысын жетілдіреді. Сабақта жұппен, топпен жұмыс жасауда бұл дағды маңызды рөл атқарады.

3. Шығармашылық ойлауды жетілдіру

Мәтінді дауыс мәнерімен оқып беру кезінде оқушы кейіпкердің мінезін, көңіл-күйін, оқиға өрісін ойша елестетеді. Бұл — шығармашылық ойлаудың, елестету мен қиялдың, эмоционалды интеллектінің дамуын қамтамасыз етеді.

4. Рөлдік оқу арқылы актерлік және сахналық қабілеттерді дамыту

Мәнерлеп оқу практикасында диалогтық мәтіндерді рөлге бөліп оқу, кейіпкерге ену, дауыс ырғағын түрлендіру — оқушының өзін-өзі еркін ұстауына, сенімді сөйлеуге, көпшілік алдында өзін көрсете білуіне жағдай жасайды. Бұл дағды баланың көшбасшылық қасиеттерінің қалыптасуына да ықпал етеді.

5. Оқу дағдысы мен оқу жылдамдығын жетілдіру

Мәнерлеп оқу арқылы оқушылардың дұрыс, шапшаң, нақты және саналы оқу көрсеткіштері қалыптасады. Оқу техникасына сай жұмыс істеу – оқу материалын меңгеру сапасын арттырады. Бұл әсіресе БЖБ және ТЖБ тапсырмаларын орындауда маңызды.

Жаттығу үлгілері:

Жаттығу 1. Интонациямен оқу

– Бір сөйлемді түрлі көңіл-күймен (қуаныш, реніш, таңданыс, қорқыныш) оқы.
Мысалы: «Ол бүгін мектепке ерте келді!»

Жаттығу 2. Рөлге бөліп оқу

– Мәтінді кейіпкерлерге бөліп, әр оқушы өз рөлін мәнерлеп оқиды.
Мысалы: Аңыз, ертегі, сахналық көріністер.

Жаттығу 3. Тыңдап оқу мен мазмұндау

– Бір оқушы мәнерлеп оқиды, екіншісі тыңдап, қысқаша мазмұнын айтып береді.

Жаттығу 4. Өлеңді дауыс ырғағымен оқу

– Өлеңнің буын өлшемін, ырғақтылығын, ішкі ұйқасын сақтай отырып оқу.

Мәнерлеп оқу — білім беру үдерісіндегі практикалық әрекеттердің бірі ретінде оқушының жан-жақты дамуына, тілдік және әдеби білімін терең меңгеруіне, жеке қабілетін ашуына ықпал етеді. Бұл дағдыны жүйелі түрде дамыта білген мұғалім оқушы бойында өмір бойы қажет болатын сөйлеу, тыңдау, түсіну және өз ойын жеткізу қабілеттерін қалыптастырады.

2.3. Мәнерлеп оқудың тәрбиелік әлеуеті

Мәнерлеп оқу – тек көркем мәтінді оқу техникасы емес, ол — баланың тұлғалық қасиеттерін, адамгершілік көзқарасын, эмоциялық мәдениетін, ұлттық құндылықтарға деген құрметін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын тәрбие құралы. Бастауыш сынып оқушылары – тұлғалық дамудың іргетасы қаланатын ерекше жастағы балалар. Сондықтан да бұл кезеңде олармен жүргізілетін мәнерлеп оқу жұмыстары тәрбиелік ықпалы жоғары құралға айналады.

1. Адамгершілік құндылықтарды дарыту

Мәнерлеп оқу барысында оқушылар көркем мәтіндегі кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы адалдық, мейірімділік, еңбекқорлық, батырлық, кішіпейілділік, әділдік сияқты рухани-адамгершілік құндылықтармен танысады. Мәтін мазмұнына бойлай оқу, кейіпкердің көңіл-күйін сезіну, ішкі жан дүниесін түсіну арқылы оқушы жақсы мен жаманды ажырата білуге, адамгершілік таңдаулар жасауға үйренеді. Мысалы, Бауыржан Момышұлының ерлікке, батырлыққа тәрбиелейтін шығармалары немесе Ыбырай Алтынсариннің тәрбиелік мәні зор әңгімелері – оқу барысында үлкен тәрбиелік әсер береді.

2. Ұлттық тәрбие мен патриотизмді қалыптастыру

Көркем мәтінді мәнерлеп оқу — ұлттық рухты ояту, елін, жерін сүюге тәрбиелеу, қазақ халқының салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, қоғамдық қатынастарын түсіндіруде тиімді құрал. Мәнерлеп оқу арқылы оқушы ұлттық әдебиетті, халық ауыз әдебиетін, қазақ тілінің байлығы мен көркемдігін сезінеді. Педагог-ғалым С. Қалиев: «Көркем сөз арқылы бала ұлттық рухты бойына сіңіреді. Мәнерлеп оқу сол көркем сөзге бала жүрегін жақындататын көпір» – деп жазған.

3. Эмоционалдық және эстетикалық тәрбие

Мәнерлеп оқу – оқушының сезіміне әсер ететін, ішкі жан дүниесін байытатын әрекет. Әсіресе поэзияны мәнерлеп оқу — баланың сұлулықты сезіну қабілетін, музыкалық естуін, көркемдік талғамын арттырады. Мәтіндегі интонацияны, ырғақты, үннің биіктігін, паузаны сезіну арқылы бала көркем сөздің құдіретін, эмоциялық астарын тануға дағдыланады.

4. Әлеуметтік қатынастар мен қарым-қатынас мәдениетін дамыту

Мәнерлеп оқу оқушылар арасында пікір алмасу, бір-бірін тыңдау, сыйлау, ортақ жауапкершілікпен әрекет ету сияқты әлеуметтік қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырады. Өзге оқушылардың оқу мәнеріне баға беру, мәтін бойынша пікір айту – өз ойын мәдениетті түрде білдіру мен өзгелерді құрметтеуге үйретеді.

5. Өзін-өзі таныту және жеке тұлғалық дамуға әсері

Мәнерлеп оқу барысында оқушы өз мүмкіндігін танытып, жеке шығармашылық қабілетін, сахналық шеберлігін, сенімділігін, көшбасшылық қабілетін ашады. Әсіресе мектепішілік байқауларда, көркем сөз оқуларда өз дарынын көрсету – баланың өз-өзіне деген сенімін арттырады, жауапкершілік сезімін оятады.

Жаттығу үлгілері (тәрбиелік мақсатта):

«Кейіпкер мінезін талдау» жаттығуы

– Мәтінді мәнерлеп оқыған соң, әр оқушы кейіпкердің мінезі мен іс-әрекетін талдап, өз көзқарасын білдіреді.

Сұрақ үлгісі: «Ол неге осылай істеді? Сен оның орнында не істер едің?»

«Құндылықты таңда» ойыны

– Мәнерлеп оқылған мәтін бойынша оқушылар негізгі құндылықты анықтайды: «Бұл мәтін қандай жақсы қасиетке үйретеді?»

«Өмірмен байланыстыру» тапсырмасы

– Оқушылар өз өмірлерінде мәтіндегі жағдайға ұқсас оқиға болған-болмағанын айтып береді.

Мәнерлеп оқу — бастауыш сынып оқушысын тек сауатты, әдемі сөйлейтін тұлға етіп қана қоймай, оның адамдық болмысын, рухани-адамгершілік қасиеттерін, ұлттық сана-сезімін, шығармашылық қабілеттерін дамытатын тәрбиелік құрал. Сондықтан бұл дағдыны қалыптастыру — әрбір бастауыш сынып мұғалімінің басты міндеттерінің бірі болуы тиіс.

2.4. Психологиялық маңызы

Мәнерлеп оқу – тек тілдік және көркемдік дағдыны дамыту құралы емес, сонымен қатар баланың психологиялық саулығын, ішкі жан дүниесін, өзіндік бағасын, эмоционалдық тұрақтылығын қалыптастыратын маңызды психологиялық әрекет. Әсіресе бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиялық даму кезеңін ескерсек, бұл жұмыстың маңызы тіптен арта түседі.

1. Эмоциялық интеллектіні дамыту

Мәнерлеп оқу арқылы бала мәтіндегі кейіпкердің эмоциясын тануға, сезінуге, интонация арқылы оны бейнелеуге үйренеді. Бұл — эмоцияны түсіну, басқару, басқаның сезімін тану секілді эмоциялық интеллект компоненттерін дамытады. Эмоциялық интеллекті жоғары бала:

• өз сезімін басқара алады;

• өзгенің көңіл-күйіне бейімделе алады;

• жанашырлық танытады;

• жан дүниесі бай тұлға ретінде қалыптасады.

Мысалы, бала қайғылы оқиғаны баяндау кезінде дауысына мұңды үн қосып, қуанышты сәтті оқығанда сергектік пен шаттықты сезіндіру арқылы эмоционалдық реакциясын шыңдайды.

2. Өзін-өзі тану мен тұлғалық дамуға ықпал

Мәнерлеп оқу – баланың ішкі жан дүниесімен жұмыс істеуге мүмкіндік беретін құрал. Ол өз даусын, интонациясын, қимылын, тіпті тынысын бақылай отырып, өзін-өзі бақылауға, рефлексия жасауға, өзін тыңдай білуге дағдыланады. Бұл дағды ішкі сенімділікке, психологиялық тұрақтылыққа, жауапкершілікке бастайды. Мәтінді өзіне тән дауыс ырғағымен оқу арқылы оқушы:

• өзінің жеке ерекшелігін танытады;

• сахнада өзін ұстау мәдениетін меңгереді;

• сөйлеу кезінде қысылмай, еркін әрекет етеді.

3. Коммуникативтік қабілеттерді арттыру

Мәнерлеп оқу оқушының қарым-қатынас жасауға деген қызығушылығын оятады. Ол өз ойын еркін жеткізуді, тыңдаушыны баурауды, әсерлі сөйлеуді меңгереді. Осы арқылы:

• вербалды (ауызша) және вербалды емес (ым-ишара, дауыс тембрі, көзқарас) коммуникация дамиды;

• ортада өз орнын табу, өзгелермен тіл табысу, топ ішінде әрекет ету дағдылары қалыптасады.

Жасқаншақ немесе тұйық оқушылар үшін мәнерлеп оқу – өз ойын айтуға алғашқы қадам жасаудың қауіпсіз жолы.

4. Сахналық және әлеуметтік қорқынышты жеңу

Мектеп жасындағы кейбір балаларда жұрт алдында сөйлеу қорқынышы кездеседі. Мәнерлеп оқу бұл психологиялық кедергіні жеңуге көмектеседі. Үнемі топ алдында сөйлеуге мүмкіндік алған бала:

• ұялшақтықтан арылып,

• өзін сенімді сезініп,

• өз ойын анық жеткізе алатын тұлғаға айналады.

Психологтар пікірінше, бала сахнада немесе топ алдында өзін көрсете алса – болашақта стресс жағдайларын жеңіл қабылдайды.

5. Шоғырлану мен зейінді дамыту

Мәнерлеп оқу барысында бала:

• мәтінді дұрыс айтуға,

• тыныс белгілеріне тоқтауға,

• дауыс ырғағын өзгертуге,

• мағынасына назар аударуға тырысады.

Бұл әрекеттердің барлығы зейінді шоғырландыру, есте сақтау, тыңдау дағдысын жетілдіру сынды психикалық функцияларды белсендіреді. Бұл кейінірек математика, жазу, тіл үйрену сияқты басқа пәндерде де жоғары нәтижеге жетуге негіз болады.

Психологиялық жаттығулар үлгілері (мәнерлеп оқу негізінде)

"Менің дауысым – менің күшім"

Мәтінді түрлі интонациямен оқыту: қуанышпен, ренішпен, қорқынышпен, сеніммен. Бала өз дауысын зерттейді, сезіммен жұмыс істеуді үйренеді.

"Айна" жаттығуы

Оқушылар жұппен жұмыс істеп, бір-бірінің оқу мәнерін қайталайды. Бұл — еліктеу, тыңдау, қадағалау қабілеттерін дамытады.

"Қорықпай сөйле"

Күнделікті сабақ басында 1-2 оқушы қысқа мәтінді мәнерлеп оқиды. Біртіндеп барлығын қатыстыра отырып, ұялшақ балалардың да сенімін арттыру.

Мәнерлеп оқу – бастауыш сынып оқушыларының психологиялық әл-ауқатын нығайтатын, тұлғалық дамуына жағдай жасайтын, өзіне сенім мен эмоционалдық тұрақтылық сыйлайтын маңызды әдіс. Мұғалімдер бұл үдерісті тек тілдік емес, психологиялық қолдау құралы ретінде қарастырғаны жөн. Жүйелі ұйымдастырылған мәнерлеп оқу сабағы – баланың ішкі әлемін ашуға, өзін табуға жол ашады. Мәнерлеп оқу – тіл дамыту жұмысының ажырамас бөлігі. Бұл дағды оқушыны оқу әрекетіне баулып қана қоймай, оның жалпы сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, әдеби тілде сауатты, көркем сөйлеуге жетелейді. Сондықтан мәнерлеп оқуға үйрету бастауыш сыныптағы әрбір оқытушының күнделікті тәжірибесінде жүйелі түрде жүргізілуі тиіс. Мәнерлеп оқудың әдістемесі дұрыс ұйымдастырылған жағдайда оқушылардың тұлғалық және шығармашылық дамуына зор әсер етеді.

3. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Мәнерлеп оқуға үйретудің табысты жүзеге асуы білім алушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне, қабылдау, есте сақтау, сөйлеу, зейін, қиял сияқты психикалық процестердің даму деңгейіне тікелей байланысты. Бұл процестер педагогикалық үдерісте кешенді түрде қарастырылып, оқу әрекеті мен сөйлеу әрекетінің тығыз байланысын негіздейді.

3.1 Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктері

Бастауыш мектеп оқушылары — тұлғалық қалыптасудың, психикалық даму мен білім алуға бейімделудің ең маңызды кезеңінде тұрған балалар. Бұл жастағы балалардың физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік даму ерекшеліктерін ескере отырып, оқыту әдістерін дұрыс ұйымдастыру — оқу-тәрбие процесінің тиімділігін арттырады. Әсіресе, мәнерлеп оқуға үйрету ісінде оқушының жас ерекшелігі — басты бағдар.

Танымдық процестердің даму ерекшеліктері

6–10 жас аралығындағы балаларда танымдық процестер (зейін, ес, қабылдау, қиял, ойлау) белсенді дами бастайды. Бірақ бұл үдеріс бірден емес, біртіндеп жүреді. Мәселен:

• Зейіні тұрақсыз, тез ауытқиды. Сондықтан мұғалім оқу процесін көрнекілікпен, ойын элементтерімен әртүрлі етіп ұйымдастыруы қажет.

• Есі — көрнекі-бейнелі сипатта. Балалар тыңдап, көргенін есте жақсы сақтайды. Сол себепті мәнерлеп оқуды тыңдату арқылы тілдік үлгілерді сіңіруге болады.

• Қабылдауы тұтастыққа ұмтылады. Мәтін мазмұнын толық түсінбегенімен, эмоциялық әсерді дәл сезіне алады.

• Қиялы өте дамыған. Бұл — кейіпкерге еліктеу, эмоцияны жеткізу, интонацияны таңдау үшін таптырмас мүмкіндік.

Сөйлеу және тілдік даму ерекшеліктері

Бұл жастағы балаларда:

• Сөйлеу әрекеті белсенді қалыптасады.

• Сөздік қоры күн санап кеңейеді.

• Жазбаша сөйлеуге қарағанда, ауызша сөйлеу қабілеті жақсы дамыған.

• Балалар интонацияны ести отырып, қайталауға тырысады. Осы ерекшелікті пайдаланып, оларды мәнерлеп оқуға жаттықтыруға болады.

Эмоциялық дамуы

Бастауыш сынып оқушылары:

• эмоционалды,

• мұғалімнің сөзіне, көңіл-күйіне өте сезімтал,

• мақтауды ұнатады,

• еліктегіш келеді.

Мұндай балалар үшін мотивация, қолдау, сенім білдіру — өте маңызды. Оларға мәнерлеп оқудың дұрыс үлгісін көрсету, тыңдауға және қайталап айтуға мүмкіндік беру — оқуға қызығушылық тудырады.

Әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері

• Балалар ұжымда жұмыс істеуге, жарысуға, өзін көрсетуге бейім келеді.

• Бұл жаста мұғалім беделі ерекше орын алады. Мұғалімнің эмоциялық көңіл-күйі, сөйлеу мәнері – бала үшін үлгі.

• Достары мен құрбы-құрдастарының пікірі маңызды бола бастайды, сондықтан мәнерлеп оқу кезінде тыңдау, бағалау, кері байланыс беру дағдыларын дамыту керек.

Жүйке жүйесінің жетілмеуі

Бұл жас аралығында жүйке жүйесі толық жетілмегендіктен:

• Балалар тез шаршайды.

• Қабылдауы мен зейіні үзілмелі.

• Сабақ барысында жиі демалдырып, жаттығуларды түрлендіріп отыру қажет.

Бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылған мәнерлеп оқу сабағы – оқушылардың оқу дағдыларын ғана емес, тұлғалық, эмоциялық және коммуникативтік дамуын қамтамасыз етеді. Мұғалім оқушы психологиясын, даму заңдылықтарын терең түсінгенде ғана тиімді әдіс-тәсілдер арқылы нәтижелі білім береді.

3.2 Оқу мен сөйлеу әрекеті байланысының психологиялық негізі

Оқу мен сөйлеу – бір-бірімен тығыз байланысты әрі өзара тәуелді психикалық әрекеттер. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін бұл екі процесс тілдік дамудың, ойлау мен есте сақтау қабілетінің, жалпы оқу мотивациясының негізі болып табылады. Мәнерлеп оқуға үйрету осы екі әрекетті бір мезгілде дамытатын маңызды құрал ретінде қарастырылады.

Оқу – сөйлеудің ішкі механизмі

Оқу – тілдік қатынас формаларының бірі ретінде қарастырылады. Психологияда оқуды ішкі сөйлеудің көрінісі ретінде түсіндіреді. Яғни бала:

• Көзімен мәтінді таниды;

• Ішкі сөйлеу арқылы мәтінді санасында өңдейді;

• Дауыстап немесе іштей оқиды;

• Түсінік қалыптастырады.

Сөйлеудің ішкі түрі оқудың мазмұндық жағын түсінуге мүмкіндік береді. Оқушы мәтінді ішкі сөйлеу арқылы қабылдап, сыртқы сөйлеуге (мәнерлеп оқу немесе мазмұндау) шығарады. Бұл жерде ішкі сөйлеу – маңызды дәнекер.

Сөйлеу – оқу нәтижесін сыртқа шығару формасы

Сөйлеу баланың өз ойын, сезімін, көзқарасын білдіру құралы ғана емес, сонымен қатар оқу процесінің нәтижесін бекітуші фактор:

• Мәнерлеп оқу кезінде сөйлеудің дауысты түрі белсенді болады.

• Баланың интонация, темп, дауыс ырғағы арқылы мәтінге деген қатынасы көрінеді.

• Сөйлеу арқылы бала оқығанын терең түсініп, шығарманың мазмұнын сезініп жеткізеді.

Психологиялық аспектілер

1. Қабылдау мен түсіну:

Мәтінді оқу – алдымен көру арқылы қабылдаудан басталады. Баланың психологиялық дайындық деңгейі мәтін мазмұнын түсінуге әсер етеді.

2. Елестету мен қиял:

Сөйлеу әрекетімен байланысты оқу процесінде бала оқыған оқиғаларды көз алдына елестетіп, оған қатысты сезімін де қосады. Бұл — сөйлеудің бейнелі, эмоционалды сипатын арттырады.

3. Есте сақтау мен қайта жаңғырту:

Мәтін мазмұнын есте сақтап, мәнерлеп оқуда оны дауыс арқылы дұрыс қайталау — есте сақтау мен сөйлеудің бірлескен әрекетінің нәтижесі.

4. Зейін мен мотивация:

Оқу мен сөйлеу әрекеті баланың зейінін шоғырландыруды талап етеді. Егер бала сөйлеуге, тыңдауға, рөлдік оқу түрлеріне қызығушылық танытса, оқу мотивациясы жоғарылайды.

Оқу мен сөйлеуді байланыстыратын нейропсихологиялық үдерістер

Оқу мен сөйлеу әрекеті ми қыртысының түрлі бөліктерінің бірлескен қызметін қажет етеді:

• Брока аймағы – сөйлеуді басқарса,

• Вернике аймағы – тілдік мағынаны түсінуге жауап береді.

• Көру, есту, қимыл-қозғалыс аймақтары – мәтінді оқу мен дыбыстау барысында белсенді жұмыс істейді.

Яғни, оқу кезінде бала бір мезгілде көреді, ойлайды, сезінеді және сөйлеуге дайындалады.

Мәнерлеп оқудың психологиялық негізі

Мәнерлеп оқу — бұл тек дұрыс дыбыстау емес, сөйлеу арқылы көркем мәтінді эмоциялық, интонациялық, мәндік тұрғыдан жеткізе білу. Ол үшін оқушы:

• Мәтінді толық түсінуі керек;

• Кейіпкердің көңіл күйін сезінуі қажет;

• Авторлық идеяны аңғарып, оны өз сөйлеу үнімен көрсете білуі шарт.

Бұл процестің бәрі — сөйлеу мен оқудың өзара байланысының көрінісі.

Оқу мен сөйлеу – бастауыш жастағы балалардың танымдық және коммуникативтік дамуын қалыптастыратын екі маңызды әрекет. Бұл екі әрекеттің психологиялық өзара байланысын ескере отырып ұйымдастырылған мәнерлеп оқу – баланың сөйлеу мәдениетін, оқу сауаттылығын, эмоционалдық интеллектісін дамытудың тиімді жолы болып табылады.

3.3 Мотивация және эмоцияның рөлі

Бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқуға үйретуде мотивация мен эмоцияның алатын орны ерекше. Себебі бала жас ерекшелігіне сай оқуға деген ынтасы, қызығушылығы мен сезімдік қабылдауы арқылы дамиды. Оқу әрекетінің табысты өтуі үшін оқушының ішкі қажеттілігі мен эмоционалдық күйі басты алғышарттар саналады.

Мотивация – оқу әрекетінің қозғаушы күші

Педагогикалық психологияда мотивация — оқушының әрекетін бастауға, жалғастыруға және нәтижеге жеткізуге ықпал ететін ішкі түрткі. Мәнерлеп оқу – когнитивтік (білімдік), эмоциялық және коммуникативтік сипаттағы әрекет болғандықтан, оған оқушының шынайы қызығушылығы қажет.

Мотивация мәнерлеп оқуда қалай көрінеді:

• Оқушы көркем мәтінмен жұмыс істеуге ынталы болады;

• Кейіпкердің бейнесіне еніп, рөлмен оқуға ұмтылады;

• Өзінің сөйлеуін жақсартуға талпынады;

• Тыңдарман алдында әсерлі сөйлеуге тырысады.

Мотивация түрлері:

• Ішкі мотивация:

Бала өз еркімен қызығушылықпен оқиды, өйткені көркем мәтіннен ләззат алады, кейіпкерге ұқсағысы келеді немесе сөйлеу шеберлігін дамытқысы келеді.

• Сыртқы мотивация:

Жетістіктер үшін мақтау есту, марапат алу, мұғалім мен ата-ананың қолдауын сезіну сияқты сыртқы түрткілер.

Мұғалімнің міндеті – ішкі мотивацияны дамыту, сыртқы түрткілерді ішкі түрткіге айналдыра алу.

Эмоция – мәнерлеп оқудың сезімдік өзегі

Эмоция – оқушының оқуға деген көзқарасын, мәтінге қатынасын білдіретін ішкі сезімдік реакция. Мәнерлеп оқу кезінде эмоция:

• Кейіпкерге еліктеуге;

• Оқиғаны терең сезінуге;

• Оқырманмен байланыс орнатуға;

• Дауыс, интонация, мимика арқылы мәтінді әсерлі жеткізуге мүмкіндік береді.

Эмоция мен интонация – көркем мәтінді жанды етеді. Егер бала мәтінді сезінбей оқыса, онда оқу механикалық сипатта ғана болады.

Мотивация мен эмоцияны дамыту жолдары:

Тәсіл	Қолдану мысалы
Рөлдік оқу	Оқушыларды кейіпкер ретінде сөйлету (мысалы, диалогтарды сахналау)
Эмоциялық талдау	«Қай тұсы саған әсер етті?», «Кейіпкердің орнында болсаң, не істер едің?» деген сұрақтар қою
Тыңдаушылармен байланыс	Тыңдап отырған сыныптың реакциясын ескере отырып, әсерлі оқу жаттығулары
Ойын әдістері	Мәтінді әртүрлі көңіл-күймен оқыту: қуанышпен, ренішпен, қорқынышпен
Әдебиеттегі кейіпкерлерге эмоциялық баға беру	«Бұл кейіпкерге сен неліктен ұқсағың келеді?» деген сұрақтар арқылы пікір алмасу

Педагог үшін ұсыныстар:

• Әр баланың ішкі түрткісін анықтауға тырысыңыз (ол әдеби кейіпкерлерге қызығушылық, сахналық өнерге еліктеу, әдемі сөйлеуге ұмтылыс болуы мүмкін).

• Эмоция мен мотивацияны шынайы дамыту үшін:

  • шабыттандыратын орта құрыңыз;

  • мадақтау мен қолдауды жүйелі қолданыңыз;

  • қызықты мәтіндер мен әдістер таңдаңыз.

Мотивация мен эмоция – мәнерлеп оқудың негізі, баланың оқу әрекетіне деген көзқарасын, белсенділігін және сөйлеу мәдениетін қалыптастыратын маңызды психологиялық факторлар. Бастауыш мектеп жасындағы оқушы үшін бұл екеуі оқу процесінің шынайы қозғаушы күші болып табылады. Сондықтан да мәнерлеп оқытуда бала эмоциясын оята отырып, ішкі ынтасын дамытатын әдістерді қолдану — оқытудың нәтижелілігін арттырудың басты кепілі.

3.4 Сөйлеу мәдениетінің қалыптасуында мәнерлеп оқудың рөлі

Сөйлеу мәдениеті – бұл тұлғаның өз ойын нақты, әсерлі, мазмұнды, грамматикалық және стилистикалық тұрғыдан дұрыс жеткізу қабілеті. Бастауыш сынып оқушылары үшін сөйлеу мәдениеті – тұлғалық дамудың, қарым-қатынас орнатудың және оқу жетістігінің маңызды көрсеткіші. Бұл дағдының негізі мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап қаланып, мәнерлеп оқу арқылы біртіндеп жетіледі.

Мәнерлеп оқу және сөйлеу мәдениеті байланысы

Мәнерлеп оқу тек дұрыс, анық оқуды үйретіп қана қоймайды, ол баланың интонациялық, артикуляциялық, тыныс алу, дауыс ырғағы мен әуезділік сияқты сөйлеу элементтерін игеруіне мүмкіндік береді. Мәтінді мәнерлеп оқу барысында оқушы:

• сөздерді дұрыс айта білуге;

• логикалық екпін қоюға;

• тыныс белгілеріне сәйкес кідіріс жасауға;

• сөйлеудің қарқынын, әуенін, дауыс биіктігін реттеуге;

• тыңдаушыға әсер ету үшін дауыс құралдарын тиімді пайдалануға үйренеді.

Осының бәрі — сөйлеу мәдениетінің негізгі компоненттері.

Мәнерлеп оқудың сөйлеу мәдениетіне ықпал ету жолдары

Мәнерлеп оқуда дамитын дағды	Сөйлеу мәдениетіне әсері
Дикция	Дыбыстарды анық айту арқылы тіл тазалығын қалыптастырады
Интонация	Сөздің мағынасына сай екпін қою, сөйлеуге мән беру дағдысын дамытады
Тыныс алу мен дауыс реттілігі	Сөйлеу қарқынын, сөйлем құрылымын дұрыс басқаруға көмектеседі
Көркем сөздік қор	Әдеби тілмен сөйлеп, сөз байлығын арттырады
Тыңдаушыға бағытталу	Коммуникативтік сөйлеудің негізін қалайды

Сөйлеу мәдениетіне мәнерлеп оқудың үлесі:

1. Фонетикалық жағынан дұрыс сөйлеуге үйретеді:

Артикуляциялық мүшелердің дұрыс жұмыс істеуін қалыптастырады. Бұл, әсіресе, сөйлеу қабілеті жаңа дамып келе жатқан бастауыш сынып оқушылары үшін өте маңызды.

2. Тіл байлығын арттырады:

Мәнерлеп оқу кезінде бала түрлі көркем мәтіндермен танысып, жаңа сөздерді, тұрақты тіркестер мен әдеби сөз өрнектерін меңгереді.

3. Сөйлем құрылымын меңгертеді:

Күрделі синтаксистік құрылымдарды дауыстап оқу – оларды түсінуге және өз ойын дұрыс жеткізуге негіз болады.

4. Тыңдаушыға бағытталған сөйлеуді қалыптастырады:

Тыңдаушының назарын аудару, сөйлеуде интонация арқылы әсер ету – риторикалық дағдылардың дамуына жол ашады.

Мұғалімнің рөлі мен әдістемелік ұсыныстар:

Мұғалім мәнерлеп оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу мәдениетін дамыту үшін:

• Күнделікті мәнерлеп оқу жаттығуларын жүйелі ұйымдастыруы керек (мысалы, таңертеңгілік 5 минуттық оқу);

• Әртүрлі мәтіндермен жұмыс істеуі қажет: өлең, проза, диалог, мысал, ертегі т.б.;

• Интонация, екпін, дауыс ырғағына ерекше көңіл бөлуге үйретуі қажет;

• Сахналық элементтерді қосу арқылы сөйлеу дағдысын белсендендіруі тиіс (рөлдік оқу, көркем оқулар байқауы, шағын қойылымдар);

• Оқушылардың өзін-өзі тыңдау, түзету, талдау дағдыларын қалыптастыруы маңызды (аудио, видео жазбалар қолдану).

Мәнерлеп оқу – бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін қалыптастырудағы ең тиімді әдістердің бірі. Бұл үдеріс арқылы бала тілдің дыбыстық, мағыналық, интонациялық ерекшеліктерін игереді, тілдік құралдарды саналы қолдануға дағдыланады, өз ойын әсерлі, түсінікті, мәдениетті түрде жеткізе білуге үйренеді. Демек, сөйлеу мәдениеті мәнерлеп оқудың тікелей нәтижесі ретінде қарастырылуы тиіс.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан мәнерлеп оқуға үйрету – бастауыш сынып оқушысының жан-жақты дамуына жағдай жасайтын маңызды әдістемелік амал. Ол білім алушының интеллектуалдық, эмоционалдық және коммуникативтік әлеуетін дамытып, болашақтағы еркін ойлауға, көпшілік алдында сөйлеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге негіз қалайды.

4. МӘНЕРЛЕП ОҚУДЫҢ НЕГІЗГІ ДАҒДЫЛАРЫ

Мәнерлеп оқу – бұл көркем мәтінді дауыс арқылы тыңдаушыға әсер етіп, оның мазмұнын, идеялық бағытын, эмоциялық реңкін жеткізу. Бұл үдеріс белгілі бір дағдылар жүйесіне сүйенеді. Осы дағдылар дұрыс қалыптасқанда ғана мәнерлеп оқу шынайы, табиғи, әсерлі болады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына бұл дағдыларды мақсатты түрде үйрету – оқу процесінің басты міндеттерінің бірі.

4.1. Дикция (анық сөйлеу дағдысы)

Дикция – сөйлеу кезінде дыбыстардың, буындардың, сөздердің анық, дұрыс әрі нақты айтылуы. Дикцияның сапасы – сөйлеушінің тыңдаушыға түсінікті болуының басты шарты. Әсіресе мәнерлеп оқуда дикция – көркем мәтінді қабылдаудың негізі. Егер оқушы анық сөйлемесе, тыңдаушы мәтіннің мазмұнын ұғына алмайды, ой мен сезім де толық жетпейді.

Дикцияның мәнерлеп оқудағы рөлі

Бастауыш сынып оқушылары оқу дағдысын меңгеру кезінде көптеген дыбыстарды бұрмалап айтуы немесе жұтып қоюы мүмкін. Бұл – баланың сөйлеу аппараты толық жетілмегендігінен немесе дыбысты дұрыс айту дағдысының қалыптаспағандығынан болады. Мәнерлеп оқу барысында дикцияның төмендігі мәтіннің мағынасын бұрмалауға немесе тыңдаушыны жалықтыруға алып келуі мүмкін.

Мысалы:

• “Аяз ата” деген сөз “Ая та” боп айтылса, мазмұн бұзылады.

• “Көк кептер көкте қалықтады” сөйлемі көмескі дыбыстармен айтылса, әуезділігі жоғалады.

Дикцияны дамытудың әдістері мен тәсілдері

Дикцияны дамыту арнайы жаттығулар мен тұрақты машықтануды талап етеді. Бастауыш сыныпта бұл үдеріс ойын, жаттығу, сахналық тапсырмалар арқылы қызықты ұйымдастырылуы қажет.

1. Артикуляциялық жаттығулар

Бұл жаттығулар сөйлеу мүшелерін (ерін, тіл, жақ) дұрыс қозғалуға, әр дыбысты анық айтуға үйретеді.

Мысал жаттығулар:

• «Тіл ұшымен тістерді санау»;

• «Тілді жоғары-төмен, оңға-солға қозғалту»;

• «Ерінді шеңбер жасай бүру және созу»;

• «Ат шаптыр» (тілмен таңдай қағу).

2. Жаңылтпаштармен жұмыс

Жаңылтпаштар – дикцияны жетілдіретін ең тиімді құрал. Олар дыбыстардың дұрыс айтылуын ғана емес, сөйлеу жылдамдығын, зейінділікті де арттырады.

Мысалдар:

• “Қапта қап бар, қапта қақ бар.”

• “Шешен шеше шешесін шашынан сипады.”

Оқу әдісі:

• Алдымен баяу, анық оқу;

• Кейін шапшаңдықты арттыра отырып жатқа айту;

• Артикуляциялық бақылау жүргізу (айнамен жұмыс).

3. Буындық жаттығулар

Сөздерді буынға бөліп, буындарды анық айту баланың сөз құрылымын тануына және дикцияны жақсартуына көмектеседі.

Мысал:

• “Ба-ла, са-бақ, қа-ра-ша” – әр буынды жеке айту;

• “Ма-ма ма-ма ма-ма” – дауыс екпінімен қайталау;

• “Ла-ла-ла, ле-ле-ле, лю-лю-лю” – дауысты және дауыссызды үйлестіру.

4. Қиын сөздермен жұмыс

Тілге күрделі сөздерді дұрыс айтуға үйрету дикцияны нақтылай түседі.

Мысал:

• Қарқаралы, жаңғырған, терезе, жауынгерлік, көркемөнер, т.б.

5. Ойын элементтері арқылы жаттықтыру

Бастауыш сынып оқушылары үшін дикцияны ойын арқылы дамыту өте тиімді.

Ойындар:

• “Кім жылдам, бірақ анық?” – жаңылтпашты шапшаң және нақты айту.

• “Құпия сөз” – оқушының аузы қозғалып, басқа оқушы оны оқып көреді.

• “Дыбысты тап” – мұғалім сөз айтады, оқушы қай дыбыстың дұрыс айтылмағанын табады.

Мұғалімге ұсыныстар:

• Әр сабақта кем дегенде 2–3 минуттық дикциялық жаттығу енгізіңіз;

• Дұрыс сөйлемеген оқушыны ұялтпай, қай дыбыстың бұзылғанын байқауға үйретіңіз;

• Айнамен жұмыс жасату арқылы өз-өзін бақылауға баулыңыз;

• Тыңдау мәдениетін қалыптастырып, оқушыларды өзара түзетуге, тыңдап бағалауға үйретіңіз;

• Дикция жаттығуларын ойынмен, өлеңмен, әнмен біріктіре өткізіңіз.

Дикция – сөйлеу мәдениетінің іргетасы. Бастауыш сынып жасындағы оқушылардың анық сөйлеуіне мүмкіндік жасау – мұғалімнің жүйелі жұмысына байланысты. Дикциялық дағды дұрыс қалыптасса, оқушының оқу сапасы артады, көркем сөзге, әдеби тілге деген қызығушылығы күшейеді.

4.2. Интонация

Интонация – сөйлеу барысында сөйлемнің мазмұны мен эмоциясын жеткізетін дауыс ырғағының өзгерісі. Ол сөйлеудегі дауыс көтерілісі мен бәсеңдеуі, кідіріс, екпін, сөйлемнің мақсатына байланысты айтылу мәнері арқылы көрінеді. Мәнерлеп оқуда интонация – көркем шығарманың мазмұнын тыңдаушыға әсерлі, мағыналы, сезіммен жеткізудің негізгі құралы.

Интонацияның мәнерлеп оқудағы рөлі

Интонациясыз оқу – жансыз, құрғақ, әсерсіз. Оқушы мәтінді дұрыс интонациямен оқыса, тыңдаушы кейіпкерлердің көңіл-күйін, оқиғаның мазмұнын тереңірек түсінеді. Әсіресе диалогты, монологты, лирикалық шығармаларды оқуда интонация үлкен рөл атқарады. Бұл – оқушының мәтінді түсіну, оны сезіну және тыңдаушыға жеткізу қабілетін дамытады.

Мысалы, бір ғана “Қайда бара жатырсың?” деген сөйлем әртүрлі интонациямен әртүрлі мағына беруі мүмкін:

• Сұрақ интонациясы: Қайда бара жатырсың? (шын мәнінде сұрау)

• Таңдану интонациясы: Қайда бара жатырсың?! (таңғалу)

• Ренжу интонациясы: Қайда бара жатырсың?! (ренішпен)

• Қуану интонациясы: Қайда бара жатырсың?! (қуанышпен, асығыс)

Интонациялық дағдыларды дамыту жолдары

1. Мәтінді мазмұнына қарай талдау

Интонацияны дұрыс қолдану үшін алдымен оқушы мәтін мазмұнын толық түсінуі керек. Ол үшін:

• мәтінді бөліктерге бөліп оқу;

• оқиғаның шиеленісті, бейбіт, қайғылы, қуанышты тұстарын анықтау;

• кейіпкерлердің көңіл-күйін, сөйлеу стилін ажырату қажет.

2. Түрлі сөйлемдерге сай интонациялық жаттығулар

• Хабарлы сөйлем: төмендейтін интонациямен аяқталады.

• Сұраулы сөйлем: көтерілетін дауыс ырғағымен айтылады.

• Лепті сөйлем: қуанышты, ренішті, таңданысты білдіретін көтеріңкі интонациямен айтылады.

• Бұйрықты сөйлем: нақты, қысқа, кейде төмен үнмен оқылады.

Жаттығу үлгісі:

• “Мен бүгін мектепке бардым.” – бейтарап хабарлау.

• “Сен бүгін мектепке бардың ба?” – сұрақ интонациясы.

• “Не деген керемет күн!” – лепті интонация.

3. Кідіріс пен дауыс ырғағын бақылау

Интонациямен бірге пауза (кідіріс) да мағынаны жеткізуге көмектеседі. Мысалы:

“Бала, оқы!” – бұйрық.
“Бала оқы” – ақпараттық хабарлау.
“Бала оқы?” – сұрақ мәні.

Кідірістер:

• сөйлемнің тыныс белгілеріне сай келеді;

• мағынаға мән беруді күшейтеді;

• оқушыға сөйлеу ырғағын сақтауға көмектеседі.

4. Тыңдау мен қайталау әдісі

Дикторлардың, мұғалімнің немесе сыныптастарының оқығанын тыңдап, соны қайталап оқу – интонациялық дағдыны қалыптастырудың тиімді жолы. Баланың есту арқылы үйрену қабілеті жоғары болғандықтан, дұрыс үлгіні жиі тыңдау пайдалы.

5. Кейіпкерлер рөлінде оқу (рөлдік оқу)

Кейіпкерлердің сөздерін әртүрлі көңіл-күймен, дауыс ырғағымен оқыту:

• оқушыны шығарманың ішіне тартады;

• эмоциямен оқуға үйретеді;

• интонацияны табиғи меңгеруге сеп болады.

Интонацияны дамытуға арналған ойындар мен жаттығулар

1. “Көңіл-күймен оқы” ойыны

Мұғалім сөйлем береді, оқушы оны ренжіп, қуанып, қорқып, ашуланып айтып шығуы керек.

2. “Сөйлем түрлерін тап”

Мұғалім бірнеше сөйлемді әртүрлі интонациямен оқиды, оқушы сөйлем түрін ажыратады.

3. “Интонацияны сәйкестендір”

Оқушыға мәтін бөліктері мен эмоциялы сөйлеу түрлері беріледі, ол соған сай оқуы тиіс.

4. “Интонациялық сағат”

Уақыт шектеуінде бір мәтінді әртүрлі интонациямен бірнеше рет оқу.

Интонация – оқушының көркем мәтінді әсерлі жеткізуіне, тыңдаушыны баурауына көмектесетін басты құралдардың бірі. Интонациялық дағды қалыптасқан оқушы көркем тілдің мәнін тереңірек сезінеді, сөйлеу мәдениеті дамиды, сөз арқылы эмоцияны жеткізуді үйренеді. Бұл – бастауыш сынып оқушысының тілдік және коммуникативтік қабілетінің дамуына зор үлес қосады.

4.3. Логикалық екпін қою

Логикалық екпін – сөйлеу кезінде сөздердің біріне немесе бір тіркеске ерекше назар аудару арқылы негізгі ойды, мағынаны айқындай түсу. Мәнерлеп оқуда логикалық екпін – тыңдаушыға автордың айтпақ ойын нақты жеткізу үшін аса маңызды сөйлеу дағдысы. Ол сөйлем ішіндегі негізгі мағынаны білдіретін сөзге дауыс арқылы екпін түсірумен жүзеге асады.

Логикалық екпіннің мәні

Бір сөйлем әртүрлі мағынада айтылуы мүмкін, егер логикалық екпін әртүрлі сөзге қойылса:

• Мен бүгін мектепке өзім бардым. (баса назар – менде, кім барды?)

• Мен бүгін мектепке өзім бардым. (баса назар – бүгін, қай күні?)

• Мен бүгін мектепке өзім бардым. (баса назар – мектепке, қайда?)

• Мен бүгін мектепке өзім бардым. (баса назар – бардым, не істеді?)

• Мен бүгін мектепке өзім бардым. (баса назар – өзім, басқа емес, өзім)

Осы мысалдан логикалық екпін сөйлемнің мағынасын айтарлықтай өзгертетінін байқауға болады. Демек, логикалық екпін – ойды дәл, әсерлі, нақты жеткізудің негізгі тетігі.

Бастауыш сынып оқушылары үшін логикалық екпінді меңгертудің маңызы

Бастауыш сыныптағы оқушылар көбіне мәтінді жай оқиды, сөйлемдегі маңызды сөзге көңіл бөлмейді. Нәтижесінде тыңдаушы үшін айтылған ой толық ашылмайды. Сондықтан оқушыны:

• сөйлем мағынасын түсінуге,

• басты ойды табуға,

• сол сөзге дауыс арқылы екпін беруге,

• сөйлем құрылымын интонациямен айқындауға үйрету қажет.

Логикалық екпін қою дағдысын дамыту жолдары

1. Сөйлемнің мағынасын түсіндіру

Оқушы сөйлемнің не туралы екенін толық түсінбей, оған дұрыс екпін қоя алмайды. Сондықтан мәтінді талдау кезінде:

• сөйлемнің не айтқысы келетінін анықтау;

• негізгі ойды білдіретін сөзді табу;

• соған дауыс арқылы екпін түсіруді үйрету маңызды.

2. Көп нұсқалы оқыту әдісі

Бір сөйлемді әртүрлі логикалық екпінмен оқытып, мағына өзгерісін салыстыру:

"Ол бізге ештеңе айтпады."

• "Ол бізге ештеңе айтпады." (басқа емес, бізге)

• "Ол бізге ештеңе айтпады." (мүлде ешнәрсе айтпады)

• "Ол бізге ештеңе айтпады." (айтқан жоқ)

Бұл жаттығулар оқушының мағына мен дауыс екпінінің өзара байланысын түсінуіне көмектеседі.

3. Дауыс ырғағын бақылау

Логикалық екпін тек дауыс көтерумен шектелмейді. Ол:

• дауыс жылдамдығын баяулатумен,

• кідіріс жасаумен,

• дауыс тонын өзгерту арқылы да көрінеді.

Оқушы осы элементтерді саналы түрде қолдануға дағдылануы тиіс.

4. Топтық және жұптық оқу

Оқушыларды жұппен немесе топпен оқыту барысында бір-бірінің оқуы бойынша пікір айтуға, қай сөзге екпін дұрыс қойылғанын талқылауға үйрету – кері байланысты дамытады.

5. Кейіпкер рөлімен оқу

Диалог, монолог, сипаттама сияқты мәтіндерді рөлмен оқыту логикалық екпінді табиғи түрде қолдануға үйретеді. Бұл әдіс оқушыны мәтінді жанды түрде сезінуге итермелейді.

Ойындар мен жаттығулар

1. “Қай сөзге екпін түсір?” ойыны

Мұғалім сөйлем береді, оқушы сол сөйлемдегі негізгі сөзді дауысымен ерекшелеп айтуы тиіс.

2. “Сөйлемнің мағынасы қалай өзгерді?” жаттығуы

Бір сөйлем бірнеше рет оқылады, әр жолы басқа сөзге екпін қойылады. Оқушылар мағынадағы өзгерісті талдайды.

3. “Жасырын екпінді тап”

Мұғалім сөйлем оқиды, оқушылар қай сөзге екпін түсірілгенін анықтайды және неге дәл сол сөз екенін түсіндіреді.

Логикалық екпін – сөйлеу мәдениетінің, мәнерлеп оқудың жоғары сатысы. Ол оқушының сөйлемді саналы түрде қабылдауына, тілдік интуициясының дамуына, тыңдаушыны қызықтыруына, әрі мағынаны дәл жеткізуіне мүмкіндік береді. Бұл дағдыны бастауыш сыныптан бастап қалыптастыру – болашақта оқушының өз ойын анық әрі әсерлі жеткізе алатын тұлға болып өсуіне негіз болады.

4.4. Сөйлеу қарқыны мен дауыс ырғағы

Сөйлеу қарқыны мен дауыс ырғағы – мәнерлеп оқудың негізгі компоненттерінің бірі. Бұл екеуі мәтіндегі ойды, көңіл-күйді, сезімді, автор көзқарасын тыңдаушыға жеткізудің маңызды құралы болып табылады. Сөйлеу барысында сөздердің айтылу жылдамдығы (қарқыны) мен дауыс биіктігінің (интонация, әуен) өзгеріп отыруы тыңдаушының назарын аудартады, мәтінді қабылдауын жеңілдетеді және әсерлілік береді.

Сөйлеу қарқыны дегеніміз не?

Сөйлеу қарқыны – сөздердің сөйлеу кезінде қаншалықты жылдам немесе баяу айтылуы. Қарқын біркелкі болмауы керек, себебі әртүрлі мәтін мен мазмұн әртүрлі қарқынмен оқуды қажет етеді.

Қарқынның түрлері:

• Баяу қарқын: терең ойлы, маңызды ақпаратты, суреттеулерді, драмалық сәттерді жеткізуде қолданылады;

• Орташа қарқын: жалпы әңгімелеу мен сипаттау үшін ең қолайлы;

• Жылдам қарқын: әрекет, диалог, шиеленісті сәттерде қолданылады.

Мысалы:
“Ол орнынан асығыс тұрып, есікке жүгірді.” – бұл сөйлем жылдам қарқынмен оқылады.

Ал:
“Ол терезе алдында үнсіз тұрды. Көңілі жабырқау.” – мұнда баяу, тыныш қарқын қажет.

Дауыс ырғағы (интонация) дегеніміз не?

Дауыс ырғағы – сөйлеу кезінде дауыс биіктігінің, күшінің және әуенінің өзгеруі. Ол сөйлемнің эмоционалдық бояуын, сөйлеушінің көзқарасын білдіреді және мәтіндегі мағыналық бөлшектерді ажыратып тұрады.

Интонация сөйлеудің бірнеше аспектісін айқындайды:

• Сұраулы, лепті, хабарлы сөйлем түрін;

• Көңіл күйді (қуаныш, реніш, таңданыс, қорқыныш, т.б.);

• Мәтіндегі мағыналық бөліктерді (кідірістер мен логикалық екпін арқылы).

Сөйлеу қарқыны мен дауыс ырғағының мәнерлеп оқудағы рөлі

Бастауыш сынып оқушылары көбінесе сөйлемдерді біркелкі, монотонды түрде оқиды. Мұндай оқылым тыңдаушыны жалықтырады және мәтіндегі мағына ашылмай қалады. Сондықтан мұғалімнің басты міндеттерінің бірі – оқушыларға сөйлеу қарқынын әртүрлі қолдануға, дауыс ырғағын құбылтып оқуға үйрету.

Мәнерлеп оқуда сөйлеу қарқыны мен дауыс ырғағы келесі дағдыларды дамытуға әсер етеді:

• Сөйлеу шеберлігі мен көркем оқу қабілетін қалыптастырады;

• Тыңдаушының назарын аудартады;

• Мәтінді эмоционалды қабылдауға ықпал етеді;

• Көркем туындыдағы кейіпкерлердің мінезін, көңіл-күйін жеткізеді;

• Сөйлем құрылымы мен мағынасын дұрыс түсінуге көмектеседі.

Дамытудың әдіс-тәсілдері

1. Қарқынмен жұмыс

• Бір мәтінді әртүрлі қарқынмен оқыту (жылдам – орташа – баяу);

• Қарқынға сәйкес келетін эмоцияны білдіру (қуанышты – жылдам, мұңды – баяу);

• Мәтіндегі шұғыл әрекетті бөліп оқыту (жылдамдату қажет тұстарды белгілеу).

2. Дауыс ырғағын қалыптастыру

• Бір сөйлемді әртүрлі көңіл-күймен оқу (ашулы, қуанышты, бейтарап);

• Хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерді салыстырып оқу;

• Мәтіндегі кейіпкерлердің сөйлеу стилін дауыс арқылы ерекшелеу.

3. Тыңдалым мен кері байланыс

• Аудиожазба тыңдатып, ондағы сөйлеу қарқынын, дауыс ырғағын талдату;

• Бір-бірінің оқылымын тыңдап, қай тұста дауыс ырғағы сәтті қолданылғанын анықтау.

4. Мәтінге интонациялық талдау жасау

• Көп нүкте, леп белгісі, сұрақ белгісі бар сөйлемдерді дауыс ырғағымен оқуға жаттықтыру;

• Мәтінді бөлімдерге бөліп, әр бөлімнің интонациялық сипатын талдау.

Жаттығулар

1. “Интонацияны таны”

Мұғалім әртүрлі дауыс ырғағымен сөйлем оқиды, оқушы оның қай сезімді білдіріп тұрғанын анықтайды.

2. “Қарқынмен жарыс”

Бір сөйлемді үш рет – баяу, орташа, жылдам қарқынмен оқып, қайсысы мәтінге сай екенін талқылау.

3. “Дауысты боя”

Әр кейіпкердің сөзін әртүрлі дауыс ырғағымен оқып, мінез-құлқын сипаттау.

Сөйлеу қарқыны мен дауыс ырғағы – мәнерлеп оқудың ажырамас бөлшектері. Бұл дағдыларды бастауыш сынып кезеңінде қалыптастыру – оқушының тіл байлығын дамытуға, тыңдаушы алдында еркін сөйлеуіне, мәтінді жанды түрде жеткізуіне мүмкіндік береді. Әр сабақта жүйелі түрде жаттығу жүргізу – сөйлеу мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолы.

4.5. Тыныс белгілерін дұрыс оқу (пауза, кідіріс)

Мәнерлеп оқуда тыныс белгілерін дұрыс сақтау – мәтіндегі мағынаны бұзбай жеткізудің басты шарттарының бірі. Тыныс белгілері – сөйлеу кезінде дұрыс пауза (кідіріс) жасауға бағыт беретін негізгі құрал. Олар сөйлемнің құрылымын, логикасын, эмоционалды реңкін айқындайды.

Тыныс белгілерінің мәнерлеп оқудағы рөлі

Тыныс белгілері сөйлемнің айтылу тәртібін ғана емес, оның мағынасы мен мазмұнын да нақтылайды. Егер тыныс белгілеріне сай пауза жасалмаса немесе керісінше, артық кідіріс қолданылса, сөйлемнің мағынасы бұрмаланып кетуі мүмкін.

Мысал:

• «Адам, ойлан, тоқта!» — бұл жерде үш түрлі әрекет бар, үтірлер оны нақты көрсетіп тұр.

• Ал «Адам ойлан тоқта» түрінде оқылса, бұл түсініксіз, реттілігі бұзылған сөйлемге айналады.

Пауза (кідіріс) дегеніміз не?

Пауза – сөйлеу кезінде тыныс белгілеріне, сөйлем мағынасына және көңіл-күйге байланысты жасалатын уақытша тоқтау. Пауза:

• тыңдаушының мәтінді жақсы қабылдауына;

• сөйлем бөліктерін ажыратып, мағынаны нақты түсінуге;

• сөйлеудің әсерлі болуына көмектеседі.

Тыныс белгілеріне байланысты паузалар түрлері

Тыныс белгісі	Оқылым кезіндегі кідіріс	Мысал
Үтір (,)	Қысқа пауза	Қыз күннің суына, ұл қысқы мұзға шыдайды.
Нүкте (.)	Орташа пауза (ойды аяқтайтын)	Аспан ашық. Күн жылы.
Сұрақ белгісі (?)	Сұраулы интонациямен кідіріс	Сен бүгін сабақта болдың ба?
Леп белгісі (!)	Күшті интонациямен, кідіріс	Қараңдаршы, қандай ғажап көрініс!
Қос нүкте (:)	Кідіріс жасап, тізбекті бастау	Әжем маған үш нәрсе үйретті: еңбек, сабыр, мейірім.
Көп нүкте (...)	Ұзақтау пауза, ойды аяқтамау	Ол ұзақ ойланып отырды...
Тырнақша («»)	Диалог пен тікелей сөзде дауыс өзгерісімен оқу	Ол: «Бүгін мен бара алмаймын», – деді.
Сызықша (–)	Логикалық екпін мен қысқа кідіріс	Туған ел – алтын бесік.

Тыныс белгілері арқылы оқу дағдыларын дамыту жолдары

1. Көру және белгілеу дағдысы

• Мәтінді алдын ала оқып, тыныс белгілерін көзбен шолып шығу;

• Оларды қарындашпен белгілеп, қай жерде пауза жасау керектігін белгілеу.

2. Дауыстап оқып үйрету

• Мұғалімнің үлгілік оқылымы;

• Оқушының қай тыныс белгіде тоқтағанын тыңдау, түзету;

• Диалогті мәтіндермен жұмыс істеу.

3. Талдау жұмыстары

• Сөйлем құрылымын талдау (қай жерде қандай тыныс белгі тұруы керек, неге?);

• Бір сөйлемді тыныс белгілері әртүрлі қойылған түрлерімен салыстырып оқу;

• Пунктуациялық диктанттар мен жаттығулар жүргізу.

4. Көпшілік алдында оқу

• Шағын көркем мәтіндерді мәнерлеп оқу;

• Қай оқушы паузаны дұрыс жасады, интонациясын үйлестіре алды дегенге назар аудару.

Жаттығулар мысалдары

1. “Тыныс белгісін тап”

Мұғалім сөйлемді оқиды, оқушы қай тыныс белгі тұрғанын айтуы керек.

2. “Тыныс белгісінсіз мәтін”

Тыныс белгісі қойылмаған мәтінді беріп, оқушылар өздері логикаға сүйеніп, үтір, нүкте, т.б. қойып, оқып береді.

3. “Қай тыныс белгіге сәйкес оқылды?”

Мұғалім бір сөйлемді әртүрлі тыныс белгімен оқиды, оқушы сөйлеу интонациясынан танып, қандай белгі екенін айтады.

Тыныс белгілерін дұрыс оқу – бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мәдениетін дамытуда аса маңызды. Мәнерлеп оқуда үтір, нүкте, сұрақ, леп белгілері, сызықша, қос нүкте сияқты пунктуациялық құралдар – оқушының ойды дұрыс жеткізуіне жол ашады. Сондықтан, мұғалім әр сабақта тыныс белгілерімен жұмыс жасауды дағдыға айналдыруы тиіс.

4.6. Эмоция мен сезімді жеткізе білу

Мәнерлеп оқудың негізгі талаптарының бірі — оқылып жатқан мәтіндегі эмоция мен сезімді дәл, шынайы жеткізу. Бұл — тек дауыспен оқу ғана емес, сонымен бірге оқушының ішкі түйсік, көңіл-күй, кейіпкерлерге ену қабілеті, тіл байлығы мен қиялының көрінісі.

Эмоция мен сезім дегеніміз не?

• Эмоция – адамның бір сәттік психологиялық әсерге берілген ішкі көңіл-күйі (қуаныш, қорқыныш, таңғалу, ашу т.б.).

• Сезім – ұзақ мерзімді, терең және тұрақты эмоционалды құбылыс (махаббат, құрмет, сағыныш, жек көру т.б.).

Мәтінді эмоциямен оқу — оны жүрекпен сезіну, соны тыңдаушыға да сезіндіру. Әсерлі оқу арқылы тыңдаушының зейінін аударып, мазмұнды жан-тәнімен қабылдауға мүмкіндік жасалады.

Мәнерлеп оқуда эмоцияның рөлі

1. Кейіпкердің мінезін, көңіл-күйін жеткізеді

Мәтіндегі кейіпкер қуанып тұр ма, ренжулі ме — мұны тек сөзбен емес, дауыс ырғағы мен интонация арқылы да білдіру маңызды.

2. Оқушының мәтінді түсінгенін көрсетеді

Эмоциямен оқу — оқушының оқиғаны тек механикалық түрде оқып қана қоймай, оны түсініп, шынайы қабылдағанының дәлелі.

3. Тыңдаушыға әсер етеді

Тыңдаушы мәнерлеп оқылған мәтіннен ләззат алып, оны есте сақтайды.

Эмоцияны жеткізудің негізгі тәсілдері

Тәсіл	Сипаттамасы	Мысал
Интонация	Сөйлеу әуенінің көтерілуі не бәсеңдеуі	Қорқынышты сәтті бәсең, қобалжулы дауыспен оқу
Дауыс күшін өзгерту	Қатты немесе жай сөйлеу	Қуанған кезде – көтеріңкі дауыспен
Пауза жасау	Ой салу, толқыныс тудыру	Қайғылы сәтте ұзақ кідіріс жасау
Сөзге екпін түсіру	Маңызды сөздерді ерекшелеп айту	«Ол тек АНАСЫН ғана күтті…»
Мимика мен ым-ишара	Қол, бет қимылын пайдалану	Мәнерлі оқу кезінде бет-жүз қимылын қосу

Оқытуда қолдануға болатын әдістер

1. Рөлге бөліп оқу

Оқушылар мәтіндегі кейіпкерлерге еніп, олардың дауысы мен көңіл-күйін жеткізеді. Бұл — балаларды театрландырылған оқу түріне жақындатады.

2. “Көңіл-күймен оқы” тапсырмасы

Бір сөйлемді әртүрлі көңіл-күймен оқып көру (қуанышпен, ашумен, бейжай, үреймен). Бұл жаттығу эмоцияны дауыс арқылы жеткізуге үйретеді.

3. Көркем фильм не мультфильмнен үзінді оқу

Оқушы сүйікті кейіпкерінің сөйлеу мәнерін салып оқиды. Бұл олардың креативтілігін арттырады.

4. “Сезімді ата” ойыны

Мұғалім сөйлемді оқиды, оқушылар қандай эмоция бар екенін табады. Кейін сол сөйлемді оқушылар да соған сай дауыс пен интонациямен оқиды.

Мысалдар арқылы түсіндіру

Сөйлем:
«Анашым, мен сізді сағындым...»

• Жай оқылса: ешқандай сезім бермейді.

• Сағынышпен оқылса: дауыс сәл бәсең, жұмсақ, мұңды интонациямен.

• Көңілді оқылса: мағына бұзылады, шынайылық жоғалады.

Қателіктер мен оларды болдырмау жолдары

Қате түрі	Сипаттамасы	Шешімі
Сөйлемді эмоциясыз, монотонды оқу	Барлық сөйлем бір ырғақпен оқылады	Мәтінді алдын ала талдау, интонациялық жаттығу жасау
Артық эмоция қосу	Оқушы сезімге тым беріліп, драмалауы	Тепе-теңдікті сақтау, шынайылықты жоғалтпау
Кейіпкерге сәйкес келмейтін эмоция беру	Күлкілі мәтінді ренжігендей оқу	Мәтінді жақсы түсініп алу, рөлге кіруді үйрету

Бастауыш сыныпта оқушыны көркем мәтінді эмоциямен, шынайы сезіммен оқуға үйрету — оның тілдік дамуына ғана емес, жүректен сөйлеу, жан-жақты сезіну, тыңдаушыға әсер ету қабілетінің қалыптасуына да үлкен ықпал етеді. Эмоциямен оқылған әрбір сөз – баланың рухани әлемін байытады.

4.7. Көру және назар аудару дағдысы

Мәнерлеп оқу барысында оқушының көру қабілеті мен назарын тұрақты шоғырландыра білуі — табысты оқудың маңызды шарты. Бұл дағдылар тек оқылған мәтінді көрумен шектелмейді, сонымен бірге оқу процесінде зейін мен есте сақтау қабілетін тиімді пайдалануға көмектеседі.

Көру және назар аудару дағдысы дегеніміз не?

• Көру дағдысы – оқушының мәтінді көзбен жылдам әрі нақты қамти алуы. Бұл дағды сөздерді тани алу, жолды жоғалтпау, мәтін құрылымын көзбен бағдарлай алу арқылы байқалады.

• Назар аудару дағдысы – оқушының ойын шашыратпай, мәтін мазмұнына шоғырлана білуі, маңызды тұстарға көңіл бөлуі, оқу барысындағы ұсақ бөлшектерді ескеріп, мән беруі.

Бұл дағдылар не үшін маңызды?

1. Мәтінді дұрыс және үздіксіз оқуға көмектеседі

Көру арқылы жолдарды, сөйлем шекараларын, тыныс белгілерін жоғалтпай, үздіксіз оқуға мүмкіндік туады.

2. Зейін мен есте сақтау қабілетін дамытады

Мәтіннің құрылымын, негізгі ойды есте сақтап, әрі қарайғы мазмұнмен байланыстыру оңайлайды.

3. Оқудағы сенімділікті арттырады

Көзбен оқуды үйренген бала сөйлемнің соңын күтіп отырмай, болжау арқылы келесі сөзге дайындалып отырады.

4. Эмоциялық тұрақтылықты қамтамасыз етеді

Мәтінді жиі жоғалтып алатын, назарын шоғырландырмаған оқушылар жиі қобалжиды. Ал көзбен бақылау мен зейінділік бұл мәселені азайтады.

Көру және назар аудару дағдыларын дамыту жолдары

1. Көзбен шолу (визуалды көру жаттығулары)

• Балаларға қысқа сөйлемдер немесе сөз тіркестері жазылған парақшалар беріледі.

• Олар 5 секунд қарап, кейін сол сөздерді жазып не айтып беруі керек.

2. “Жолды жоғалтпа” ойыны

• Мәтінді оқып отырған кезде арнайы сызғышпен жол бағытын көрсетіп отыру.

• Немесе “саусағымен жол көрсету” әдісін қолдану.

3. “Қайда тоқтадың?” әдісі

• Мұғалім кенеттен “Тоқта!” деп айтады.

• Оқушы дәл сол сәтте қандай сөзді оқып тұрғанын немесе сөйлемді айтып береді.

4. Бақылау арқылы оқу

• Мәтіндегі қате немесе ерекше сөзді табу тапсырмасы беріледі.

• Бұл оқушыны мұқият болуға, зейін қоюға дағдыландырады.

Көру дағдысын дамытуға арналған жаттығулар

Жаттығу атауы	Мақсаты	Қолдану әдісі
“Тез оқы, тез тап”	Жылдам көру қабілетін дамыту	5–7 сөзден тұратын сөйлемді 3 секунд қарап, айтып беру
“Көзбен қадағала”	Жол бағытын сақтау	Мәтінді сызық бойымен оқу
“Сөзді тап”	Назарды шоғырландыру	Мәтін ішінен белгілі бір сөздерді көзбен іздеу

Қателіктер мен шешу жолдары

Қиындық түрі	Себебі	Шешімі
Мәтінді жоғалтып алу	Көзбен бақылау нашар	Саусақпен көрсету, сөйлемді сызықпен бақылау
Зейіннің тез бөлінуі	Сыртқы алаңдаушылықтар, ішкі қызығушылықтың болмауы	Мотивацияны арттыру, ойын түрінде оқыту
Сөздерді жиі шатастыру	Назардың тұрақсыздығы	Қайталау, жаттықтыру жаттығуларын жүргізу

Көру және назар аудару дағдылары — мәнерлеп оқудың ажырамас бөлігі. Бұл дағдылар оқушының оқу барысындағы сенімділігін арттырып қана қоймай, мәтінді жылдам әрі мағыналы қабылдауға мүмкіндік береді. Мұғалімнің міндеті — бұл қабілеттерді жүйелі түрде дамытып, әрбір оқушының көзбен бақылау және зейінділік қабілетін жастайынан қалыптастыру. Мәнерлеп оқу – кешенді дағдылар жиынтығын талап ететін күрделі әрекет. Бұл дағдылар өзара тығыз байланыста болады және баланың тілдік, сөйлеу, коммуникативтік қабілеттерін дамытуда шешуші рөл атқарады. Мұғалім осы дағдылардың әрқайсысын жүйелі, мақсатты түрде дамыта отырып, оқушының көркем мәтінді толық қабылдап, оны тыңдаушыға әсерлі жеткізуіне жағдай жасауы тиіс.

5. ӘДІС-ТӘСІЛДЕР

Бастауыш сыныпта мәнерлеп оқыту – тек техникалық шеберлікті ғана емес, эмоциялық, танымдық және тілдік дағдыларды қалыптастыруды көздейтін күрделі үдеріс. Бұл бағытта мұғалім әртүрлі оқыту әдістері мен тәсілдерін тиімді қолдануы тиіс.

5.1. Әдіс пен тәсілдің айырмашылығы

Бастауыш сыныпта мәнерлеп оқытуда қолданылатын оқыту әдістері мен тәсілдері оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Алайда бұл екі ұғым педагогикалық практикада жиі шатастырылып жатады. Сондықтан "әдіс" пен "тәсілдің" арасындағы айырмашылықты нақты ажыратып түсіну – мұғалім үшін аса маңызды.

Әдіс дегеніміз не?

Оқыту әдісі – мұғалім мен оқушының мақсатқа жету бағытындағы іс-әрекеттерінің жүйелі және бірізді жолы. Бұл – оқу үдерісін ұйымдастыру мен жүзеге асырудың жалпылама жолы.

Мысалы:

• Түсіндіру

• Әңгімелеу

• Сұрақ-жауап

• Тәжірибе жасау

• Бақылау

• Көрнекілік

• Жаттығу

Тәсіл дегеніміз не?

Оқыту тәсілі – таңдалған әдістің жүзеге асуын қамтамасыз ететін нақты амал, әрекет немесе операция. Яғни тәсіл – әдістің құрамдас бөлігі.

Мысалы:

• Дыбысты анық айтуға арналған жаттығу

• Интонациямен оқу

• Логикалық екпін қою

• Сөздерді кідіріс арқылы бөліп оқу

• Дауыс ырғағын өзгерту

Салыстырмалы кесте арқылы түсіндіру

Критерий	Әдіс	Тәсіл
Анықтамасы	Мақсатқа жетуге бағытталған жалпылама жол	Әдісті жүзеге асырудың нақты амалы
Қолданылу деңгейі	Жалпы, кең	Нақты, тар
Мақсаты	Оқу әрекетін ұйымдастыру	Әдісті нақтылай түсу, тиімді ету
Мысалы	Сұрақ-жауап, түсіндіру	Интонациялық сұрақтар қою, кідіріс жасау

Мәнерлеп оқыту контексіндегі мысал

• Әдіс: Жаттығу әдісі

• Тәсіл: Бір сөйлемді бірнеше рет түрлі интонациямен оқыту

• Әдіс: Көрнекілік әдісі

• Тәсіл: Мәтінді бөліп көрсету, тыныс белгілерін бояу арқылы көрсету

Неліктен айырмашылығын білу маңызды?

1. Сабақты тиімді жоспарлау үшін. Мұғалім әдісті таңдағанда, оның ішіндегі қандай тәсілдерді қолданатынын да алдын ала ойластыруы қажет.

2. Оқу мақсатына дөп жету үшін. Тек әдіспен шектеліп қалу жеткіліксіз – тәсілдер арқылы оқушының әрекетін белсенді етуге болады.

3. Жеке және сараланған оқытуға жол ашады. Бір әдіске әртүрлі тәсілді қолдану арқылы әр оқушының деңгейіне сәйкес жұмыс жүргізуге болады.

Мәнерлеп оқыту барысында әдіс пен тәсілді дұрыс ажырата білу – оқу әрекетін жүйелі ұйымдастырып, тиімді нәтижеге жетудің негізі. Мұғалім сабақ құрылымын жасағанда алдымен әдісті, содан соң сол әдісті жүзеге асыратын тәсілдерді нақты таңдауы керек.

Мысал: Егер мұғалім "жаттығу" әдісін таңдаса, онда "экспрессивті оқу", "рөлдік оқу", "айна алдында оқу" сияқты тәсілдермен оны жүзеге асыруы мүмкін.

5.2. Мәнерлеп оқытуда қолданылатын негізгі әдістер

Бастауыш сынып оқушыларына мәнерлеп оқуды үйрету – тек мәтінді дауыстап оқу ғана емес, оны саналы түрде, интонациямен, сезіммен жеткізуге баулу. Бұл мақсатқа жету үшін мұғалім тиімді оқыту әдістерін шебер қолдануы тиіс. Төменде бастауыш буында кеңінен қолдануға болатын негізгі әдістер мен олардың мәнерлеп оқытудағы тиімділігі сипатталады.

1. Жаттығу әдісі

Бұл – оқушыны дыбыстау, тыныс алу, интонация, логикалық екпін қою дағдыларына қайталау арқылы үйрету.

Мақсаты: Оқушыны жүйелі жаттықтыру арқылы мәнерлеп оқу дағдысын автоматтандыру.

Қолдану мысалдары:

• Бір сөйлемді түрлі интонациямен оқу (сұраулы, лепті, хабарлы);

• Өлең жолдарын бірнеше рет дауыс ырғағын сақтай отырып оқу;

• Дикцияны жақсартуға арналған арнайы дыбыстық жаттығулар.

2. Көрнекілік әдісі

Көрнекі құралдарды қолдану арқылы оқушының көру арқылы қабылдауын арттыру.

Мақсаты: Тыныс белгілерін, логикалық екпінді, кідірістерді көру арқылы түсінуге жағдай жасау.

Қолдану мысалдары:

• Мәтінді түрлі түстермен бөліп көрсету (пауза орындары, екпін түсетін сөздер);

• Дауыс ырғағын белгілейтін графикалық сызбалар;

• Айна алдында оқу арқылы артикуляцияны бақылау.

3. Түсіндіру әдісі

Мәтіндегі интонация, екпін, тыныс алу орындары жайлы теориялық білім беру.

Мақсаты: Оқушылардың саналы оқуына жағдай жасау, логикалық құрылымды меңгерту.

Қолдану мысалдары:

• «Неге бұл сөзге екпін түсті?»

• «Мына сөйлемді оқығанда қандай көңіл күйді жеткізу керек деп ойлайсың?»

• Интонация мен эмоция арасындағы байланысты түсіндіру.

4. Сұрақ-жауап әдісі

Мәтін мазмұны мен формасын бірге меңгертуге бағытталған, интерактивті әдіс.

Мақсаты: Оқушылардың логикалық, шығармашылық ойлауын, тілдік талдауын дамыту.

Қолдану мысалдары:

• «Бұл сөйлемді қай көңіл-күймен оқу керек?»

• «Мына өлең жолында қандай дауыс ырғағы қолайлы?»

• «Сен оқығанда тыңдаушы қандай сезімде болуы керек?»

5. Рөлдік оқу әдісі (драмаландыру)

Оқушыларды кейіпкерлердің рөліне енгізе отырып оқу.

Мақсаты: Эмоцияны жеткізу, мәтінді түсінуге терең бойлату.

Қолдану мысалдары:

• Ертегілер мен диалогтік мәтіндерді рөлге бөліп оқу;

• Дауыс пен интонация арқылы кейіпкердің көңіл күйін жеткізу;

• Миниатюралық көріністер жасау.

6. Үлгі көрсету әдісі

Мұғалімнің немесе аудиожазбаның көмегімен мәнерлеп оқудың үлгісін тыңдатып, оқушылардың еліктеуіне мүмкіндік беру.

Мақсаты: Дұрыс оқу үлгісін беру, оқушының есту арқылы қабылдауын дамыту.

Қолдану мысалдары:

• Мұғалімнің өзі мәтінді оқып беруі;

• Радио/аудио нұсқаларды тыңдату;

• Оқушыларға бірін-бірі тыңдатып, кері байланыс ұйымдастыру.

7. Ойын әдісі

Мәнерлеп оқуды қызықтыру үшін танымдық ойындар арқылы жүргізу.

Мақсаты: Оқушының оқу әрекетіне қызығушылығын ояту, еркін сөйлеуін жетілдіру.

Қолдану мысалдары:

• «Кім әдемірек оқиды?» сайысы;

• «Сөйлемді дұрыс дауыс ырғағымен оқы» ойыны;

• «Қай кейіпкер болып сөйлеп тұрмын?» ойыны.

Мәнерлеп оқытуда әдістерді жүйелі және мақсатқа сай таңдаудың маңызы зор. Әдістер оқушылардың жас ерекшелігіне, психологиялық даярлығына және сөйлеу деңгейіне байланысты өзгеріп, дамып отыруы тиіс. Әртүрлі әдісті тиімді қолдану арқылы оқушылардың оқуға деген қызығушылығы артады, сөйлеу мәдениеті қалыптасады, эмоциялық интеллектісі дамиды.

5.3. Тиімді тәсілдер мен жаттығулар

Мәнерлеп оқуға үйрету тек теориялық түсініктер берумен шектелмейді. Бұл дағдыны меңгерту үшін жүйелі тәсілдер мен жаттығуларды қолдану қажет. Тәсілдер оқушының дыбыстау, есту, көру, сөйлеу, ойлау қабілеттерін белсенді түрде дамытуы тиіс. Ал жаттығулар осы тәсілдердің тәжірибелік жүзеге асуы ретінде қарастырылады.

1. Қайталай оқу тәсілі

Мақсаты: Оқушының сөйлеу мүшелерінің икемділігін, дикциясын, тыныс алуын және дауыс ырғағын жетілдіру.

Жаттығулар:

• Бір сөйлемді әр түрлі интонациямен 3-4 рет оқу.

• Бір өлеңді бірнеше рет дауыс екпініне назар аударып қайталап оқу.

• Мұғалімнің оқыған үлгісін дәлме-дәл көшіріп айту.

2. Психоэмоциялық тәсіл

Мақсаты: Оқушының мәтіндегі сезімді, көңіл күйді дұрыс жеткізуін дамыту.

Жаттығулар:

• "Мына сөйлемді ренжіген адамның даусымен оқы", "қуанышты адам секілді оқы" деген тапсырмалар беру.

• Әр түрлі дауыс тембрімен бірдей мәтінді оқу (қатты, жай, қуанышты, салмақты т.б.).

• Кейіпкердің көңіл күйіне сәйкес мимика мен қимылды қолдана отырып оқу.

3. Көрнекілік тәсілі

Мақсаты: Тыныс белгілерін, логикалық екпінді, кідіріс орындарын көру арқылы меңгерту.

Жаттығулар:

• Мәтіндегі пауза болатын жерлерді сызықпен, екпін түсетін сөздерді түспен белгілету.

• Графикалық белгілер арқылы дауыс ырғағының көтерілуі мен түсуін көрсету.

• Айна алдында сөйлеу мүшелерінің қимылын бақылау (дикция үшін).

4. Салыстыру тәсілі

Мақсаты: Оқушылардың дұрыс және бұрыс оқу үлгілерін салыстыра отырып, мәнерлеп оқудың мәнін түсіндіру.

Жаттығулар:

• Мұғалім бір мәтінді дұрыс және бұрыс оқиды, оқушы айырмашылығын табады.

• Оқушылар бір-бірін тыңдай отырып, жақсы оқылған тұстар мен жетілдіру қажет жақтарын талдайды.

• Аудио жазбалар арқылы кәсіби оқумен салыстыру.

5. Рөлге ену тәсілі (драмаландыру)

Мақсаты: Кейіпкердің мінезін, көңіл күйін, мақсатын дауыс арқылы жеткізуге үйрету.

Жаттығулар:

• Мәтінді рөлдерге бөліп оқу.

• Бір кейіпкерді бірнеше оқушының орындауында салыстыру.

• Мәтін бойынша шағын сахналық көрініс дайындау.

6. Тыныс алу мен дауыс жаттығулары

Мақсаты: Оқушылардың тыныс алу, дауыс қаттылығы мен икемділігін қалыптастыру.

Жаттығулар:

• Мұрынмен терең тыныс алып, ауыз арқылы баяу шығару.

• Бір деммен барынша ұзақ сөйлемді оқу.

• «П», «Б», «С», «Ж» дыбыстарын жаттықтыруға арналған дыбыстық жаттығулар.

7. Артикуляциялық жаттығулар

Мақсаты: Дыбыстарды анық, дұрыс айтуға көмектесу.

Жаттығулар:

• Тіл мен ерінді жаттықтыруға арналған жаттығулар (мысалы: «сағат тілі», «жылан тілі», «жапырам», «сүрт» т.б.).

• Тіл сындырғыштармен жұмыс (мысалы: «Қара қақпақ қара қақпаға қарағанда қаралау»).

• Дауысты және дауыссыз дыбыстарды жеке-жеке айтып жаттықтыру.

8. Көру және назар аударту жаттығулары

Мақсаты: Мәтінді толық және шоғырланған түрде қабылдау.

Жаттығулар:

• Бір сөйлемді іштен оқу арқылы есте сақтау, кейін дауыспен жеткізу.

• Көзбен жүргізу жаттығулары (текст жолдарын қолмен жүгіртпей оқу).

• «Мәтінге көз жүгірт және кідіріссіз оқы» ойыны.

9. «Мұғалім — оқушы — тыңдаушы» тәсілі

Мақсаты: Тыңдаушыны ескере отырып, оқудың сапасын арттыру.

Жаттығулар:

• Бір оқушы оқиды, қалғаны тыңдайды және кері байланыс береді.

• «Сен тыңдар едің бе?» ойыны — тыңдаушы рөлінде отырып, бағалау.

• Тыңдаушыға әсер ету мақсатымен оқу (мысалы, тыңдаушыны күлдіру, ойландыру, жылату т.б.).

10. Мәтінге эмоционалдық талдау жасау тәсілі

Мақсаты: Мәтін мазмұнын талдау арқылы оның эмоциялық реңкін табу.

Жаттығулар:

• «Мәтіндегі қай сөйлем сенің көңіл-күйіңе әсер етті?»

• «Мәтінді үш бөлікте оқы: кіріспе – шиеленіс – шешім» деген құрылыммен оқу.

• Әр абзацқа эмоция белгілету (мысалы: қуанышты, мұңды, ашулы).

Мәнерлеп оқуға үйретудегі тиімді тәсілдер мен жаттығулар оқушылардың тіл мәдениетін, сөйлеу қабілетін, эстетикалық талғамын, сондай-ақ психологиялық үйлесімділігін арттыруда үлкен рөл атқарады. Мұғалім бұл жаттығуларды жүйелі, кезең-кезеңімен және оқушының жеке ерекшеліктеріне сай қолданса, нәтиже де сапалы болады.

5.4. Инновациялық тәсілдер

Бастауыш сынып оқушыларына мәнерлеп оқуға үйретуде қазіргі заман талабына сай инновациялық тәсілдерді қолдану – оқыту үдерісінің сапасын арттыратын маңызды фактор. Инновациялық тәсілдер оқушының қызығушылығын оятып, оқу әрекетіне белсенді қатысуына мүмкіндік береді. Бұл тәсілдер ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, шығармашылық тапсырмаларды, ойын элементтерін, пәнаралық байланыстарды, жеке және топтық жұмысты, сондай-ақ рефлексия мен өзіндік бағалау әдістерін қамтиды.

1. Цифрлық ресурстарды қолдану

Мақсаты: Оқушының тыңдалым, көркем сөйлеу дағдысын заманауи құралдар арқылы дамыту.

Тәсілдер мен мысалдар:

• Аудиокітаптар тыңдату арқылы интонация мен дауыс ырғағына еліктету.

• Видеоқойылымдар (поэзия оқу видеолары, ертегі, көркем шығармалар) көрсету арқылы көрнекі тыңдалым жүргізу.

• QR-код арқылы тапсырма беру (мысалы, өлең тыңдау немесе мәтінді көркем оқыған баланың бейнесін көру).

• Kahoot, Quizlet, LearningApps платформалары арқылы оқылған мәтін мазмұнына байланысты интерактивті ойындар жасау.

2. Визуалды қолдау тәсілдері

Мақсаты: Мәтіндегі интонациялық және мағыналық бөлшектерді визуалды құралдар арқылы түсіндіру.

Тәсілдер:

• Цифрлы тақтада немесе слайдта интонацияны көрсететін белгілер, түстер қолдану (мысалы, екпін түсетін сөздер қызылмен белгіленеді).

• Мәтінді «оқу картасына» айналдыру – сөйлемдерді реңк бойынша топтастыру (сұрақтық, лепті, хабарлы сөйлемдер).

• «Эмоция смайликтері» арқылы оқу: әр сөйлемнің қасына сәйкес смайлик қойып, сол сезіммен оқу.

3. Драма-импровизация әдісі

Мақсаты: Мәтінді рөлге бөліп, шынайы өмірмен байланыстыру арқылы оқу дағдысын жандандыру.

Тәсілдер:

• Мәтінді сахналау (дауыстап, қимылмен көрсету).

• «Кейіпкердің орнында мен болсам...» деген сұрақпен ішкі монолог құрастыру.

• Бір мәтінді әртүрлі кейіпкердің көзқарасымен мәнерлеп оқу.

4. Мобильді оқыту (mobile learning)

Мақсаты: Смартфон немесе планшет көмегімен жеке және қашықтан оқу қабілетін дамыту.

Тәсілдер:

• Өз даусын жазып тыңдау: оқушы өз оқуын жазып, қателерін өзі анықтайды.

• Ватсап/Telegram боттары арқылы интерактивті оқу тапсырмалары.

• Padlet немесе Google Jamboard платформаларында топтық пікірталас ұйымдастыру.

5. Интерактивті ойын тәсілдері

Мақсаты: Оқу процесіне эмоциялық реңк беру, ішкі мотивациясын ояту.

Тәсілдер:

• «Кім жақсы оқиды?» – көркем мәтінді мәнерлеп оқу сайысы.

• «Сиқырлы микрофон» ойыны – кез келген сөзге эмоциямен жауап беру.

• «Жасырын мәтін» – сөздері өшірілген мәтінді дауыс ырғағымен толықтырып оқу.

6. «Кері байланыс пен өзіндік бағалау» тәсілдері

Мақсаты: Оқушы өз жетістігін талдай отырып, оқуға деген саналы қатынасын қалыптастыру.

Тәсілдер:

• «Бағдаршам» әдісі: оқушы өзін қызыл (көмек керек), сары (әлі де жұмыс керек), жасыл (жақсы меңгердім) түспен бағалайды.

• «Дауыс күнделігі»: оқушы күнде дауыстап оқып, күнделігіне өз пікірін жазып отырады.

• «Өз даусымды бағалаймын»: оқушы өз оқуын тыңдап, төмендегі критерий бойынша бағалайды:

  • Дауыс анық па?

  • Интонация сәйкес пе?

  • Қателер болды ма?

  • Тыңдаушыға әсер етті ме?

7. Интеграцияланған тәсілдер

Мақсаты: Мәнерлеп оқуды басқа пәндермен ұштастыра отырып, оқу әрекетінің маңызын арттыру.

Мысалдар:

• Музыка пәнімен байланыс – өлеңдерді әуенмен айту.

• Суретпен байланыстыру – мәтінге сәйкес иллюстрация салып, сол бойынша оқып шығу.

• Дене шынықтырумен – мәтіннің қарқынына сай қимылдар жасау (ритмдік оқу).

Инновациялық тәсілдер оқушының оқуға деген ішкі қызығушылығын, шығармашылық қабілетін, өзін-өзі бағалау және реттеу дағдыларын дамытады. Бұл тәсілдер бастауыш сынып оқушыларының жасының ерекшеліктеріне бейімделіп, оқу үдерісін ойын мен технология арқылы байытады. Мұғалім өз сабағында осындай жаңа әдістерді шебер пайдалана білсе, мәнерлеп оқу сабағы оқушы үшін қызықты, әсерлі әрі тиімді болмақ.

5.5. Тапсырма түрлері

Бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқуға үйретуде түрлі тапсырмалардың рөлі зор. Дұрыс құрастырылған тапсырмалар оқушының мәтінді түсінуіне, дауыс ырғағын меңгеруіне, эмоциямен жеткізуіне және шығармашылық қабілетін дамытуға ықпал етеді. Бұл тапсырмалар баланың жас ерекшелігіне сай, ойын түрінде, қызықты әрі мазмұнды болуы тиіс.

Мәнерлеп оқуға арналған тапсырмалар бірнеше бағытқа бөлінеді:

1. Дыбыстау мен тыныс алу машығын дамыту тапсырмалары

Бұл тапсырмалар оқушының дұрыс тыныс алып, анық, еркін сөйлеуіне жағдай жасайды.

Мысалдар:

• Сөйлемді әртүрлі интонациямен қайталау (қуанышпен, ренжіп, таңданып, т.б.)

• Буындар мен сөз тіркестерін шапшаң, анық айту жаттығулары.

• Тыныс белгілері тұрған жерге келгенде дауыс ырғағын өзгертіп оқу.

• Тіл ұшына арналған жаттығулар (мысалы, жаңылтпаштар айту).

2. Эмоциямен оқуға үйрету тапсырмалары

Бұл тапсырмалар арқылы оқушы кейіпкердің көңіл күйін, мәтіннің мазмұнын терең түсініп, сол сезімді дауыс арқылы жеткізуді үйренеді.

Мысалдар:

• Мәтіндегі әр кейіпкердің сөзін тиісті дауыс реңімен оқу.

• «Сезім түсі» әдісі: әр сөйлемге сәйкес келетін эмоцияны (қорқу – көк, қуаныш – сары, ашу – қызыл) таңдап, оқушы сол түске сәйкес сезіммен оқиды.

• «Көңіл күй смайлигімен оқу»: мұғалім эмоция бейнеленген смайликті көрсетіп, оқушы сөйлемді соған сай мәнерлеп оқиды.

3. Интонациялық жаттығулар

Интонация – мәтінді көркем, әсерлі жеткізудің негізгі құралы. Бұл тапсырмалар сөйлем ішіндегі логикалық екпін мен дауыс ырғағын дұрыс қоюға бағытталады.

Мысалдар:

• Бір сөйлемді әртүрлі екпінмен айту: «Ол мектепке бара жатыр» – әр сөзіне екпін түсіріп оқу.

• Сұраулы, лепті, хабарлы сөйлемдерді реңкпен оқу.

• Мәтінді сұрақ түріне айналдырып, өз интонациясымен оқу.

4. Рөлге бөліп оқу тапсырмалары

Рөлмен оқу арқылы оқушы мәтінге терең еніп, әр кейіпкердің мінезін сезіне отырып оқу қабілетін дамытады.

Мысалдар:

• Диалог түріндегі мәтінді бірнеше оқушыға бөліп беру.

• Ертегі немесе көркем мәтінді сахналық қойылымға дайындау.

• Әр кейіпкердің мінез-құлқын дауыс арқылы жеткізуге тапсырма беру.

5. Қайталау мен жаттау тапсырмалары

Мәнерлеп оқудың тұрақты дағдыларын қалыптастыру үшін жаттауға арналған тапсырмалар жүйелі қолданылуы керек.

Мысалдар:

• Өлең шумағын жаттап, мәнерлеп айту.

• Қысқа мәтінді жаттап, көркем жеткізу.

• Үйде өз дауысымен жаттаған өлеңін жазып келу.

6. Шығармашылық тапсырмалар

Оқушыны шығармашылыққа баулып, оқу процесін қызықты етуге арналған.

Мысалдар:

• «Мәтінді өз интонацияңмен оқы» – мәтінге сай дауыс мәнерін өз бетінше таңдау.

• «Мәтінге фон музыка таңдау» – оқушылар оқып жатқан мәтінге лайықты әуен ұсынып, соның аясында оқу.

• «Сахналау» – топпен бірігіп, мәтінді рөлге бөліп, әрекетпен көрсету.

• «Өз ертегіңді жазып, мәнерлеп оқы» – оқушы автор ретінде өзін танытып, көркем жеткізуге тырысады.

7. Тыңдау мен талдауға арналған тапсырмалар

Бұл тапсырмалар оқушының тыңдау арқылы сөйлеу және мәнерлеп оқу қабілетін арттырады.

Мысалдар:

• Дауыстап оқып тұрған мәтінді тыңдап, сол оқылым стилін қайталау.

• Қателігі бар оқылымды тыңдап, дұрыс оқу нұсқасын ұсыну.

• Бірнеше оқушының оқылымын тыңдап, қай оқылымның әсерлі болғанын түсіндіру.

8. Рефлексиялық тапсырмалар

Сабақ соңында оқушы өзінің жұмысын саралап, жетістігі мен кемшілігін тануға бағытталған тапсырмалар.

Мысалдар:

• «Маған не ұнады/ұнамады?» – өз оқылымы туралы пікір айту.

• «Бүгін не үйрендім?» – күнделік толтыру.

• «Өзімді қалай бағалаймын?» – өзін бағалау парағын толтыру.

Мәнерлеп оқуға арналған тапсырмалардың түрі неғұрлым алуан, қызықты және мақсатты болса, оқушының оқу үдерісіне белсенді қатысуы соғұрлым жоғары болады. Әр тапсырма белгілі бір дағдыны дамытуға бағытталуы тиіс: дыбыстау, интонация, эмоциямен жеткізу, тыңдау, сөйлеу, бағалау. Мұғалім бұл тапсырмаларды оқушының жас ерекшелігі мен дайындық деңгейіне қарай икемдей білуі қажет. Мәнерлеп оқыту әдіс-тәсілдері оқушының сөзді анық айтуы, ойды түсінуі, сөйлеу мәдениетін меңгеруі, көркем мәтінге деген қызығушылығын арттыруға бағытталады. Тәсілдерді таңдауда мұғалім баланың жас ерекшелігін, қабілетін, оқу мазмұнын және сабақтың мақсатын ескеруі тиіс. Мәнерлеп оқытудың тиімділігі — әр баланың шығармашылық әлеуетін оятып, тіл байлығын дамытып, өзін еркін әрі сауатты жеткізе алатын тұлға қалыптастыру.

6. СЫНЫП БОЙЫНША ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ

Мәнерлеп оқуға үйрету барысында жұмысты ұйымдастырудың түрлері оқушының білім деңгейі мен тілдік қабілетін ғана емес, сонымен қатар олардың ынтасын, белсенділігін, ынтымақтастығын дамытуға бағытталуы тиіс. Әртүрлі жұмыс формаларын тиімді пайдалану – сабақтың сапасын арттырып, оқу мақсатына қол жеткізудің маңызды жолы.

6.1. Жеке жұмыс

Жеке жұмыс – оқушының өздігінен оқу әрекетін ұйымдастырудың ең негізгі түрі. Мәнерлеп оқуға үйретуде бұл жұмыс түрі оқушының жеке қабілетін, оқу қарқынын, дауыс мәнері мен интонациялық ерекшеліктерін анықтап, дамытуға мүмкіндік береді.

Мақсаты:

• Оқушының өз бетімен оқу дағдысын жетілдіру;

• Дауыс мәнерін, интонация, кідіріс, екпін сияқты компоненттерді қалыптастыру;

• Эмоцияны жеткізе оқу қабілетін дамыту;

• Өз-өзіне сенімділікті арттыру;

• Оқу процесіне жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу.

Қолдану ерекшеліктері:

Жеке жұмыс кезінде оқушы мәтінді өз қарқынымен оқиды, интонациясын таңдайды, тыныс белгілеріне сәйкес пауза жасайды. Мұғалім әр оқушының деңгейіне қарай жеке тапсырма береді және жетістіктерін жеке бағалайды.

Жеке жұмыстың артықшылықтары:

• Оқушы өз мүмкіндігі шегінде еркін жұмыс істейді;

• Жеке даму траекториясы қалыптасады;

• Интроверт оқушылар өздерін жайлы сезінеді;

• Мұғалімге оқушының нақты қабілетін бақылауға мүмкіндік береді.

Мысалдар мен тапсырма түрлері:

• Мәтінді іштей оқу: алдымен түсініп оқуға үйрету;

• Дауыстап мәнерлеп оқу: дауыс ырғағы, интонацияға назар аудару;

• Өлең жаттау және оқу: ырғақ пен екпінге көңіл бөлу;

• Тыңдап оқу және қайталау: үлгі бойынша оқып үйрену;

• Оқылған мәтін бойынша өзіндік бағалау (мысалы, «Не жақсы шықты?», «Нені жақсартуға болады?» деген сұрақтарға жауап беру).

Бағалау және кері байланыс:

Мұғалім оқушының жеке оқуын тыңдап:

• Дауыс тембрі;

• Интонациялық дәлдік;

• Сөздерді анық айту;

• Эмоцияны жеткізу;

• Тыныс белгілеріне мән беру сияқты өлшемдер бойынша ауызша немесе жазбаша кері байланыс береді.

Саралау мүмкіндігі:

Оқушылардың оқу дағдысы әртүрлі болуына байланысты жеке жұмыс сараланып берілуі тиіс:

• Кейбіріне қысқа мәтін, ал кейбіріне күрделі мәтін;

• Біреуге жатқа оқу тапсырылса, басқасына түсініп оқу;

• Жаңадан үйреніп жүргендер үшін аудиомәтін тыңдау.

Жеке жұмыс – оқушының тұлғалық дамуында маңызды орын алады. Мәнерлеп оқуға үйретудің алғашқы қадамы – әр оқушының өзіндік оқу стилі мен мүмкіндігін ескере отырып, дұрыс бағыт беру. Бұл әдіс арқылы оқушыда өздігінен оқуға деген құлшыныс пен жауапкершілік қалыптасады.

6.2. Жұптық жұмыс

Жұптық жұмыс — екі оқушының бірігіп, өзара әрекеттесу арқылы оқу тапсырмасын орындауын көздейтін оқу формасы. Бұл жұмыс түрі бастауыш сынып оқушылары үшін мәнерлеп оқуға үйретуде тиімді, себебі балалар бір-бірінен үйреніп, өзара тыңдап, түзету енгізуге мүмкіндік алады.

Мақсаты:

• Оқушылардың бір-бірімен тіл табысып жұмыс жасауына ықпал ету;

• Өзара тыңдау мен талдау арқылы мәнерлеп оқу дағдыларын жетілдіру;

• Коммуникативтік және сөйлеу мәдениетін дамыту;

• Әлеуметтік қарым-қатынас орнату;

• Өзін және жолдасын бағалай білуге тәрбиелеу.

Қолдану ерекшелігі:

Жұптық жұмыс сабақтың әр кезеңінде ұйымдастырылады: мәтінді бірге оқу, бір-біріне сұрақ қою, дыбыстау ерекшеліктерін талдау, қателерді бірге түзету сияқты әрекеттер арқылы оқу нәтижесін арттыру көзделеді.

Жұптарды құру тәсілдері:

• Гомогенді жұптар – оқу деңгейі ұқсас оқушылар (бірін-бірі қолдап, бірге дамиды);

• Гетерогенді жұптар – оқу деңгейі әртүрлі оқушылар (күшті оқушы әлсізге көмектеседі, ал әлсіз оқушы үлгі алады);

• Кездейсоқ жұптар – сыныпта еркін қарым-қатынас орнату үшін.

Тапсырма түрлері:

• Бір-біріне оқу: Оқушылар мәтінді кезекпен оқып, тыңдаушы дұрыс пауза жасалды ма, интонациясы жеткілікті ме, дауыс анық па — соны белгілейді.

• Диалогтық оқу: Диалогті бірге рөлге бөліп, мәнерлеп оқу.

• Оқы және сұрақ қой: Бірі оқиды, екіншісі сұрақ қояды. Оқылым түсінігі мен сөздің реңкін тануға арналған.

• Айырмашылықты тап: Бір мәтінді әр оқушы әртүрлі мәнермен оқып, бір-бірінің артықшылықтары мен жетілуге тиіс тұстарын табады.

• Бірге дайындалып, топ алдында оқу: Өзара тыңдап, жетілдіріп, бірге жұп болып топ алдында мәнерлеп оқу.

Бағалау және кері байланыс:

Жұптық жұмыс кезінде оқушылар бір-бірін:

• Интонация;

• Дикция;

• Экспрессия (сезіммен оқу);

• Тыныс белгілерін дұрыс оқу;

• Логикалық екпін қою сынды өлшемдер бойынша бағалайды.
  Мұғалім екі оқушыны бақылап, қажет жағдайда бағыт береді.

Артықшылықтары:

• Оқушылар өзара сенімді қарым-қатынас орнатады;

• Тыңдау және кері байланыс беру қабілеті артады;

• Қателерді өзара түзету арқылы оқуға деген жауапкершілік артады;

• Тілдік қатысым мен ойлау дамиды;

• Қиын оқушылар үшін қолайлы жағдай қалыптасады.

Жұптық жұмыс мәнерлеп оқуға үйретуде оқушыны белсенді тыңдаушы әрі талдаушы ретінде дамытуға мүмкіндік береді. Бұл – бірлескен әрекет арқылы білім мен тәжірибе алмасуға жағдай жасайтын маңызды тәсіл.

6.3. Топтық жұмыс

Топтық жұмыс — оқушылардың 3–5 адамнан құралған шағын топ ішінде бірлесіп тапсырма орындауы арқылы ұйымдастырылатын оқыту формасы. Мәнерлеп оқуға үйрету барысында топтық жұмыс арқылы оқушылар өзара пікір алмасып, мәтінді терең түсініп, оны тыңдаушыға әсерлі жеткізу жолдарын бірлесе іздейді.

Мақсаты:

• Оқушылардың ынтымақтастықта жұмыс істеу дағдысын дамыту;

• Әр оқушының оқу процесіне белсенді қатысуына ықпал ету;

• Мәтінді ұжымдық талдау арқылы көркемдік ерекшеліктерін тануға үйрету;

• Қоғамдық ортада өз ойын еркін жеткізе білуге, сыни ойлауға дағдыландыру.

Топтық жұмыс ұйымдастыру тәсілдері:

1. Рөлдер бөлу арқылы жұмыс: Мысалы, бір оқушы – баяндамашы, екіншісі – хронометрист (уақытты қадағалайды), үшіншісі – модератор (талқылауды басқарады), төртіншісі – жазушы (идеяларды қағазға түсіреді), бесіншісі – баяндамашының көмекшісі.

2. Жетекші мен қатысушылар: Бір оқушыны топ жетекшісі етіп тағайындап, қалғандарына жеке міндет жүктеу.

3. Аралас рөлдер: Әр тапсырма сайын оқушылар рөлін ауыстырып отырады.

Тапсырма түрлері:

• Мәтінді бөліктерге бөліп оқып, мәнін талдау: Әр топ мүшесі өз бөлігін оқып, қалғандары түсінгенін ортаға салады.

• Көркем шығармадан сахналық қойылым жасау: Оқушылар мәтінді оқып, оның мазмұнына сай рөлдерге бөліп, көркем жеткізуді үйренеді.

• Мәтінге интонациялық жоспар жасау: Бірге отырып, қай тұста қандай интонация қолдану керегін белгілейді.

• Логикалық екпін қою тапсырмалары: Топ мүшелері сөйлемдердің мағынасына қарай екпін қойып, бір-бірін тексереді.

• «Жақсы оқылым деген не?» атты пікірталас: Әр топ өз ойларын ортаға салып, нақты мысалдармен дәлелдейді.

Бағалау тәсілдері:

• Өзін-өзі бағалау және өзара бағалау: Әр оқушы топ ішіндегі өз үлесін бағалайды.

• Мұғалімнің қалыптастырушы бағалауы: Белсенділік, дауыс қою, дикция, эмоция, сөйлеу мәдениеті сынды критерийлер арқылы.

• Рубрика негізінде бағалау: Топтық орындауға арналған алдын ала жасалған критерийлер арқылы.

Артықшылықтары:

• Бірлесіп әрекет ету арқылы мәтінді терең түсінуге ықпал етеді;

• Әр оқушының өзіндік ойы мен идеясы ескеріледі;

• Сөйлеу дағдысы, тыңдау, талдау, дәлелдеу қабілеттері дамиды;

• Қиын оқушылар үшін ортада еру, қолдау алу мүмкіндігі туады;

• Жетекшілік, жауапкершілік, пікір алмасу дағдылары қалыптасады.

Нақты жаттығу үлгісі:

Тапсырма:

1. «Батырдың мінезі» атты мәтінді топ ішінде бөліп оқыңыздар.

2. Әр бөлім бойынша кейіпкердің эмоциялық күйін талқылаңыздар.

3. Мәтінді сахналауға қажет интонация, пауза, екпін түрін таңдаңыздар.

4. Бір топ сахналық көрініс ретінде оқып көрсетеді. Қалғандары кері байланыс береді.

Топтық жұмыс – оқушылардың бірлесе ізденіп, білімді тәжірибемен ұштастыруына мүмкіндік беретін тиімді тәсіл. Әсіресе, мәнерлеп оқу секілді сөйлеу мен тыңдау мәдениеті қатар дамитын дағдыны қалыптастыруда бұл жұмыс түрінің маңызы зор.

6.4. Ұжымдық (фронтальды) жұмыс

Ұжымдық немесе фронтальды жұмыс – барлық сынып оқушыларының бір уақытта бір тапсырма немесе бір мәтінмен бірлесіп жұмыс істеуін білдіреді. Бұл әдіс бастауыш сынып оқушыларына бірдей бағытта, бірдей материалмен жұмыс істеу арқылы оқу дағдыларын, соның ішінде мәнерлеп оқуды үйретудің тиімді жолы болып табылады.

Мақсаты:

• Барлық оқушыларға бірдей оқу үлгісін көрсету;

• Мәтінмен жұмыс істеу барысында бір-бірінен үйренуге мүмкіндік жасау;

• Тыңдау, түсіну, дауыс ырғағын бақылау, мәтінді біртұтас қабылдау дағдыларын дамыту;

• Мәнерлеп оқу барысында бірін-бірі тыңдап, бағалауға үйрету.

Ұйымдастыру жолдары:

• Мұғалімнің үлгі көрсетуімен оқу: Мұғалім мәтінді мәнерлеп оқып шығады, оқушылар тыңдай отырып, дикция, интонация, пауза, эмоция сынды элементтерге назар аударады.

• Хормен оқу: Бүкіл сынып бір дауыспен мәтінді бірге оқиды. Бұл әдіс сенімділік пен сөйлеу қарқынын, біркелкі ырғақты дамытуға көмектеседі.

• Тізбектей оқу: Оқушылар мәтінді сөйлеммен немесе абзацпен кезекпен оқиды. Мұғалім оқуды тоқтатып, түзетулер мен түсіндірулер бере алады.

• Кері байланыс беру: Оқушылар бір-бірінің оқылымын тыңдап, «Не ұнады?», «Қай тұсы әсерлі шықты?» деген сұрақтарға жауап береді.

Тапсырма үлгілері:

• «Шыңға шыққан бала» мәтінін мұғалімнің үлгісімен тыңдап, интонация мен екпінді талдау.

• Мәтінді екі қатарға бөліп, әр қатар хормен оқиды. Қай қатар нақтырақ және әсерлі оқыды?

• Кезекпен оқу барысында әр оқушы өз бөлімін оқып болған соң, тыңдаушылар оның оқылымы жайлы пікір айтады.

Артықшылықтары:

• Оқушылар арасында бірыңғай түсінік қалыптастырады;

• Сыныпта ортақ жұмыс атмосферасын туғызады;

• Қиын оқушылар үлгілі оқылым арқылы үйренуге мүмкіндік алады;

• Мұғалім барлық оқушыны бақылап, дер кезінде түзету жасап отырады;

• Тыңдау мен зейінді шоғырландыру қабілетін дамытады.

Мәнерлеп оқудағы рөлі:

Фронтальды жұмыс – мәтінді мазмұндық және көркемдік жағынан түсіндіруде, сөйлеу техникасының негізгі элементтерін меңгеруде бастапқы, негіз қалаушы кезең болып табылады. Бұл кезеңде оқушылар көркем сөзге құрметпен қарап, мәтінді дұрыс қабылдауға үйренеді. Дауыс, дикция, пауза мен логикалық екпіндерді қолдануда мұғалім үлгісі басты орын алады. Ұжымдық (фронтальды) жұмыс – бастауыш сынып оқушылары үшін тиімді әрі жүйелі оқыту формасы. Ол тек мәтінді оқуға ғана емес, оқу дағдысын қалыптастыруға, сөйлеу мәдениетін дамытуға, сонымен қатар тыңдаушы ретінде өзін ұстауға, пікір айтуға үйретеді.

6.5. Ойын арқылы жұмыс

Ойын – бастауыш сынып оқушылары үшін негізгі таным құралдарының бірі. Ол арқылы бала тек білім алып қана қоймайды, сонымен қатар өз эмоциясын, қиялын, сөйлеу әрекетін еркін көрсете алады. Мәнерлеп оқуға үйрету барысында ойын элементтерін қолдану оқушылардың белсенділігін арттырып, оқу процесін жандандырады.

Мақсаты:

• Мәнерлеп оқу дағдыларын қызықты әрі тиімді жолмен қалыптастыру;

• Оқушылардың сөйлеу белсенділігі мен еркіндігін арттыру;

• Эмоциялық сезім мен көркем тілге жақындықты дамыту;

• Сахнада сөйлеуге, көпшілік алдында өзін сенімді ұстауға бейімдеу.

Ойын арқылы жұмыс түрлері:

1. «Кім жылдам, кім нақты?»

Мақсаты: Мәтінді анық, нақты, жылдам әрі қате жібермей оқу дағдысын қалыптастыру.
Өткізу жолы: Оқушыларға қысқа өлең жолдары немесе мақал-мәтелдер беріледі. Бірнеше оқушы кезекпен оқиды, мұғалім дикция мен сөйлеу қарқынын бағалайды.

2. «Сезіммен оқы»

Мақсаты: Оқушылардың интонация, эмоция, дауыс ырғағы арқылы мәтінге жан бітіру қабілетін дамыту.

Өткізу жолы: Бір мәтін әртүрлі көңіл-күймен (қуаныш, реніш, таңғалу, қорқыныш) оқылады. Тыңдаушылар қандай эмоция екенін табады.

3. «Жасырын кейіпкер»

Мақсаты: Кейіпкерлердің сөйлеу стилін, логикалық екпін мен дауыс мәнерін дамыту.
Өткізу жолы: Бір оқушы белгілі бір ертегі немесе әңгіме кейіпкерінің сөйлеу мәнерін келтіреді. Қалғандары оның кім екенін табады.

4. «Оқиғалы пазл»

Мақсаты: Оқушылардың мазмұнды түсініп оқу, реттілік сақтау, логикалық ойлау қабілетін арттыру.

Өткізу жолы: Мәтін сөйлемдерге бөлінеді. Әр оқушы бір сөйлемді оқиды. Сынып мәтіннің дұрыстығын талдайды, ретімен жинайды.

5. «Дауыс театры»

Мақсаты: Коллективпен жұмыс істеу, рөлге ену арқылы көркем оқуға баулу.
Өткізу жолы: Оқушылар бір ертегіні рөлдерге бөліп оқиды. Әр кейіпкер дауыс ырғағымен, сезімімен берілуі тиіс.

Ойын арқылы жұмыстың артықшылықтары:

• Баланың ішкі потенциалын ашады;

• Шығармашылық қабілетін дамытады;

• Күрделі ұғымдарды жеңіл қабылдауға көмектеседі;

• Эмоциялық тұрақтылық пен сахналық мәдениет қалыптастырады;

• Ұжымдық жұмыс пен серіктестікке үйретеді;

• Мәтінді есте сақтау және зейінді шоғырландыруды жақсартады.

Педагогикалық ұсыныстар:

• Ойын мазмұны жас ерекшелігіне, оқу мақсатына сай болуы керек;

• Мақтау, қолдау арқылы баланың сенімін арттыру маңызды;

• Ойын соңында міндетті түрде қорытынды жасалып, әр оқушының жетістігі аталып өтуі тиіс.

Ойын арқылы ұйымдастырылған мәнерлеп оқу сабақтары – оқушының тұлғалық, тілдік, психологиялық дамуына зор үлес қосады. Бұл тәсіл бастауыш сынып оқушыларының оқу мен сөйлеуге деген қызығушылығын арттырып, мәнерлеп оқу дағдысын шығармашылық бағытта дамытудың тиімді жолы болып табылады.

6.6. Сахналық жұмыс (театрландыру)

Сахналық жұмыс немесе театрландыру – бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқуға үйретудегі ең әсерлі, қызықты және тиімді әдістердің бірі. Бұл тәсіл көркем шығармаларды рөлге бөліп оқу, кейіпкерлерді дауыс пен қимыл арқылы бейнелеу, оқиға желісін сахнада көрсету арқылы жүзеге асады.

Мақсаты:

• Мәнерлеп оқудың басты дағдыларын (интонация, дикция, логикалық екпін, пауза, эмоция) нақты әрі тиімді меңгерту;

• Баланың тіл байлығын, сөйлеу мәдениетін, өзін-өзі еркін ұстай білуін қалыптастыру;

• Көркем шығарманы терең түсініп, талдай алуына жағдай жасау;

• Шығармашылық қабілетін, қиялын, актерлік шеберлігін дамыту.

Сахналық жұмыстың ерекшеліктері:

• Балалар көркем мәтінді жай ғана оқып қоймайды, оны жандандырады, яғни сахналық әрекетпен ұштастырып көрсетеді.

• Бұл жұмыс түрі арқылы балалар кейіпкерлердің мінезін, сезімін, эмоциясын дауыс пен әрекет арқылы жеткізуді үйренеді.

• Топтық, ұжымдық қарым-қатынас дамиды, бір-біріне қолдау көрсетуді меңгереді.

Сахналық жұмыстың кезеңдері:

1. Мәтінді таңдау және талдау

Мұғалім оқушылардың жас ерекшелігіне сай келетін ертегі, өлең, мысал немесе көркем шығармадан үзінді таңдайды. Кейін мәтінді оқушылармен бірге талдап, негізгі кейіпкерлер, оқиға желісі, негізгі ой анықталады.

2. Кейіпкерлерге бөлу

Әр оқушының қабілетін ескере отырып, мәтіндегі кейіпкерлер рөлге бөлінеді. Бұл кезеңде баланың сөйлеу мәнері, батылдығы мен дауыс мүмкіндігі назарға алынады.

3. Мәнерлеп оқу және рөлдік жаттығулар

Кейіпкерлер рөлінде оқушылар өз репликаларын мәнерлеп оқуға жаттығады. Мұғалім интонация, екпін, дауыс ырғағы, кідіріс, эмоция сияқты мәнерлеп оқуға қажетті дағдыларға назар аударады.

4. Қимыл мен сахналық әрекет қосу

Мәтінге сәйкес сахналық қимылдар мен мимика қолданылады. Балалар өз рөлдеріне еніп, кейіпкердің мінез-құлқы мен көңіл-күйін қозғалыс, дауыс және әрекет арқылы жеткізеді.

5. Сахналық қойылым көрсету

Дайындық соңында сынып ішінде немесе мектепішілік іс-шарада сахналық қойылым көрсетіледі. Бұл – балалар үшін үлкен мотивация көзі.

Сахналық жұмыстың тәрбиелік маңызы:

• Баланың сенімділігін, шығармашылығын, ұжымда жұмыс істеу қабілетін дамытады;

• Тәрбиелік мәні жоғары көркем шығармалар арқылы адамгершілік, достық, әділдік сияқты құндылықтарды бойына сіңіреді;

• Көпшілік алдында сөйлеуге, өзін-өзі ұстауға, көзқарасын еркін білдіруге тәрбиелейді.

Мұғалімге ұсыныстар:

• Сахналық жұмысты жүйелі түрде және қызықты түрде ұйымдастыру қажет;

• Балаларға өз ойларын айтуға мүмкіндік беру – олардың шығармашылығын арттырады;

• Қойылымнан кейін кері байланыс ұйымдастырып, жетістіктер мен даму бағыттарын атап өту маңызды.

Сахналық жұмыс – бастауыш сыныптағы мәнерлеп оқытудың ең тиімді формаларының бірі. Ол баланың тілдік және тұлғалық дамуына, көркем әдебиетке деген қызығушылығының артуына, сөйлеу мәдениеті мен актерлік қабілеттерінің қалыптасуына үлкен үлес қосады. Театрландыру арқылы бала тек оқушы емес, жеке тұлға, шығармашыл азамат ретінде дамиды.

Сыныптағы жұмыс түрлерін жүйелі, мақсатты қолдану – мәнерлеп оқуға үйретудің тиімді жолы. Жеке, жұптық, топтық, ұжымдық және инновациялық жұмыс формалары оқушылардың оқу мотивациясын арттырып, сабақта белсенділігін оятады. Мұғалім бұл формаларды оқу мақсатына, оқушылардың деңгейіне, сабақты ұйымдастыру ерекшелігіне сай икемдей білуі қажет.

7. САРАЛАП ОҚЫТУ ЖӘНЕ ИНКЛЮЗИВТІ ОРТА

Қазіргі заманғы білім беру жүйесі оқушылардың жеке қабілеттері мен ерекшеліктерін ескере отырып, әр баланың мүмкіндігін ашуға бағытталған. Осы орайда саралап оқыту мен инклюзивті білім беру – бастауыш сыныпта мәнерлеп оқытуда маңызды рөл атқарады. Бұл тәсілдер әр оқушының психологиялық, физиологиялық, танымдық деңгейін есепке ала отырып, білім беру үдерісін тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

7.1. Саралап оқытудың мәні мен маңызы

Саралап оқыту – қазіргі білім беру жүйесіндегі маңызды бағыттардың бірі. Бұл тәсіл оқушылардың жеке қабілеті, оқу қарқыны, қызығушылығы, интеллектуалдық дамуы, мүмкіндігі мен қажеттілігі әртүрлі екенін мойындап, сол ерекшеліктерге қарай оқытуды ұйымдастыруды көздейді.

Саралап оқыту дегеніміз не?

Саралап оқыту – барлық оқушылардың оқу бағдарламасын меңгеруін қамтамасыз ету үшін тапсырмалардың мазмұны, формасы, көлемі мен орындалу уақыты оқушының мүмкіндігі мен қажеттілігіне бейімделетін оқыту әдісі. Ол оқу процесін тиімді ұйымдастырып, білім сапасын арттыруға ықпал етеді.

Саралап оқытудың мақсаты:

• Әр оқушының жеке оқу мүмкіндігін ескере отырып, оның дамуына жағдай жасау;

• Білім беру мазмұнын қолжетімді ету;

• Оқушының ынтасын, мотивациясын ояту;

• Білім алуда тең мүмкіндік ұсыну арқылы үлгерімі төмен оқушыны да, қабілетті оқушыны да дамыту;

• Өзіндік жұмыс дағдысын қалыптастыру, шығармашылыққа баулу.

Мәнерлеп оқытудағы саралау ерекшеліктері:

Мәнерлеп оқытуда барлық оқушы бірдей қарқында оқи алмайды: бірі – жылдам оқып, мәтін мазмұнын тез түсінсе, екіншісі – әр сөзді буынға бөліп оқып, кейіпкердің көңіл күйін интонация арқылы жеткізе алмауы мүмкін. Сондықтан мәнерлеп оқуда саралап оқыту:

• Оқушының оқу дағдысы (дұрыс, түсініп, шапшаң оқу) ескеріледі;

• Сөйлеу ерекшелігі, дауыс ырғағы, интонациялық мүмкіндігі талданады;

• Жеке тапсырмалар, мәтін түрлері таңдалады;

• Қабілетті оқушыларға күрделірек рөлдер, қолдауды қажет ететін оқушыларға жеңіл мазмұн мен үлгі ұсынылады.

Саралау тәсілдерінің түрлері:

Тәсіл түрі	Қысқаша сипаттамасы	Қолдану мысалы
Мазмұн бойынша саралау	Бір тақырыпты түрлі деңгейде ұсыну	Бір оқушыға – ертегі, екіншісіне – мысал мәтіні
Тапсырма арқылы саралау	Бір мәтінге түрлі деңгейлі тапсырма	Қарапайым сұрақ, рөлдік оқу, шығармашылық жұмыс
Қолдау арқылы саралау	Мұғалім тарапынан көмек беру деңгейін өзгерту	Кейбір оқушыға үлгі оқу, басқасына – өз бетімен
Уақыт арқылы саралау	Орындауға берілетін уақытты өзгерту	Қиналатын оқушыға қосымша уақыт беру
Нәтиже бойынша саралау	Оқушыдан күтілетін нәтиже әртүрлі	Бірі – рөлге еніп оқиды, екіншісі – сурет салады

Саралап оқытудың тиімділігі неде?

• Барлық оқушы қамтылады, ешкім шет қалмайды;

• Қабілетті оқушылардың дарыны ашылады, қызығушылығы артады;

• Қолдауды қажет ететін оқушылар өзіне сенімді бола бастайды;

• Оқушылар өз қарқынымен дамуға мүмкіндік алады;

• Мұғалім әр баланың ілгерілеуін нақты бақылап, кері байланыс бере алады.

Саралап оқыту – бұл жай ғана әдіс емес, оқушы тұлғасына деген құрмет. Әр баланың жеке дара жолы бар, оны мұғалім дұрыс бағыттап, тиімді тапсырмалар арқылы дамытып отырса – білім берудің шынайы нәтижесі сол болмақ. Мәнерлеп оқытуда саралап оқыту тәсілін қолдану арқылы оқушылардың сөйлеу тілі, түсіну дағдысы және көркемдік талғамы дамып, шығармашылыққа бет бұрады.

7.2. Инклюзивті орта және оның ерекшеліктері

Инклюзивті білім беру – барлық балаларға, соның ішінде ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға да бірдей, тең мүмкіндіктер ұсынатын оқыту процесі. Инклюзивті орта – бұл әрбір оқушының жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктері ескеріліп, оқуға, даму мен әлеуметтенуге толық қатысуына жағдай жасалған білім кеңістігі.

Инклюзивті ортаның мәні неде?

Инклюзивті орта – бұл тек ерекше білім алушыларды сыныпқа енгізу емес, барлық оқушылардың бір-бірін қабылдауы мен қолдауы, мұғалімнің әр балаға тең мүмкіндік беруі, мектептің физикалық және психологиялық тұрғыдан қолжетімді болуы.

Мұндай ортада:

• Барлық оқушылар бірге оқып, бірге дамиды;

• Балалар арасындағы өзара түсіністік пен құрмет артады;

• Төзімділік, жанашырлық, достық қасиеттері қалыптасады;

• Әр оқушының потенциалы мен жеке дамуына жол ашылады.

Инклюзивті білім берудің негізгі қағидаттары:

1. Теңдік және әділеттілік – барлық бала сапалы білім алуға құқылы.

2. Қолжетімділік – оқыту мазмұны мен орта әр балаға бейімделген.

3. Қабылдау – оқушының ерекшелігі кемшілік емес, даму мүмкіндігі ретінде қарастырылады.

4. Серіктестік – мектеп, ата-ана, қоғам арасындағы тығыз байланыс.

Инклюзивті оқытудағы мұғалімнің рөлі

Мұғалім – инклюзивті ортаның негізгі ұйымдастырушысы және шабыттандырушысы. Ол:

• Әр оқушыны дербес тұлға ретінде таниды;

• Оқыту әдістерін саралап, бейімдеп ұсынады;

• Жақсы психологиялық ахуал қалыптастырады;

• Оқушылар арасында өзара көмек пен құрмет мәдениетін дамытады;

• Ата-анамен тығыз байланыс орнатады.

Мәнерлеп оқытудағы инклюзивтілік ерекшеліктері

Мәнерлеп оқуға үйрету барысында да инклюзивті тәсілді ұстану аса маңызды. Себебі:

• Кейбір оқушыларда сөйлеу бұзылыстары, көру немесе есту қабілетінің шектеулері болуы мүмкін;

• Әр оқушының психологиялық жағдайы, өзін көрсету мүмкіндігі әртүрлі;

• Барлығына жағымды, қолдау көрсететін орта қажет.

Мысалы:

• Дауыс көтеруге немесе сахнаға шығуға қорқатын оқушыға жұппен немесе топпен рөлдік оқу ұсынылады;

• Артикуляциялық қиындықтары бар балаға дыбысты дұрыс айту жаттығулары мен жұмсақ қолдау беріледі;

• Есту қабілеті шектеулі оқушыға визуалды материалдар немесе мимика, ым-ишара көмегі қолданылады.

Инклюзивті орта қалыптастыру жолдары:

1. Позитивті қарым-қатынас орнату – оқушының өзін жайлы сезінуіне жол ашады;

2. Оқыту мазмұнын бейімдеу – тапсырмаларды баланың мүмкіндігіне қарай өзгерту;

3. Қолдау мен ынталандыру – кішкентай жетістікті де мойындау;

4. Бақылау және кері байланыс – оқушыны жеке дамыту бағытын бақылау;

5. Сынып ішінде достық қарым-қатынас орнату – өзара түсіністік пен көмек көрсетуге үйрету.

Инклюзивті орта – бұл адамгершілікке, құрметке, теңдікке негізделген орта. Мұндай ортада әр бала өзін қабылданған, ерекше, қажетті сезінеді. Мәнерлеп оқыту арқылы оқушының тек тілдік дағдысы емес, сонымен қатар эмоциялық, коммуникативтік, әлеуметтік дамуы да жүзеге асады. Бұл – инклюзивті білім берудің шынайы мақсаты.

7.3. Саралау мен инклюзияда қолданылатын әдістер

Саралау мен инклюзивті білім беру – бастауыш сыныпта әрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескеріп, оқу процесіне толыққанды қатысуына мүмкіндік беретін маңызды тәсілдер. Бұл бағыттағы әдістер баланың қабілетіне, даму деңгейіне, қызығушылығына қарай білім алуын қамтамасыз етеді.

Саралау және инклюзия: жалпы ұстанымдар

Саралау мен инклюзия әдістері келесі ұстанымдарға негізделеді:

• Оқушыны тану – білім деңгейі, оқу стилі, әлеуеті мен қызығушылығы;

• Оқытудағы икемділік – бір мақсатқа әртүрлі жолмен жету;

• Қолдау көрсету – әр оқушыға қажет деңгейде көмек беру;

• Қатынасу мүмкіндігін қамтамасыз ету – барлық балаға оқу процесіне белсенді араласуға жағдай жасау.

Саралау әдістері

Саралау – бұл оқыту мазмұны мен тапсырмаларды оқушылардың мүмкіндігіне қарай бейімдеу. Саралау тәсілдерін бірнеше бағытта қолдануға болады:

1. Мазмұн бойынша саралау

   • Бір тақырыпты әртүрлі мәтіндер, мысалдар арқылы түсіндіру;

   • Күрделі ақпаратты қарапайым тілмен беру.

2. Тапсырма бойынша саралау

   • Оқушыларға әртүрлі деңгейдегі тапсырма ұсыну:
     А деңгейі – үлгімен жұмыс;

В деңгейі – жартылай қолдаумен орындау;

С деңгейі – дербес, күрделі тапсырма.

3. Нәтиже бойынша саралау

   • Әр оқушының өз деңгейінде жетістікке жетуін қамтамасыз ету.

   • Бағалау критерийлері мен күтілетін нәтиже әртүрлі болуы мүмкін.

4. Уақыт бойынша саралау

   • Жұмысты орындауға берілетін уақытты оқушының жылдамдығына қарай реттеу.

   • Қосымша уақыт, үзіліс жасау мүмкіндігі.

5. Қолдау деңгейі бойынша саралау

   • Мұғалімнің, сыныптастың, ата-ананың көмегін ұйымдастыру.

   • Визуалды қолдаулар, дыбыстық нұсқаулықтар.

6. Оқыту стилі бойынша саралау

   • Көру, есту, қимыл-қозғалыс арқылы қабылдайтын оқушылар үшін түрлі тәсілдерді қолдану (мысалы, тақтада көрсету, тыңдату, сахналау).

Инклюзивті оқытудағы әдістер

Инклюзивті білім беруде барлық баланың қатысуына жағдай жасайтын, ерекше қажеттіліктері бар оқушыларға бейімделген әдістер пайдаланылады:

1. Модельдеу және көрсету әдісі

Оқушыларға қалай оқу керектігін үлгі арқылы көрсету (мысалы, мәнерлеп оқу үлгісі).

2. Ым-ишара және визуалды қолдау

Суреттер, пиктограммалар, белгілер арқылы тапсырмаларды түсіндіру.

3. Көп арналы оқыту (мультимодальды тәсіл)

Бір ақпаратты бірнеше тәсілмен беру: тыңдау, оқу, қарау, қимылмен көрсету.

4. Қайталау және бекіту

Оқушыға жаңа материалды бірнеше рет, әртүрлі формада ұсыну.

5. Ынталандыру және марапаттау әдісі

Баланың әрбір әрекетін бағалау, мадақтау арқылы сенімін нығайту.

6. Қолдаушы орта әдісі

Өзара көмек көрсету арқылы оқытуды ұйымдастыру: жұптық, топтық қолдау.

7. Дифференциалды бағытталған сұрақтар

Әр оқушының деңгейіне сәйкес сұрақтар қою (ашық, жабық, бағытталған сұрақтар).

8. "Қадамдап оқыту" әдісі

Оқушының мүмкіндігіне қарай тапсырманы бірнеше сатыға бөлу, сатылай орындату.

Саралау мен инклюзияда мәнерлеп оқуға арналған нақты әдістер мысалы:

Оқушының деңгейі / ерекшелігі	Қолданылатын әдіс	Мысалы
Сөйлеу қабілеті төмен	Артикуляциялық жаттығу, дыбыс қою үлгісі	Айнамен, баяу, буынға бөліп оқу
Тыңдау арқылы жақсы қабылдайды	Тыңдату арқылы үлгі көрсету	Мұғалім мәнерлеп оқиды, оқушы қайталайды
Көру арқылы қабылдайды	Визуалды әдістер	Мәтінді түрлі түспен белгілеу, суреттермен түсіндіру
Қиын оқитын оқушы	Қолдаушы мәтін, буынға бөлу, бірлескен оқу	Жұппен оқу, үлгімен жұмыс

Саралау мен инклюзивті оқытуды шебер ұйымдастырған мұғалім – әр оқушыға өз мүмкіндігін барынша пайдалануға мүмкіндік беретін педагог. Бұл әдістер баланың білімге деген сенімін арттырып, өзін қауіпсіз және қажетті сезінуге көмектеседі. Мәнерлеп оқуға үйрету барысында мұндай тәсілдер эмоция, дауыс, интонацияны меңгеруге, өзін еркін көрсетуге үлкен үлес қосады.

7.4. Мәнерлеп оқуда барлығына қолайлы орта құру

Мәнерлеп оқыту барысында барлық оқушы үшін қолайлы орта құру – оқу процесінің сапасын арттырудың және әр баланың мүмкіндігін толық пайдалануына жағдай жасаудың маңызды алғышарты. Мұндай орта оқушының өзін қауіпсіз, еркін, сенімді сезінуіне, шығармашылықпен ойлап, өз ойын жеткізуіне мүмкіндік береді.

Қолайлы орта дегеніміз не?

Қолайлы орта – бұл:

• Оқушының психологиялық қауіпсіздігі қамтамасыз етілген кеңістік;

• Әр оқушы өз қарқынымен, өз деңгейінде жұмыс істей алатын орта;

• Қателесуге мүмкіндік беретін, бірақ сынамайтын атмосфера;

• Мұғалім мен сыныптастар тарапынан қолдау мен түсіністік болатын кеңістік;

• Физикалық қолайлылық – жарық, тыныштық, көрнекіліктің болуы, әртүрлі оқыту құралдарының (мәтін, сурет, дыбыс жазбалар) қолжетімділігі.

Мәнерлеп оқу кезінде қолайлы орта қалыптастырудың негізгі шарттары

1. Психологиялық қауіпсіздік

   • Қателескен оқушыны кемсітуге жол бермеу;

   • Оқушының жасқанбай, еркін сөйлеуіне жағдай жасау;

   • Әр бала – тұлға екенін ескеріп, сыйластықпен қарау.

2. Қолдау мен ынталандыру

   • Әр оқушының кіші жетістігін де байқау, мадақтау;

   • Мәнерлеп оқу кезінде "жақсы", "керемет", "тыңдағаныңыз үшін рахмет" деген жылы сөздер арқылы қолдау білдіру;

   • Бір-бірін тыңдауға, қол соғуға, жылы пікір айтуға үйрету.

3. Физикалық орта

   • Оқу барысында мәтінді айқын көруге болатын үлкен шрифтпен жазу;

   • Құралдардың қолжетімділігі (үлкейткіш, аудио жазбалар, тақырыптық суреттер);

   • Оқушы өзін жайлы сезінетін отыру орнының болуы.

4. Әртүрлі тапсырмалар мен форматтар

   • Барлық оқушыға бірдей тапсырма емес, деңгейіне қарай таңдау беру;

   • Оқуға қиналатын бала үшін жаттау емес, тыңдау немесе бірге оқу тәсілін қолдану;

   • Жаңа сөздермен алдын ала таныстыру, тірек сызбалар ұсыну.

5. Тең мүмкіндіктер

   • Сыныптағы әр оқушының мәнерлеп оқуына мүмкіндік беру;

   • Ерекше қажеттіліктері бар оқушыларға арнайы қолдау ұсыну (мысалы, мәтінді алдын ала беру, қосымша дайындық уақыты, көмекші сөздік).

6. Бейімдеу

   • Мәтінді баланың танымдық және тілдік мүмкіндігіне қарай бейімдеу;

   • Қысқартылған мәтін нұсқасын беру;

   • Буынға бөлінген немесе көрнекі суреттермен сүйемелденген нұсқасын қолдану.

Инклюзия қағидаларына сай қолайлы орта құру мысалдары

Жағдай	Қолайлы тәсілдер
Ерекше қажеттілігі бар оқушы	Оқуды дыбыс жазбамен тыңдату, қысқа мәтіндер беру, қосымша қолдау ұсыну
Ұялшақ немесе сенімсіз оқушы	Алдымен жұппен немесе мұғаліммен бірге оқу, біртіндеп көпшілікке шығару
Оқуға енді машықтанып жатқан оқушы	Мәтінді буынға бөліп беру, алдын ала танысуға мүмкіндік жасау
Көру, есту, сөйлеу қиындықтары бар оқушы	Брайль шрифт, суреттер, ым-ишара, аудио/видео құралдарды қолдану

Мәнерлеп оқу тек техника мен дауысты басқару дағдысы емес, ол – балаға өзін білдіруге мүмкіндік беретін, көркем сөз арқылы тұлғалық дамуына жол ашатын маңызды құрал. Сондықтан бұл үдерісті барлығына қолжетімді, жайлы, шабыттандыратын ортада жүргізу – мұғалімнің басты міндеттерінің бірі. Осындай ортада оқушылардың сөйлеу мәдениеті, сенімділігі, тіл байлығы мен шығармашылық әлеуеті артады.

Саралап оқыту мен инклюзивті орта – бастауыш сыныпта мәнерлеп оқытудың заманауи қажеттілігі. Бұл тәсілдер арқылы әр оқушының жеке ерекшелігін ескеріп, тілдік дағдыларын дамытып, өзіндік пікір айтуына жол ашамыз. Инклюзия мен саралау – тек әдіс емес, ізгілендірілген педагогиканың көрінісі, мұғалімнің кәсіби және адами шеберлігін айқындайтын көрсеткіш.

8. БАҒАЛАУ КРИТЕРИЙЛЕРІ

Мәнерлеп оқуға үйрету барысында оқушының ілгерілеуін әділ әрі жүйелі бағалау — оқу үдерісінің маңызды құрамдас бөлігі. Бағалау тек қана нәтиже үшін емес, оқушының дамуын бақылау, ынталандыру және кері байланыс беру мақсатында жүргізілуі қажет. Бұл үшін бағалау критерийлерін нақты, түсінікті, деңгейге сәйкес құрастыру — басты талап.

Бағалау түрлері

1. Қалыптастырушы бағалау (күнделікті)

– Оқу процесі барысында жүргізіледі.

– Негізгі мақсаты – кері байланыс беру, дамыту.

– Мысалы: "Бүгін даусың анық шықты", "Интонацияң жақсы", "Келесі жолы кідірісті ұмытпа" т.б.

2. Жиынтық бағалау (аралық/тоқсандық)

– Белгілі бір кезең соңында (апта, ай, тоқсан) нәтижені бағалау.

– Мақсаты – жетістікті тіркеу, даму динамикасын анықтау.

Бағалау критерийлерін анықтау принциптері

• Айқын әрі түсінікті болу (оқушыға да, ата-анаға да)

• Мәнерлеп оқу дағдыларын қамту (тек мәтінді жатқа айту емес)

• Деңгейлік саралау мүмкіндігін ескеру

• Оқушыны салыстыру емес, оның дамуын бағалау

Негізгі бағалау критерийлері

№	Критерий	Сипаттамасы
1	Дикция (анық айту)	Сөздерді дұрыс, анық, түсінікті айту
2	Интонация	Сөйлеу сазын, көтеріңкі-төменгі үнді дұрыс қолдану
3	Логикалық екпін	Маңызды сөздерге дұрыс екпін қою
4	Сөйлеу қарқыны	Өте тез немесе тым баяу емес, орташа қарқын сақтау
5	Пунктуациялық пауза	Нүкте, үтір, сұрақ белгісіне сәйкес кідіріс жасау
6	Сезім мен эмоцияны жеткізу	Кейіпкер мінезін, оқиға көңіл-күйін көрсету
7	Көру және көзбен шолып оқу	Мәтінге жиі қарамай, көзбен шолып, еркін оқу
8	Дауыстың айқындылығы мен ырғақтылығы	Дауыс диапазонын, екпінді, кідірісті үйлесімді қолдану
9	Тіл тазалығы	Сөйлеуде тіл нормаларын сақтау, бөтен сөзбен араластырмау
10	Шығармашылық пен даралық	Оқушының өзіндік мәнері, образ жасаудағы ерекшелігі

Бағалау дескрипторлары (мысал)

Деңгей	Дескриптор
Жоғары	Мәтінді анық, дұрыс оқиды; интонациясы мәнерлі; кідіріс пен екпінді орынды қолданады; сезім мен көңіл-күйді жеткізеді
Орта	Дикциясы түсінікті; кішігірім қателіктер бар; пауза мен екпін кейде байқалады; эмоциясы әлсіз
Төмен	Сөздерді дұрыс айтпайды; интонация сақталмайды; екпін дұрыс қойылмайды; дауыс бірқалыпты, мәнерсіз

Бақылау парағы үлгісі (мұғалімге)

Оқушы аты	Дикция	Интонация	Пауза	Эмоция	Жалпы баға	Ескертпе
Аружан	✅	✅	✅	✅	5	Жақсы оқыды, сенімді
Данияр	⚠	✅	⚠	❌	3	Кідіріс жасамайды, жаттығу керек

Өзін-өзі және бірін-бірі бағалау

• "Мен неге қол жеткіздім?", "Тағы не істеуім керек?" деген сұрақтар арқылы өзін-өзі бағалауға үйрету.

• Бірін-бірі бағалау үшін арнайы "тыңдаушы парақтарын" қолдану:

Мысалы:

• Дауысы: анық / бұлыңғыр

• Сезім: бар / әлсіз

• Интонация: дұрыс / сәл әлсіз

• Жалпы әсер: өте жақсы / жақсы / жақсарту қажет

Бағалау — оқушыны жазалау емес, қолдау мен дамыту құралы. Мәнерлеп оқуда әділ әрі жүйелі бағалау арқылы балада сенім артып, өзін көрсетуге талпынысы күшейеді. Әсіресе, саралап оқыту мен инклюзивті орта жағдайында әр баланың жетістігін бағалай білу – мұғалім шеберлігінің көрінісі.

9. ҚОРЫТЫНДЫ

Мәнерлеп оқу – бастауыш сыныптағы тілдік дамудың негізін құрайтын, оқушының тұлғалық, зияткерлік, әлеуметтік және эмоционалдық дамуындағы маңызды құзыреттердің бірі. Бұл құралда бастауыш сынып оқушыларына мәнерлеп оқуды үйретудің психологиялық-педагогикалық негіздері, әдіс-тәсілдері, жаттығулары, саралап оқыту және инклюзивті орта жағдайындағы ерекшеліктері жан-жақты қарастырылды. Қазіргі білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту. Осы мақсатта мәнерлеп оқу тек оқылым техникасын қалыптастыру құралы ғана емес, сонымен бірге оқушының ішкі жан-дүниесін, сөйлеу мәдениетін, эстетикалық танымын қалыптастыратын әмбебап әдіс болып табылады.

Мәнерлеп оқудың кешенді рөлі

Мәнерлеп оқу – баланың сөздік қорын байытып, тілдік түйсігін дамытып қана қоймай, тыңдай білуге, өз ойын еркін жеткізе білуге, мәтіннің мазмұнын түсінуге және сезінуге жетелейді. Бұл – оқушының тек оқу сауаттылығын ғана емес, жалпы коммуникативтік құзыретін қалыптастыратын қуатты құрал. Оқу барысында дауыс ырғағы, интонация, логикалық екпін мен пауза арқылы мәтіннің көркемдік мазмұнын жеткізу баланың тілге деген қызығушылығын арттырып, оның эмоционалдық күйін де реттейді. Мәнерлеп оқыту — оқушының ойлау, есте сақтау, назар аудару және елестету қабілеттерінің дамуына ықпал етеді.

Бастауыш кезең – мәнерлеп оқудың іргетасы

Бастауыш мектеп – баланың танымдық және тұлғалық дамуының ең шешуші кезеңі. Дәл осы кезеңде дұрыс сөйлеу, оқу, тыңдау дағдылары қалыптасады. Сондықтан мұғалімнің кәсіби шеберлігі, оқытудың әдіс-тәсілдерін сауатты пайдалануы – оқушы бойында мәнерлеп оқудың сапалы дағдыларын қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Дикция, интонация, дауыс ырғағы, тыныс белгілерін меңгеру арқылы оқушы мәтінді жан-жүрегімен түсінуге, сезінуге, оны тыңдаушыға әсерлі жеткізуге үйренеді.

Қазіргі заман мұғалімі – тіл ұстазы ғана емес, тәрбиеші

Мұғалім тек білім беруші емес, сонымен қатар оқушының эмоционалдық-эстетикалық қабылдауын дамытушы. Мәнерлеп оқу арқылы мұғалім оқушыға кейіпкерлердің көңіл күйін, оқиға атмосферасын, автордың идеясын жеткізуді үйретеді. Мұндай жұмыс тек оқу дағдысын емес, баланың адамгершілік, патриоттық, рухани тәрбиесін де қалыптастырады. Әдеби шығармаларды мәнерлеп оқу барысында балалар кейіпкерлердің әрекеттеріне баға беріп, өзін сол кейіпкердің орнына қоя алады. Бұл – рефлексия мен сыни ойлаудың бастамасы.

Мәнерлеп оқудағы қиындықтар және оларды шешу жолдары

Бастауыш сынып оқушылары мәнерлеп оқуға бірден икемделе қоймайды. Кейбіреулері сөздерді дұрыс айтпаса, енді бірі интонацияны сезінбейді, тыныс белгілеріне мән бермейді. Бұл қиындықтар оқушының тілдік дамуындағы ерекшеліктермен, сөйлеу мәдениетінің жеткіліксіздігімен, психологиялық тосқауылдармен байланысты болуы мүмкін.

Осы проблемаларды шешу үшін:

• Дыбыстық жаттығуларды жиі өткізу;

• Тыныс алу және дауыс қою машықтарын үйрету;

• Қайталау және үлгі арқылы оқыту;

• Жекелей және сараланған тапсырмалар беру;

• Қолдау мен мадақтауды жүйелі жүргізу маңызды. Сондай-ақ, инклюзивті ортада оқитын балалардың сөйлеу, есту, көру және психикалық ерекшеліктерін ескере отырып, арнайы адаптивті әдістер қолдану қажет.

Мұғалім үшін маңызды кәсіби міндеттер

Бастауыш сынып мұғалімі мәнерлеп оқу арқылы оқушылардың тілдік дағдыларын ғана емес, олардың өзіне деген сенімін, шығармашылық ойлауын, көркемдік талғамын қалыптастырады. Бұл үшін мұғалімге:

• Мәтінді талдай білу;

• Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру;

• Тиімді әдіс-тәсілдерді таңдай білу;

• Оқушылардың эмоционалдық күйін бақылау;

• Қызықтыру және ынталандыру жолдарын меңгеру маңызды.

Мұғалім үнемі шығармашылық ізденісте болуы керек. Мәнерлеп оқытуда шаблонды тәсілдер емес, баланың ішкі әлеміне әсер ететін, оның қызығушылығы мен белсенділігін оятатын әдістер ғана тиімді нәтиже береді.

Цифрлық орта және жаңашылдық

Қазіргі таңда білім беру цифрлық ортада да жүзеге асады. Бұл — мәнерлеп оқуды үйретуге жаңа мүмкіндік береді. Онлайн платформалар, интерактивті оқулықтар, аудиокітаптар, бейнемәтіндер арқылы балалардың тыңдау, еліктеу, өзін жазып тыңдау дағдылары жетіледі. Мұғалім мультимедиялық технологияларды дұрыс пайдалану арқылы оқушының ынтасын арттыра алады. Мысалы, QR-код арқылы оқушылар аудио үлгіні тыңдап, сол бойынша өз орындауын жазып салыстыра алады. Бұл – өзін-өзі бағалау мен түзетудің тиімді тәсілі.

Бағалау мен рефлексияның рөлі

Мәнерлеп оқытуда бағалау – тек балл қою емес. Ол оқушының жетістігін тану, ілгерілеуін бақылау, кері байланыс беру үдерісі. Мұғалім критерийлер арқылы оқушыны өзін және өзгелерді әділ бағалауға, сөйлеу мәдениетіне жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Формативті бағалау, өзара және өзіндік бағалау, кері байланыс әдістері оқушыны ынталандырып, қызығушылығын сақтайды. Рефлексия – оқушының өзіндік ойлау, әрекетін сараптау, әрі қарай жетілуге талпыну қабілеті. Мәнерлеп оқудан кейін қойылатын «Саған қандай тұстары қиын болды?», «Өзіңді қалай сезіндің?», «Басқалардан не үйрендің?» секілді сұрақтар арқылы бала метатану қабілетін дамытады.

Саралау және инклюзия — тең білім мүмкіндігі

Мәнерлеп оқытуда барлық оқушыны бір деңгейде қарастыру – әдістемелік қателік. Оқушылардың даму қарқыны, сөйлеу мәнері, психологиялық жағдайы әртүрлі. Сол себепті тапсырмаларды деңгейлеп, жеке ерекшеліктеріне қарай бейімдеу – мұғалімнің міндеті. Инклюзивті сыныпта тіл кемістігі бар, ұялшақ немесе психологиялық қиындықтары бар балаларға ерекше көңіл бөлініп, бейімделген әдістер қолданылуы керек.

Мысалы:

• визуалды мәтіндер;

• аудиомәтіндер;

• буынмен оқу;

• жұппен оқу;

• көлеңкелі оқу;

• эмоционалды қолдау. Мұндай тәсілдер оқу процесінде ешкімді шеттетпей, барлығына тең мүмкіндік береді.

Оқушы жетістігі – мұғалім еңбегінің нәтижесі

Мәнерлеп оқу – бір күнде қалыптаспайтын, үздіксіз еңбек пен тұрақты жаттығуды қажет ететін үдеріс. Оқушының әрбір жетістігі – мұғалімнің жүйелі жұмысының, қолдауының, әдістемелік сауаттылығының нәтижесі. Бала мәтінді әсерлі, анық, сезіммен оқи алса, бұл оның оқуға қызығушылығының, тілге деген сүйіспеншілігінің белгісі. Мұғалім бала бойында «оқуды міндет емес, қуаныш» ретінде қалыптастыра алса, онда оқу үдерісі шын мәнінде нәтижелі болады. Бұл тек оқу емес – мәдениет, тәрбие, ойлау, адамгершілік пен эстетика синтезі.

«Бастауышта мәнерлеп оқуға үйретудің әдістемесі» атты бұл әдістемелік құрал – заманауи білім беру талаптарына сай, оқушы мен мұғалімнің шығармашылық бірлігіне негізделген кешенді әдістеме. Мұнда тек техникалық дағды емес, оқушының жан дүниесін түсіну, оны қолдау, шабыттандыру қағидаттары басшылыққа алынады. Оқушының әрбір оқыған мәтіні – оның ішкі әлеміне саяхат, әрбір айтылған сөз – оның болмысын айқындайтын қадам. Сондықтан мұғалім үшін мәнерлеп оқытуды үйрету – бұл жай ғана пән емес, бұл – балаға тіл, өнер, мәдениет және адамгершілік әлемін танытатын көпір. Ендеше, әрбір бастауыш мұғалімі осы әдістемелік құралды басшылыққа ала отырып, өз тәжірибесін толықтырып, оқушы бойында көркем тілге деген қызығушылық пен құрметті оята білсе – бұл ең үлкен жетістік болмақ.