«Баян аспабы – халықтық мұра мен заманауи үннің тоғысы»

Аңдатпа:
Бұл мақалада баян аспабының шығу тарихы, құрылымы, орындаушылық ерекшеліктері және қазіргі заман өнеріндегі орны қарастырылады. Автор баянның халықтық музыка мен заманауи үнді үйлестірудегі рөліне талдау жасап, оның ұлттық мәдениеттегі маңызын айқындайды. Сонымен қатар, баянды оқыту әдістемесі мен жастардың музыкалық тәрбиесіндегі мәні де сөз болады. Мақалада баян өнерінің даму бағыттары мен болашағына назар аударылған.

Түйінді сөздер: баян, музыка, халықтық мұра, заманауи өнер, орындаушылық, мәдениет.

Аннотация:
В статье рассматриваются история возникновения баяна, его конструкция, исполнительские особенности и роль в современном музыкальном искусстве. Автор анализирует значение баяна в синтезе народной и современной музыки, а также раскрывает его значение в национальной культуре. Особое внимание уделено методике обучения игре на баяне и воспитательному потенциалу музыкального искусства среди молодёжи. Отмечены тенденции и перспективы развития баянного искусства.

Ключевые слова: баян, музыка, народное наследие, современное искусство, исполнительство, культура.

Abstract:
This article explores the history, structure, and performance features of the bayan, highlighting its role in connecting traditional folk heritage with modern musical expression. The author analyzes the significance of the bayan in national culture and discusses effective teaching methods for young musicians. The paper emphasizes the educational and cultural value of the instrument, outlining current trends and future prospects of bayan performance art.

Keywords: bayan, music, folk heritage, modern art, performance, culture.

Музыка - адамзат руханиятының ең нәзік және ең қуатты тілі. Ол ұлттың мәдени болмысын, дүниетанымын, ішкі жан дүниесін бейнелейді. Қазақ халқы ежелден музыкалық өнерге ерекше мән берген, себебі күй мен ән - ел жадындағы тарихтың, дәстүрдің, халықтың өмірлік тәжірибесінің көрінісі. Осы кең музыкалық әлемде баян аспабы ерекше орынға ие. Баян - тек музыкалық құрал ғана емес, ол дәуір мен дәстүрді, халық пен заманды байланыстыратын көпір іспетті аспап[1. 3 б].

Баян аспабының тарихы XIX ғасырдың ортасынан бастау алады. Оның түп-тамыры орыс халқының музыкалық мәдениетінде жатыр. «Баян» атауы көне орыс жыршысы Боянның құрметіне берілген. Алғашқы баян түрлері Еуропадағы аккордеон мен гармоника аспаптарының негізінде жасалған. Бұл аспаптың басты ерекшелігі - оның дыбыстық мүмкіндігінің кеңдігі мен бір мезгілде бірнеше әуенді қатар орындауға қабілеттілігі. Сондықтан баян қысқа уақыт ішінде кәсіби музыкалық ортада кеңінен таралып, әлемдік сахналарда орнын тапты[2. 11 б].

Қазақстанға баян XX ғасырдың алғашқы жартысында келді. Ең әуелі ол оркестрлер мен ансамбльдерде сүйемелдеу құралы ретінде қолданылды. Кейін келе кәсіби музыканттардың орындауында жеке концерттік аспап дәрежесіне көтерілді. Қазақтың халық әндері мен күйлерін баянмен орындау дәстүрі қалыптасып, ұлттық музыканың жаңа бояуын ашты. Бұл үрдіс қазақ музыка мәдениетіне жаңа серпін әкелді. Баян аспабының құрылымы ерекше. Ол үш негізгі бөліктен тұрады: оң жақ клавиатура - мелодиялық қатар, сол жақ бас және аккордтық қатар, сондай-ақ мех бөлігі. Мех арқылы ауа қозғалысы реттеліп, дыбыс шығарылады. Бұл аспаптың тембрі бай, диапазоны кең. Бір мезгілде бірнеше дыбысты қатар орындауға мүмкіндік беретіндіктен, баян оркестрлік әсер туғызады. Сондықтан ол жеке орындауда да, ансамбль құрамында да, оркестрде де тиімді қолданылады. Қазақстанда баян өнері 1940–1950 жылдары кәсіби бағытта дами бастады. Музыка мектептері мен училищелерде баян сыныптары ашылып, жаңа мамандар даярланды. Қазақтың белгілі музыкатанушылары мен орындаушылары баян өнерін ғылыми тұрғыда зерттей бастады. Сол кезеңде көптеген жас музыканттар осы аспапты таңдап, ұлттық және еуропалық шығармаларды орындау арқылы өз шеберлігін арттырды[3. 24 б]. Уақыт өте келе баян орындаушылығы жеке концерттік өнер ретінде қалыптасты. 1970–1980 жылдары баян аспабының беделі арта түсті. Көптеген композиторлар баянға арнап шығармалар жазды. Бұл аспап халық күйлерін, заманауи эстрадалық әуендерді және күрделі академиялық туындыларды орындауда кеңінен қолданылды. Мысалы, Нұрғиса Тілендиевтің, Айтқали Жайымовтың, Тұрсынбек Қожамқұловтың шығармашылық жолдарында баянның орны ерекше болды. Баян ұлттық музыканы жаңа қырынан танытып, орындаушылық мәдениетті дамытуда үлкен рөл атқарды. Баян аспабы халықтық мұраны заманауи өркениетке үйлестіре алатын ерекше құралға айналды. Ол дәстүрлі әуендердің заманауи интерпретациясын жасауға, классикалық музыканы халықтық интонациямен байланыстыруға мүмкіндік берді. Қазақтың «Сарыарқа», «Адай», «Балбырауын», «Көреғұл» сияқты күйлері баян арқылы жаңа дыбыстық өрнекке ие болды. Бұл аспап арқылы ұлттық әуеннің мәнерін сақтай отырып, оны жаңа тембрлік бояумен әрлеу мүмкін болды. Қазіргі заманда баян өнері тек халықтық және классикалық бағыттармен шектелмейді. Ол джаз, эстрада, поп және фольклорлық бағыттарда да кеңінен қолданылады. Электронды баян түрлері де пайда болып, заманауи музыкалық технологиялармен біріктірілуде. [4. 7 б]. Бұл үрдіс баянисттердің орындаушылық өрісін кеңейтіп, аспаптың техникалық мүмкіндіктерін жаңа деңгейге көтерді. Қазақстандағы өнер мектептері мен колледждерде баян пәні бойынша кәсіби білім беру жүйесі қалыптасқан. Мұнда оқушылар тек техникалық машықты меңгеріп қана қоймай, музыкалық талғам мен эстетикалық мәдениетті дамытады. Баян сабағы арқылы оқушы музыканы түсінуге, дыбысты сезінуге, сахнада өзін ұстауға үйренеді. Бұл аспап жеке тұлғаның рухани және шығармашылық дамуына зор ықпал етеді.

Баян үйретудің әдістемелік негіздері бірнеше қағидаларға сүйенеді: оқушының музыкалық есту қабілетін дамыту, шығарманы саналы орындауға үйрету, орындаушылық мәнер мен техникалық шеберлікті жетілдіру, халықтық және классикалық репертуарды үйлестіре білу. Сонымен қатар, ансамбльдік орындау арқылы топтық жұмыс, бір-бірін тыңдау және ынтымақтастыққа негізделген музыкалық қарым-қатынас мәдениеті қалыптасады. Қазіргі заман талабына сай баян өнері үнемі дамып келеді. Көптеген жас орындаушылар халықаралық фестивальдер мен байқауларда ел намысын қорғап жүр. Бұл бағытта жаңа репертуарлар жазылып, қазақ композиторлары баянға арналған шығармалар тудыруда. Осылайша баян өнері ұлттық мәдениетіміздің халықаралық деңгейге шығуына үлес қосып отыр.Қорыта айтқанда, баян аспабы - қазақ музыкалық мәдениетінің заманауи дамуындағы маңызды құрал. Ол халықтық мұраны сақтап, заманауи музыкалық бағыттармен тоғыстыра алады. Баян - дәстүр мен инновацияны байланыстыратын көпқырлы аспап. Ол арқылы ұлттық өнердің жаңа үнін, жаңа бояуын, жаңа рухын сезінуге болады. Баян - халқымыздың мәдени өміріндегі жаңашылдықтың, ұлттық өнердің өміршеңдігін дәлелдейтін аспап. Ол тек музыкалық білімнің бөлігі емес, ұлт руханиятының жаңғыруына ықпал ететін шығармашылық құрал. Сондықтан баян өнерін дамыту, жас ұрпаққа үйрету - ұлттық мәдениетті сақтау мен өркендетудің басты жолдарының бірі болып қала береді[5. 11 б].

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Қазмембас, 1975.

2. Тілендиев Н. Музыка және өмір. – Алматы: Өнер, 1986.

3. Қожамқұлов Т. Баян өнерінің дамуы және орындаушылық ерекшеліктері. – Алматы, 2002.

4. Massaget.kz. Қазақстандағы баян өнерінің қалыптасу тарихы.

5. Assembly.kz. Баян аспабының тарихы мен құрылымы.