АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕР

Бейнелі сөздің ең көп тараған түрі-теңеу, жалпы көркем әдебиеттегідей, мақал-мәтелде де бір нәрсені әсерлі, айшықты суреттеу үшін, соның түр-тұлғасын көзге елестету үшін екінші бір нәрсеге ұқсастырып, баламалап айтады. Қазақ халқы: «Оқу-инемен құдық қазғандай»,-дейді.

Білім алу үшін арып-ашып қиналасың, төзім мен қажыр керек дейді, одан безіндірмей, қайта жұмылдыра түсу мақсатымен, халық ұшан-теңіз азап-мехнатты осындай тың теңеу арқылы көзге елестетеді.

«Жақсы-ай мен күндей, әмбеге бірдей».

Кемеңгер жандар бүкіл адам баласына ортақ деген өнегелі ойды беру үшін жер бетіне бірдей нұрын шашатын күн құдыреті, күн бейнесі алынған.

Мақал-мәтелдегі теңеулер зат есімге, есімшеге жалғанған –тай, -тей, -дай, -дей, -дайын, -дейін жұрнақтары арқылы жасалады.

Дүние жүзінің халықтарының қай-қайсысы да теңеуге өте бай.

«Если вол вырастет с верблюда, то верблюд станет горой». «Өгіз нардай болса, нар таудай болар еді».

Бұл мақал көз алдымызға кереметтей бір сурет әкеледі. Теңеудің қуаты да осында. Айталық, түп нұсқада мақал теңеусіз-ақ бейнеленген. Сол қалпында қазақшаға аударсақ солғын шығады. Мұндай жағдайда қазақшасына теңеудіпайдалансақ, мақал-мәтелдің көркемдік дәрежесі биіктеп шыға келеді. Мәселен бенгал халқында: «Большое горлышко у маленького кувшина» деген мақал бар. «Кішкентай құмыраның үлкен аузы» десек тым өрескел көрінер еді. Сол себепті біз қазақшасын теңеуге алмастырдық: «Қылдырықтай құмыраның құдықтай аузын-ай!».

Осындай мақалға тағы бір мысал алып көрейік. Лезгин елі: «Маленькое лекарство большую болезнь лечит»-дейді. Теңеуге лайықтап, қазақшасын әрі үндестікке икемдеп: «Меңдей дәрі меңдеген дертті жазады» деп аудардық.

«Снаружи - как день, а внутри-как ночь», «Түсіне қарасаң- күндей, ішіне үңілсең, түндей». Жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұл сияқты теңеу мәнді мақал-мәтелдер оп-оңай метафораға айналады. «Түсіне қарасаң - күн, ішіне үңілсең-түн». Бірінші жағдайда теңелсе, жорамалдау болса, екіншісінде баланып, образ, бейне әлде қайда дәлірек, сөйлем ықшамдалады.

Мақал-мәтелдер ағылшын тіліндегі теңеулер жасауда да жиі қолданылады. Әсіресе мақал-мәтелдер антонимдік теңеулерде өте жиі кездеседі. Мысалы:

«A living dog is better than a dead lion»- «Живая собака лучше мертвого льва».

Мұндай мақал-мәтелдер бір нәрсенің екінші бір нәрседен «артық» не «кем» екендігін салыстырады. Осы негізде жасалған басқа да мақалдарға тоқталайық:

«A bird in the hand is worth two in the bush»- «Не сули журавля в небе, а дай синицу в руки».

«Better an egg today than a hen tomorrow» -«Лучше яйцо сегодня, чем курица завтра».

«Half a loaf is better than no bread»- «Полкаравая, лучше, чем совсем без хлеба»;

Ағылшын тілінде кейбір мақал-мәтелдер one`s есімдігінен басталып, компаративті сөз тіркесі бола алады. Мысалы:

«One`s bark is worse than his bite»- «От него больше шума, чем вреда».

«One`s words as good as his bond» -«На его слово можно положиться»;

Бұлардан басқа да мақал-мәтелдер айтарлықтай мөлшерде теңеу жасайды. Мысалы: «Blood is thicker than water» -«Кровь не вода».

«A miss is as good as a mile» -«Чуть-чуть» не считается, раз промахнулся, то уже все равно на сколько; «Промах есть промах».

«Words cut (hurt) more than swords»- «Злые языки-острый меч».

Қазақ тілінде:

«Арман-адам қанаты».

«Еңбек – адамның екінші анасы».

«Өнер - ағып жатқан бұлақ,

Білім-жанып тұрған шырақ»,-дейді.

Бұл мақалдардағы арман, еңбек, өнер, білім-дерексіз, яғни абстракт ұғымдар. Теңеу тек дерексіз ұғымды деректі, нақтылы ұғымға айналдыру үшін емес, деректі атау- ұғымның өзін айқындай түсу үшін пайдаланылады.

Мысалы:

«Алтын, күміс тас екен,

Арпа, бидай ас екен»,-дейтін мақалда салыстыруға алынған ұғымдар дербес тұрып-ақ түсінікті, деректі. Өмірлік қажетіне қарағанда алтын мен күмістен арпа мен бидайдың пайдалы, артық екендігі анықтала, айқындала түскен. Сонымен, мақал-мәтелдер де теңеу жасайтын, өте көп қолданылатын тәсіл.