Батырлар жыры бойынша сабақтан тыс іс шара 9 сынып

Кешегі өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
Қарақыпшақ Қобланды,
Атасы мұның Тоқтарбай
Халықтан асқан болды бай.
Байлығында есеп жоқ,
Айдалып бағып жайылды
Төрт түлік малдың бәрі сай.
Жаз жайлауы Көздікөл,
Көздікөлді жайлаған
Қалың Қыпшақ жағалай.
Тоқтарбайдың дәулеті —
Ішкені мас, жеген тоқ,
Бай-кедейдің көңілі жай.
Қыс қыстауы Қараспан,
Қараспан көкке таласқан.
Ат үйірінен адасқан,
Қалың Қыпшақ тізіліп
Қонса, қоныс жарасқан.
Әліп таңба Қыпшақтың
Атағы озған алаштан.
Сексенге жас келгенше
Бір бала көрмей Тоқтарбай,
Қайғыменен қан жұтып,
Ақылынан адасқан:
«Шөл иесі сұңқар қияқсыз,
Еш нәрсе көрмей дүниеден
Өткенім бе,— деген,— тұяқсыз»
Тоқтарбайдың зарына
Қалың Қыпшақ қайысқан.
Әулие қоймай қыдырып,
Етегін шеңгел сыдырып,
Жеті пірге танысқан.
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Қабыл болған тілегі,
Жарылғандай жүрегі.
Аналықтай бәйбіше
Қабырғасы майысқан.
Елуге жасы келгенде,
«Көзімді ашпай дүниеден
Өтемін бе?» дегенде,
Сонда көрген арыстан —
Бір ұл, бір қыз атадан:
Қыздың аты Қарлығаш,
Қобландыға қарындас.
Алты жасқа келгенде,
Арыстан туған Қоблан
Қазынадан қамқа киеді,
Өзімнің еншім болсын деп,
Тобылғы меңді торы атты
Енші қылып мінеді.
Қобландының тілегін
Бүкіл Қыпшақ тіледі.
Қайыры көп халқына,
Енді түсіп салтына,
Таулар күйіп, тас жанған
Алты жаста баланың
Елбеңдеген зарпына.
Өзі алты жасында,
Кәмшат бөркі басында,
Тобылғы торы ат астында,
Қаршығасы қолында,
Тазысы ерткен соңында.
Жеті пірге сыйынып,
Баратұғын жолында.
Тоқтарбайдың жылқыда
Тоқсан құлы бар еді,
Тоқсанының бастығы
Естеміс деген ер еді.
Естемісті көруге
Жылқыға бала жөнелді.
Жылқыға бала барғасын,
Бауырап малын алғасын,
Тоқсан құл мен Естеміс
Риза тауып қалғасын,
Қолқанат пен құйрыққа
Енді Тоқтар кенелді,
Қобландыны барғасын
Естеміс ерің баулиды.
Күнде киік аулайды,
Кездессе, жауын жаулайды.
Жылқыда жатып Қобланды
Екпіні оттай қаулайды.
Қаршығасы қолында,
Құмай тазы соңында,
Көрсе киік, заулайды.
Естеміспен екеуі
Қонып жатса бір тауда,
Намазшамнан өткенде,
Құтпан мезгіл жеткенде,
Құлағына батырдың
Бір дауыс кеп шулайды.
Ту сыртынан сол таудың
Бұрқыраған бу шықты,
Шуылдаған шу шықты.
«Бұл не қылған дауыс?»— деп,
Естемістен сұрайды,
Айтпасына қоймайды.
Сонда Естеміс сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді:
«Арғы астында бұл таудың
Қызылбастың елі бар,
Жасыл байтақ жері бар,
Айдынды шалқар көлі бар,
Көктім Аймақ ханы бар,
Неше мың сан жаны бар.
Қанша жиған халқына
Көрсетіп тұрған сәні бар.
Құртқа деген қызы бар,
Жұртына жайған назы бар.
Ай астына аспанға
Құрды бақан қақтырып,
Алтын теңге аттырып.
Теңгені атып түсірген —
Құртқаны сұлу сол алар.
Соның даусы бұл дауыс,
Көптен шыққан бұл хабар.
Көңілің ауып, шырағым,
Бұған болма ынтызар.
Шарға салып басыңды,
Бола көрме сен құмар».
Қанша айтса да Естеміс,
Барғысы келді баланың,
«Түсірем,— деп,— атып дәл,
Кәміл пірлер болса жар».
Естеміс тағы сөйлейді:
«Қой, шырағым, жассың ғой,
Қабырғаң сенің қатқан жоқ,
Омыртқаң өсіп жеткен жоқ.
Жіберуге қорқамын,
Тілімді алсаң, рұқсат жоқ.
Барғанмен кезек келмес-ті,
Баланы көзге ілмес-ті,
Бағып жатқан Құртқаны
Қырық бес кез Қызыл ер,
Шырағым, тектен бермес-ті».
Отырып бұлар кеңесті...
Мінген аты ала еді,
Қылшық жүнді қара еді.
Тоқтау салды Естеміс,
Жібергісі келмей баланы.
«Батаңды бер, көке,— деп,
Алдын-артын орады.
ЖадЖ қыламын, Естеке,
Жеті кәміл бабаны!»
Барғысы келіп батырдың,
Тоқтамайды табаны.
Естемістей еріңнің
Таусылғасын амалы,
Батасын беріп қол жайып,
Жад қылады Құданы <қосылма>.
Үстіне сауыт кигізді,
Жанына байлап болатты,
Беліне садақ ілгізді.
«Тапсырдым,— деп,— Жалғызға!»,
Амандасып жүргізді.
Жүрегі таймай баланың,
Ерлігін кәміл білгізді.
Тобылғы меңді торы атпен
Дөңгелетіп жөнелді.
Атып жатқан жеріне
Іркілместен келеді.
Келгендігін баланың
Көктім Аймақ көреді.
Айбатынан сестеніп,
Баланы келген сынады.
Қобландыдай төрені:
«Қазақтың ері келді»,— деп,
Көктім Аймақ патшасы
Кезекті бұған береді,
Кәміл пірлер жебеді.
Қолына алып толғанып,
Қозы жауырын жебені,
Ат үстінен шіреніп,
Сонда тұрып тартады.
Кәміл пірлер сенгені,
Құрулы бақан басында
Екі бөліп ұшырды
Ай астында теңгені.
Құртқа көріп батырды,
Шашу шашып басына,
Бұралып келді қасына.
Нұрына тойып төнгені,—
Көзі көрмей өңгені,
«Іздеген теңім келді»,— деп,
Патшаға салып жеңгені.
Айтқан серттен қайта алмай,
Отыз күн ұдай ойын қып,
Қырық күн ұдай тойын қып,
Көктім Аймақ атасы
Қыз Құртқаны бергені.
Жұртын жиып той қылып,
Аққа белін шешіпті,
Пайғамбар құда несіпті.
Құртқа сынды сұлуды
Қобландыдай батырға
Берейін деп жатқанын —
Қырық бес кез Қызыл ер
Хабарын мұның есітті.
«Меніменен күресіп,
Жықса, алар»,— десіпті.
«Аты-тонын олжалап,
Аман қайтса, жарар»,— деп,
Өзінше желдей есіпті.
Бетіне жан қаратпай,
Көңілі әбден өсіпті.
Бұл сөзді естіп Қоблан:
«Артымда жау қалдырман,
Берсе Құдай несіпті».
Мініп алып атына,
Қызыл ерге келеді,
Келіп те сөйлей береді:
«Қобланды келді, шықсын!»,— деп,
Дауыстап хабар береді.
Шықпағасын Қызыл ер,
Жүгіріп үйге енеді.
Төсекте жатып Қызыл ер
Қобландыны көреді.
«Аяғыммен күрес»!,— деп,
Бір аяғын береді
Алпыс құлаш ала арқан,
Қызыл ердің ілулі
Босағада тұр еді.
Іліп алып аяққа,
Мініп алып торы атқа,
Дүрілдетіп жөнелді.
Қызыл ерді сүйретті,
Сүйреткі қылып үйретті.
Ішінде шеңгел тікенге
Өкпе-бауырын түйретті.
Тақымға салып сүйретіп,
Қабырғасын күйретті.
Менсінбеген дұшпанды
Ақыл тауып үйретті.
Көкпары қылып дұшпанын,
Тау мен тасты күңірентті.
Қорлықпенен өлсін деп,
Қызыл ерді еңіретті.
Тасқа соғып боршалап,
Кеудесінен жан кетті,
Домаланды жерге бас.
Қобланды сынды жас бала
Істі орнына келтіріп,
Құртқаға келіп сөйледі,
Көңілі ердің желпініп.
«Сұлтаным не қылды екен»,— деп,
Құртқа сұлу жүгіріп,
Алдынан шыққан ентігіп,
Көктімге хабар береді.
Дұшпанынан құтылып,
Көңілдері жайланды.
Жөнелтуге Құртқаны
Көктім Аймақ ойланды.
Алтынмен ішін безеген,
Сырты күміс ақ отау
Келістіріп түзеген,
Арттыруға сайланды
Қырық түйе қазына,
Қырық құл мен қырық күң
Қосып берді қызына.
Ел-жұртымен қоштасқан
Құртқа сынды сұлудың
Жұрт таң қалды назына,
Сөйлеген сөзі — базына.
Көктім Аймақ көрісіп,
Ертеңгі Шолпан батқанда,
Сарғайып таң атқанда,
Жөнелтуге Құртқаны
Жүгін артып жатқанда,
Қобланды бала келеді,
Көктімге сәлем береді:
«Еншісін бөліп Құртқаға,
Бәрін де беріп жатырсың,
Бергенің маған не?»— деді.
Көктім Аймақ атасы:
«Шырағым, балам, кел!— дейді,
Бергенім саған біл,— дейді,—
Төбеңде тұрған төрт бұлт,
Еншің, балам, сол,—дейді.—
Жаз болса, шығар күн жақтан,
Қыс болса, шығар жел жақтан,
Жау келсе, түсер жау жақтан.
Шырағым, балам, сен,— дейді,
Тапсырдым сені соған,— деп,
Енді атыңа мін»,— дейді.
Атасымен қоштасып,
Құртқаны алып ұзатып,
Елге қарай жөнелді.
Кіміл пірлер жебеді,
Ісі жөнге келеді.
Мінген аты ала еді,
Қылшық жүнді қара еді.
Қобландыдай батырың
Көшті тартып барады.
Бірнеше күн жол жүріп,
Аз ғана емес, мол жүріп,
Өткен күнді санады.
Бір күндері болғанда,
Қара жолдың үстінен
Қалың жылқы жарылып,
Екі жақта қалады.
Құртқа сынды сұлуың
Күймеден басын шығарып,
Жылқыға көзін салады.
Ортасында жылқының
Көкала бие жусап тұр,
Құртқаның көзі шалады.
Тоқтатып қойып күймесін,
Ағытып тастап түймесін,
Шақырып алып, «сұлтан» деп,
Қобландыдай баланы,
Биені көріп, сынады:
«Мынау жатқан көп жылқы
Кімдікі?— деп сұрады.
Сонау тұрған биені
Мені берсең де алғын»,— деп,
Батырға әмір қылады.
Батыр Қоблан күледі,
Әзіл айтып іледі:
«Басымды оққа байлаған,
Сені берсем, Қыз Құртқа,
Бір елдің малын алармын!— деп,
Езу тартып күледі.
Осы жатқан көп жылқы —
Немере туған ағамыз
Сәлімбай байдың жылқысы.
Жанындай мені көреді,
Не сұрасам, береді».
Тағы Құртқа сөйлейді,
Сөйлегенде бүй дейді:
«Құлақ салып сөзіме,
Бері таман кел,— дейді,—
Тобылғы меңді торы атың
Жауға мініп шабуға
Жарамайды бұл,— дейді.—
Жан серік атың, сұлтаным,
Көкала бие ішінде
Көкбурыл құлын бар,
Жан серік атың сол,— дейді,—
Бұл сөзімді біл,— дейді.—
Құртқаның сөзін сынарсың,
Жылқысы болса ағаңның,
Ала көр бірақ сен»,— дейді.
Құртқаның сөзін есітіп,
Қондырып көшін сол жерге,
Енді атына мінеді.
Ойлау жерден орғытып,
Тегіс жерден сырғытып,
Аяңдамай желеді.
Сәлімбай байдың тоқсан құл,
Қара Көжек бастығы,
Сәлем беріп келеді.
Келіп, сөйлей береді:
«Асқар төбе белсін,— деп,—
Қатар көшкен елсің,— деп,—
Ағамызға сәлем де,
Келінін алып келемін,
Көрімдігін берсін де,
Келінін келіп көрсін де.
Қырық нарға артқан қазына —
Бәрін де келіп алсын де,
Бұл сөзіме нансын де.
Көрімдігі Құртқаның —
Көкала бие жылқыда,
Інім десе, берсін де,
Бұл сөзіме сенсін де».
Қара Көжек, ал сонда,
Батырдың сөзін есітіп,
Елге шапты жосылтып.
Бұрқыратып тозаңын,
Желге қарсы есілтіп,
Жылқыға жау тигендей
Елдің шетін шошынтып,
Байға жетіп келеді,
Қарала атты көсілтіп.
Келіп, сөйлей береді:
«Қобланды батыр жіберді:
«Ағама дұғай сәлем,— деп.—
Келінін алып келемін,
Қырық нарға артқан қазына —
Бәрін де соған беремін.
Көрімдігін берсін,— деп,—
Келінін келіп көрсін,— деп,—
Бұл сөзіме сенсін,— деп.—
Көрімдігі Құртқаның —
Көкала бие жылқыда,
Інім десе, берсін»,— деп.
Қобланды мені жіберді,
Береді деп биені,
Үзбей отыр күдерді».
Көжектің сөзін есітіп,
Сәлімбай бай сөйледі:
«Бұл жібердім қалаға,
Бұзау, баспақ, танаға,
Арнап едім балаға.
Бір тайдың несін сұрайды,
Әкете бермей далада?!
Бір тай түгіл, Қобланнан
Жалғыз жаным садаға!
Қалағанымды алдым деп,
Мақтанып барсын алдына —
Тоқтар сынды ағаға».
Байдың сөзін есітіп,
Қаралатты көсілтіп,
Қайта шапты балаға.
«Қалағаныңды берді»,— деп,
Шыбын жанын құрбан қып,
Қара Көжек арада.
Баладан болып садаға,
Ұстап беріп биені,
Жад қылады Иені,
Қарны жерге тиеді.
Құртқа сұлу күймеден
Қарғып түсіп, биені
Маңдайынан сүйеді.
Көшіне тіркеп жөнелді,
Көкала бие шұрқырап,
Көбік шашып бұрқырап,
Емшегі бұлақ иеді.
Айы-күні жетіп тұр,
Тууы тұлпар қиын боп,
Жүруге халі бітіп тұр.
Ішінде тұлпар тулайды,
Биенің тынысы бітіп тұр.
Қасына адам жолатпай,
Құртқа жалғыз күтіп тұр.
Көкала бие дөңбекшіп,
Домаланып сұлады.
«Тұншығып тұлпар қалар»,— деп,
Құртқаның жаны шығады.
Тонын жарып тұлпардың,
Құлынға тыныс қылады.
Сонда жатып құлындап,
Бурыл тұлпар туады.
Тұяғын жерге тигізбей,
Үстіндегі шешініп,
Құртқа сынды сұлуың
Алтын тонға орады.
Аузын үріп сыпырып,
Маңдайынан иіскеп,
Шүкір ғып Хаққа тұрады.
Аршын басты Бурылы —
Қабырғада қанаты,
Сұлтанының жан аты.
Күн түсірмей көзіне,
Жел тигізбей өзіне,
Үстіне шатыр тіккізді.
Құртқа сынды сұлуың
Айтса, сөзін өткізді.
Көп нөкерін жүгіртіп,
Не керегін жеткізді.
Үйір болып сол жерде,
Қырық күнге шейін Бурылға
Қулықтың <қосылма> сүтін емізді.
Және қырық күн біткенше,
Қысырдың сүтін емізді.
Сексен күні біткесін,
Тоқсан күні жеткесін,
Арымасын, талмасын деп,
Маңқа, қолқа <қосылма> болмасын деп,
Жеміне қосып, Қыз Құртқа,
Қызыл дәрі жегізді.
Бурылға Қыз Құртқа
Түндікпенен күн берді,
Түтікпенен су берді,
Дәрілеген жем берді.
Құртқа сынды сұлуың:
«Отауды жығып, тиес!»,— деп,
Қобландыға дем берді.
Алтыннан жабу оюлап,
Бурылға Қыз Құртқа
Құлағын тігіп қыюлап,
Балағына түсірді.
Елі түсіп есіне,
Дүйсенбі күні бесінде,
Отауды жығып, көшірді,
Бурылын құндақтап,
Биені тіркеп көшіне.
Асқар төбе — бел еді,
Белден көшкен ел еді,
Көшті тартып келеді.
Бірнеше күн дегенде,
Тоқтарбайдың жанына
Отауды әкеп тігеді.
Әлқисса, Қобланды батыр әкесі Тоқтарбайдың жанына отауын тігіп жатып, әкесіне келіп:
— Мен кеткелі жылқыдан, біраз айлар болды. Сонан бері тоқсан құл мен малдан хабар бар ма?— деп сұрады.
— Жоқ, шырағым, құлдан да, малдан да хабар жоқ,— деді. Құйған шайдан ішпей, ашытқан балдан ішіп: «Мен малдың хабарын біліп келейін»,— деп жүріп кетті.
Базарда бар ақ мата,
Ойнақтайды жас бота,
Бұл сөзімде жоқ қата.
Әкесімен сөйлесіп,
Атқа мінді күн бата.
Отарда жатқан жылқының
Қарасын көрді таң ата.
Барса, малы аман-ды,
Құлдар көріп қуанды.
Қобланды батыр келгесін,
Көтеріп қолға ту алды.
Судай тасып жұбанды,—
Қыдыр дарып, бақ қонған
Келгеннен соң Қобланды.
Бөтен сөзді қоялық,
Не ғылып жатыр Қыз Құртқа?
Енді содан сөз қозғап,
Ақ қағазды боялық.
Естеміске қосылып,
Ит жүгіртіп, құс салып,
Қобландыдай батырың —
Жата берсін балалық.
Аз ба, көп пе жатқаны
Қобландының, қаралық.
Құртқаның баққан Бурылы
Жасқа толып, тай шықты,
Жалтырап маңдай ай шықты,
Тайдан құнан бұл шықты.
Тасқа тиген тұяғы
Көмірдей ойып, жаншыпты.
Құнаннан шығып — дөнен-ді,
Күн көрмеген көбен-ді.
Жуандап мойны өссін деп,
Бір байталға жіберді,
Бестісінде үйретті.
Жібек арқан құлаштап,
Таралып мойны өссін деп,
Ұзын байлап сүйретті.
Алты жаста ақтатты,
Өзіне өлшеп Бурылдың,
Алтыннан тұрман қақтатты.
Ат болар деп батырға,
Бурылын мақтатты.
Құртқа сұлу батырға
Қарағай найза саптатты.
Алмас қылыш соқтырып,
Күмістен қынын шақтатты.
Бурылының Қыз Құртқа
Кекілін, жалын тарайды.
Күніне неше қарайды,
Салдырып оған сарайды,
Баласындай жебеді.
Күніне неше баулыды,
Атқа қылған еңбегі
Күннен — күнге көбейді.
Алты жасқа толғанша,
Қобландыдай батырың
Үйге, сірә, келмеді,
Бар еді Құртқам демеді.
Әлқисса, сол кезде Қызылбастың елінен Қазан деген ер шығып, Ноғайлының жерін, Қырлы қала, Сырлы қала деген екі қаласын тартып алды. Қырлы қалаға бектерін, Сырлы қалаға жендеттерін жатқызып, жатып алды дейді.
Қызылбастың елінен
Қазан деген ер шықты,
Жөн білмеген шер шықты.
Ноғайлының көп елін
Олжалап шауып, жаншыпты.
Бағынбаған адамын
Қырып, жойып таусыпты.
Жерін, малын олжалап,
Қатарынан асыпты.
Мал-жанына қарамай,
Ноғайлы елі қашыпты.
Олжалап жанын басыпты,
Ноғайлының көп елін
Қаратабан десіпті.
Қырлы қала, Сырлы қаласын
Тартып алып ер Қазан,
Гүрілдеп судай тасыпты.
Сырлы қала дейтін қаласы —
Қорғансыз, сырты ашық-ты.
Қырлы қала дейтін қалаға,
Атарман да, шабарман
Бектері басын қосыпты.
Қырлы қала маңынан
Жау жүре алмас десіпті,
Көңлі сондай өсіпті.
Қызылбастың ағасы,
Қырлы қала шәһәрінің
Бір жағы судың жағасы,
Алты қабат ор қазып,
Тереңдігін мол қазып,
Бекіткенін қарашы.
Қырық жерден құйдырып,
Болаттан соғып қақпаны,
Алпыс батыр жапқаны.
Жер жүзіне жайылды —
Ноғайлының көп елін
Шауып алып жатқаны.
Әлқисса, Қазанның бұл хабарын төменгі қырық мың үйлі Қиятта Сейілдің баласы Қараман батыр естіп, аттың жалын тартып, атадан ер болып туғасын, Ноғайлының жеріне қызылбастарды қондырып қоюымыз сүйекке таңба емес пе деп, елінен аттанып шықты.
Қырық мың үйлі Қияттан
Қырық мың әскер қол алып,
Аққара бас ту алып,
Қызылбасқа жол алып,
Көшірем деп Қазанды,
Бұда күшті мол алып,
Боз ат шалып Құдайға,
Жұртын жиып қуанып,
Қияттан шыққан бес батыр:
Қарақозы, Аққозы —
Қатардан асқан қос батыр,
Қаражанұлы Қосдәулет —
Топты бұзған бұл батыр.
Қара Боқан жауырыншы
Түнде қалың жол тартар,
Ғайыптан болжап сөз айтар.
Қарамандай батырдың
Қабағына қар қатты,
Кірпігіне мұз қатты.
Қазанның естіп хабарын,
Ұйқы көрмей, түн қатты.
Ноғайлыны алды деп,
Сүйекке таңба салды деп,
Өлейін десе, жан тәтті,
Кірейін десе, көр қатты,
Қырық мың әскер қол алып,
Қайырын сұрап сапардың,
Қызылбасқа жол тартты.
Қостанып шыққан қосынға
Қараман батыр толғапты:
«Тілімді алсаң, азамат,
Жаппарға жан аманат,
Қараспан тауын жайлаған
Қалың Қыпшақ елі бар,
Қобланды деген ері бар,
Дуа тиген керемет,
Атағы жұртқа мәлім ед,
Баса жүріп қонысын,
Барса, ертіп алайық,
Ермесе, бата сұрайық,
Жақсыдан тиер шарапат!
Жасы — құрдас менімен,
Мұңы — мұңдас менімен,
Жылы — жылдас менімен...
Мақұл көрсең, әлеумет,
Сөз айтамын шынымен,
Жүрейік соның жолымен!»
Ақылдасып көп Қият,
Мақұлдасып сонымен,
Баса жүрді жолымен.
Қараспан таудың етегіне
Келіп қонған Қараман
Ауыр әскер қолымен.
Көп әскерді көргесін,
Жай емесін білгесін,
Қобландыдай батырың
Енді атына мінеді,
Жақындап қарсы келеді.
Естемісті жіберіп,
Кім екенін біледі.
Естеміс барып қосынға,
Достығына сенеді.
Батырға атой <қосылма> береді,
Қобланды да келеді.
Қараманмен көрісіп,
Амандық сұрап білісіп,
«Жол болсын, құрдас!»,— дегенге,
Қараман құрдас не деді?
Әлқисса, Қараман батырдың Қазанды алуға бара жатқандығын айтқан жері:
«Мен — Сейілдің ұлы Қараман,
Қазанға кетіп барамын.
Жүрмеймісің, құрдасым <қосылма>,
Қол ағалық қыламын.
Замандасым, мұңдасым,
Заманың бірге сырласым,
Жылың бірге жылдасым,
Жасың бірге құрдасым,
Қазанның алған шәһәріне
Сапар тартып жол шектім,
Жүрмеймісің, жолбарысым?
Қобланды сынды батырым,
Жасыңнан артық ақылың.
Жұлдызың туған жоғары,
Білемін, Қоблан, данасың!
Дұға тиген ер едің,
Кезіңе келген дұшпанның,
Білемін, Қоблан, оңбасын!
Осы қылған сапарға
Кетемін ертіп сені деп,
Әдейі келдім, жолбарысым!»
Сонда Қоблан сөйледі,
Әзіл айтып іледі,
Езу тартып күледі:
«Мінетін атым қолында,
Барар-бармас жолымды,
Хабар салып алайын,
Үйдегі Құртқам біледі.
Алты жыл болды баққалы
Түндікпенен күн беріп,
Түтікпенен су беріп,
Бағымды бастан алмасын,
Алды-артымды шалмасын,
Қияметтік жолдасым,
Жан серік атым қолында,
Үйдегі Құртқам біледі
Менің де барар-бармасым».
Бұл сөзді айтып Қобланды,
Шатырға қайтып келеді,
Келіп, сөйлей береді:
«Мынау келген көп қосын
Сейілдің ұлы Қараман
Қазанға қылған жол,— деді.—
Алып келгін Бурылды,
Жүр деп отыр бұл,— деді.—
Барамын бірге мен»,— деді.
Базарда бар ақ мата,
Ойнақтайды жас бота,
Бұл сөзімде жоқ қата.
Қобландының жанынан
Естеміс шыққан ел жата.
Тоқтарбайдың жанында
Құртқаң тіккен отауға
Естеміс келді таң ата.
Таң сарғайып атқанда,
Шолпан жұлдыз батқанда,
Ақ отаудың ішінде
Құртқажан ұйқтап жатқанда,
Естеміс келіп сөз қатты,
Күн шыққан жоқ, таң атты,
Дауыстап тұстан сөйледі:
«Үйдемісің, Қыз Құртқа,
Түздемісің, Қыз Құртқа?
Әйел болдың, амал жоқ,
Егер еркек болғанда,
Болар ең жұртқа бір тұтқа.
Мінген атым қызыл-ды,
Іс тағдырға сызылды.
Жол қылмаққа дұшпанға
Батырдың көңлі бұзылды.
Мінуге керек қазанат,
Беліне керек шар болат,
Денеге керек жалаңқат <қосылма>,
Жаппарға жан аманат,
Жалғыз емес Қобланды,
Қияттан шықты қолқанат.
Батырың мініп шабуға,
Асыл туған Құртқажан,
Жарамай ма, жарай ма
Алты жыл баққан бурыл ат?»
Сонда сұлу Қыз Құртқа
Қылаң етіп, қылт етіп,
Сылаң етіп, сылт етіп,
Шекеде шоғы бұлт етіп,
Алтынды тоны жылт етіп,
Саулы інгендей ыңқылдап,
Күшігендей сыңқылдап,
Сүмбіледей жылтылдап,
Буыны түсіп былқылдап,
Алтын қалпақ дулыға
Шекесінде жарқылдап,
Мақпал төсек мамықтан,
Алтын иек, ақ тамақ,
Көтеріп басын, сөйледі
Естеміс құлға былқылдап:
«Екі саулық, бір қозы
Берер едім қырқарға,
Дүниедегі адамзат
Жан тоя ма іңкарға?
Жұмсады ма сіздерді
Үйдегі бурыл тұлпарға?
Дұғай сәлем дегейсің
Тұлпарына жұмсаған
Жұрт иесі — сұңқарға.
Және де сәлем дегейсің
Қарамандай құрдасқа,
Заманы бірге сырласқа,
Жылы бірге жылдасқа,
Жауы бірге мұңдасқа.
Аттың күні толмай тұр,
Зор салмасын жолбарысқа.
Мінемін көшке көк қасқа,
Саламын қамшы жамбасқа.
Бөрі де қастық қылмайды
Жанындағы жолдасқа!
Бәдік <қосылма> пенен той басқа,
Ешкі менен қой басқа,
Шайтан менен жын басқа,
Бәйбіше мен күң басқа,
Туған ұл мен құл басқа.
Жұмсады ма сіздерді.
Біздей нашар жолдасқа?
Жолдасына жұмсаған
Бас құрмалдық дегейсің,
Қараспан тауды жайлаған
Халық иесі жолбарысқа!
Әуелі, Құдай алмасын,
Алды-артымды шалмасын.
Тілімді алса, сұлтаным
Бұл сапарға бармасын,
Бұл олжадан алмасын.
Көп жылады дегейсің
Үйдегі нашар жолдасың!
Асқар тауда белдік бар,
Жасағанда кеңдік бар.
Азда қанша теңдік бар?
Құрдаста қанша елдік бар?
Сұлтаныма сәлем де,
Тілімді алса, бармасын,
Біздің баққан Бурылда
Қырық үш күндік кемдік бар».
Мұны естіп Естеміс,
Кейін шауып жөнелді,
Жауабына кенелді.
Айтқанының бәрін де
Қобландыдай батырға
Бұлжытпай айтып береді.
Мынау сөзді есітіп,
Қобланды барды құрдасқа,
Жүремін деген жолдасқа.
Сонда тұрып сөйледі:
«Әуелеп ұшқан қалбаймын,
Жаманның тілін алмаймын.
Хақ бұйырған сапардан
Жан құрдасым, қалмаймын.
Асыл досым, сөкпеңіз,
Бұл сапарға бармаймын,
Бұл олжадан алмаймын.
Саған да сәлем көп айтқан,
Құрдасым, көңлің қалмасын,
Өтініш қылып зарлаймын.
Асқар төбе бел деген,
Ақ бармақпен жемдеген,
Өзінен басқа мінбеген,
Бағып тұрған баласы,
Күтіп тұрған анасы,
Өзі әйелдің данасы,
Тұлпар туған Бурылдың
Қырық үш күні кем деген».
Қараман сонда сөйлейді:
«Бұл барғаннан барсақ біз,
Қалың тобын жарсақ біз,
Біз Қазанды өлтіріп,
Қаласын бұзып алсақ біз.
Сұлуынан қызылбас
Қойынға бір салсақ біз.
Еркек болып не етеміз,
Әр талапқа шығарда
Қатынға ақыл салсақ біз,
Қатынның тілін алсақ біз?!
Есіктің алды ебене <қосылма>,
Ерлер киер кебене <қосылма>,
Кеткен кісі, келе ме?
Алғанын, Тәңір бере ме?
Әр талапқа шығарда
Қатынға ақыл салған соң,
Қатынның тілін алған соң,
Неше батыр болсаң да,
Арыстаным Қобланды,
Қатын да емей, немене?!»
Қараман бұл сөзді айтқан соң,
Қобландыдай батырдың
Тері тамып иектен,
Түгі шығып білектен,
Жаны бір тулап жүректен,
Неше бір құрдас айтса да,
Қараманның бұл сөзі
Өтіп бір кетті сүйектен.
Сөз сүйектен өткен соң,
Тобылғы атқа ер салды,
Ақ алмасты қолға алды.
Қамшы басып сауырға,
Екпіні ұсап дауылға,
Тобылғы меңді торы атпен
Қобланды шапты ауылға —
Қатуланып, қаттанып,
Буырқанып, бұрсанып,
Мұздай темір құрсанып,
Қабағынан қар жауып,
Кірпігінен мұз тоңып,
Әр жақ пенен бер жаққа,
Найзасын ұстап бармаққа,
Аттанбаққа қалмаққа.
Батыр кейіп келеді,
Еш жазығы жоқ еді
Бұлаңдаған Құртқаның,
Сөзге сынық қылдың деп,
Егер шықса алдынан,
Басын кесіп алмаққа.
Дарбазалы есік-ті,
Пайғамбардай несіп-ті.
Үйде отырған Қыз Құртқа
Дүбірін аттың есітті.
«Екпіні қатты кім болсын,
Сұлтаным дағы» десіпті.
Түрегеліп бұлаңдап,
Ашып көрді есікті,
Көргеннен соң қамықты.
Құс төсекте мамықты,
Арпа, бидай қабықты,
Көтере алмас кедейлер
Жылына салған салықты.
Шыдай алмай, Қыз Құртқа
Және де ашты жабықты,
Жабықтан көзін салыпты.
Салса, ерді таныпты,
Түсі суық көрінді,—
Ерге болған секілді
Бір сөзбенен жазықты.
Батырдан Құртқа қорыққан соң,
Төмен қарап, жер шұқып,
Өксіп жылап қамықты.
Енді Құртқа сасады,
Бетінен қаны қашады,
Оң етегін басады.
Сасқан емей, немене,
Аш күзендей бүгілді,
Құртқа жаннан түңілді.
Шыдай алмай, қорыққаннан,
Есік пенен төріне
Неше қайта жүгірді.
Сасып жүріп жөн тауып,
Ақыл менен ой тауып,
Түтікпенен су берген,
Түндікпенен күн көрген
Төрде тұрған Бурылдың
Басын шешіп алады,
Мойнына арқан салады,
Шылбырынан жетелеп,
Бурыл атты Қыз Құртқа
Қобландының алдынан
Бұлаңдап кетіп барады.
Бәйгеден келер көк дөнен,
Жеміне қосып жеді өлең,
Туғалы күнді көрмеген,
Түнектен шыққан Тайбурыл
Айдалаға шыққан соң,
Түлкідей көзі жайнайды,
Қаруы сыймай қайнайды,
Көлденең жатқан көк тасты
Сұлым ғой деп шайнайды.
Он екі құлаш кезеңнен
Атылып Бурыл ойнайды.
Қыз Құртқаны көтеріп,
Бурыл көкке екі ұшты.
Салмағымен Қыз Құртқа
Алып жерге бұл түсті.
Жазығы әйел демесең,
Құртқа қыз да тым күшті.
Батыр жанына келгенде,
Қамығып Құртқа сөйледі:
«Асқар таудың белдігі,
Аздың бар ма теңдігі,
Құрдастың бар ма елдігі?
Жалғыздарға жар болған
Алланың көп дүр кеңдігі.
Үш ұшар ең аспанға,
Бір ұшуың кем болды,
Мен қайтейін, Бурылжан,
Қырық үш күннің кемдігі».
Кентті жерде жайлаған
Үзілмейді базары.
Қайда қалмас жігіттің
Өлгеннен соң мазары.
Бурылды көзі көрген соң,
Қобландыдай батырдың
Құртқадан қайтты азары,
Бурылға түсті назары.
Қобланды сонда сөйледі:
«Көлден ұшқан қаз деймін,
Қаз жайлауын саз деймін,
Наурыздан соң, жаз деймін.
Ақылы жоқ, мен — ақымақ,
Бүйтіп жүрген Құртқамды
Шауып тастай жаздаймын.
Сарай да сарай, сарай бар,
Сарайға қолды жеткізген
Қос өркешті қызыл нар.
Әр бендеге ылайық
Өзіне Тәңрім қосқан жар.
Атымды бүйтіп баптауға,
Асылдан соққан сүңгімді
Ырғай алып саптауға,
Құртқадай болып мініскер <қосылма>,
Жар тапқанша талай бар».
Батырдың сөзін есітіп,
Батыр жанына келгенде,
Наз қылса да, қорықса да,
Құртқа сынды сұлуың
Төмен қарап, жер шұқып,
Өксіп жылап қамықты.
Қамыққанын көрген соң,
Сонда Қобланды сөйлейді:
«Қызыл тілім шешен-ді,
Қатардан басым көсем-ді.
Артықша туған Құртқажан,
Атың әйел десем де,
Басқа әйел болғанда,
Қауіпсіз болып тұрғанда
Кеудеден басың кетеді.
Менің көзім тіріде,
Ердің құнын жесең де,
Құртқажан, неге қамықтың
Жолбарысың — мен есенде?!
Құс төсекте мамықты,
Арпа, бидай қабықты.
Мені көріп, Құртқажан,
Қуанбасаң, қамықпа.
Меніңкөзім тіріде,
Қараңғы түн ішінен
Шығарармын жарыққа!
Осы барған сапардан
Есен барып, сау қайтсам,
Әйел де болсаң, Құртқажан,
Хан қылармын халыққа!»
Сонда Құртқа сөйледі:

«Айдынды көлден қу аттым,
Дертке дәрі етіне.
Ойнап балық шығады
Айдын көлдің шетіне.
Қисең, киім жарасар
Ақ патсадай етіңе.
Талап етіп, ойға алсаң,
Жеткейсің мұрат-ниетіңе.
Сіздер — сұңқар, біз — қарға,
Сіз даладан келгенде,
Ажырайып қарарға
Жарамаймыз бетіңе.
Аға-інің сенің жоқ,
Жазым болып, келмесең,
Мен күйермін дертіңе».
Сонда Қоблан сөйледі:
«Жылқы ішінде аламын,
Қылшық жүнді қарамын.
Аға менен інім жоқ,
Жеке туған дарамын.
Тоқтар менен Аналық
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Шыбын жанын және айтып,
Безіп дүние малынан,
Тірідей безіп жанынан,
Тілеп алған баламын.
Жатпады деп бүгінше,
Өкпелеме, Құртқажан,
Кемпір-шалдың қойнына
Жатайын деп барамын».
Бұл сөзді айтып Қобланды,
Тобылғы меңді торы атпен
Дөңгелетіп жөнелді
Тоқтардың тіккен ордаға.
Көлге біткен жекен деп,
Бүршігі жоқ тікен деп,
Үйде отырған кемпір-шал
Жүгіре шықты далаға:
«Жалғызым келген екен»,— деп.
Көзі түсті балаға,
Бірден жылап екеуі,
Баладан болды садаға.
Шылауына шырмалды,
Шылбырына оралды,
Оң тізгінін қолға алды.
Қобландыны жетелеп,
Үйге алып кеп түсірді.
Өлгенде көрген жалғызға
Шәрбаттың суын ішірді.
Және айналып-толғанып,
Кезек-кезек қолға алып,
Қобландыны кемпір-шал
Күн батпай-ақ жатқызды.
Жатқызды көрпе-төсекке,
Кезек-кезек сөз қатты,
Үндемей Қоблан, тек жатты.
Тілеп алған жалғыз ұл
Кемпір-шалға тым тәтті.
Ол уақытта пенде жоқ,
Қобландыдай сымбатты.
«Өзіме қара, қалқа»,— деп,
Ірге жаққа шал тартты.
«Өзіме қара, қозым»,— деп,
От жақтан кемпір бұл тартты.
Ортасында Қобланды
Алма-кезек домалап,
Шал-кемпірдің қойнында
Артық туған Қобланды
Кірпік қақпай, таң атты.
Таң сарғайып атқанда,
Шолпан жұлдыз батқанда,
Кемпір-шалдың қойнында
Қобланды ойнап жатқанда,
Бәйгеден келген көк дөнен,
Түнімен ұйқы көрмеген
Қобландыдай батырдың
Тоқтамасын білген соң,
Тайбурылдың үстіне
Алтыннан тұрман ер салып,
Аз ғана азық, жем салып,
Ақ орданың алдынан
Өткізді Құртқа көлденең.
Тайбурылды көргесін,
Қобланды тұрды төсектен.
Өткен Бурыл есіктен,
Үйдің сырты жиылған
Ағайын-жұрты есіткен.
Жиылып жұрты жылады,
Халайық қайран қылады.
Жіберуге қимайды
Қобландыдай баланы.
Киініп үйден шыққасын,
Халқы ортаға алады.
Жиылған жұртпен қоштасып,
Қобландыдай батырың
Тайбурыл атқа мінеді,
Беліне семсер іледі,
Ақ сауытын киеді,
Ноғай бөркін киеді.
Дүйсенбі күн сәскеде
Қараспан тауды бөктеріп,
Кешегі кеткен Қияттың
Қобландыдай батырың
Соңынан желіп жөнелді.
Тоқсандағы Тоқтарбай,
Алпыста шешесі Аналық,
Қарындасы Қарлығаш,
Қосақ жары Қыз Құртқа —
Төртеуі жылап соңынан,
«Кескілей кет,— деп,— қолыңнан»,
Қобландының артынан
Олар да еріп жөнелді.
Түстік жерге келгенде,
Қарындасы сөйледі,
Сөйлегенде бүй деді:
«Халық ұйғарса, қалмайсың,
Көңлің сүймей, бармайсың.
Жалғыз ағам, жан көкем,
Сапарландың талапқа.
Ақ сұңқар сеніп ұшады
Құйрығы мен қанатқа.
Сайға біткен қоқтымын <қосылма>,
Бөрік үстінде шоқтымын.
Көкежан, қайтып келгенше,
Ел-жұртың есен көргенше,
Айтып кеткен Құдайға
Қоңыр шұнақ тоқтыңмын.
Мен түсемін қиялға,
Нешік айла болады
Көзімнің жасын тиярға?
Көкежан, қайтып келгенше,
Ел-жұртың есен көргенше,
Артыңда қалған мен — нашар
Айтып бір кетші ниязға <қосылма>.
Көзге, көке, жас алдық,
Көкежан, қайтып келгенше,
Артыңда қалған мен сорлы
Болайын сенен тасаттық <қосылма>.
Басымда бар алтын шоқ,
Көкешім барда көңлім тоқ.
Көкежан, сені көрмесем,
Басымнан өтер дүние боқ,
Табаныма тиер шоқ!
Сізге деген Құдайдың
Бізге болсын ажал-оқ!
Ақ маңдайда тұлымым,
Бірге туған құлыным,
Керекке біткен жауырын,
Бірге туған бауырым,
Қолқанатым, құйрығым,
Судан шыққан сүйрігім,
Суырылып озған жүйрігім,
Сізге деген Құданың
Қабыл еттім бұйрығын!
Қозыдай менің егізім,
Тел қозыдай сезімім,
Бірге туып, бірге өск

АЛПАМЫС БАТЫР ЖЫРЫ

Бұрынғы өткен заманда,
Дін мұсылман аманда,
... Жиделі Байсын жерінде,
Қоңырат деген елінде
Байбөрі деген бай бопты,
Төрт түлігі сай бопты.
Тоқсан мың екен қорасы,
Мұрындық, ноқта тимеген,
Түйешілер мінбеген
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы.
Есебі жоқ көп жылқы —
Жиделі Байсын даласы.
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Бозы менен аласы.
Соншама бай болса да,
Жоқ еді ердің баласы.
Алланың өзі бермесе,
Бенденің бар ма шарасы?
Атадан жалғыз ер еді,
Еңіреген ердің бірі еді,
Жоқ екен іні-ағасы.
Құлтай деген туысқан —
Немере мен шөбере
Екеуінің арасы.
Азырақ баян етейін,
Құлақ сап бұған қарашы:
Сол уақыттар болғанда,
Сексенге жасы толғанда,