Кіріспе

Би өнерін өз өмірім мен өнерімнің басты нысаны етіп алғаныма өкінбеймін. Себебі, ол-өз халқымның өнері, ал мен болсам,сол халықтың перзентімін. Шара Жиенқұлова.

Би- музыкалық ырғаққа сай дене қимылымен көрсетілетін өнер. Адамның күнделікті еңбек проуесіндегі іс-әрекеттері, қоршаған дүниеден алған сезім-әсерлері би қимыл қозғалыстары мен ишараларына негіз болған. Табиғат құбылыстарын, аңшылық және бейнелеу көне өмір талабынан туды. Келе-келе би қимылдарын мәнерлеу мүмкіндігі мен тәжірибенің молаюына орай жеке би өнері қалыптасты.

Би музыкамен тығыз байланысты.Көптеген халықтың билері ұрмалы мущыкалық аспаптардың ырғақты үнімен орындалады.

Би хореграфиясының жинақы образдар арқылы болмысты бейнелеп, адамның ішкі жан дүниесін көрсетеді.

Экономикалық,әлеуметтік,тарихи географиялық, т.б. фауторлардың әсерімен де әр халықтың өзіне тән би дәстүрлері, өзіндік хореграфиясы тілі, пластикалық бейнелігі, қимыл-әрекеті музыкамен байланыстыру тәсілдері пайда болады.

Би- қазақтың халық фольклорының көне түрлерінің бірі. Ол туралы Қазақстан жерінде сақталған тастағы суреттер,тарихи деректер,орыс саяхатшылары, тарихшылары, ғалымдардың этнографиялық жазбалары шыр шертеді.

1394 ж. Қазақ музыкалық театры (қазіргі Опера және балет театры) құрылғаннан кейін сахналық билерді шығрау қызу қолға алынды.Музыкалық,опералық спектакльдердегі алғашқы сахналық билерді шығару қызу қолға алынды. Музыкалық, опералық спектакльдердегі алғашқы сахналық билерде ұлттық ойындар, салт-дәстүрлер элементтері Орта Азия және Қазақстан халықтары билері мен классикалық бидің стильдік қимыл-әрекеттері мен өнерінің он күндегінде қойылған спектакльдерде, 1930-1940 ж. Алматыда болған халық шығармашылығының Бүкілқазақстандық слеттерінде көрсетіп, үлкен табысқа ие болды.

ХХ ғасырдың 50- жылдарынан басиап ұлттық балетмейстрлер қазақтың фольклорлық билерін, оның нағыз ұлттық қимыл- ерекшеліктерін зерттей бастады.

Өңделген фольклорлық билер алғашқы сахналық билермен бірге, қазіргі

1

заман қазақ билерінің негізін құрады. Оларды классикалық би ансамблі т.б.

орындады. Сондай-ақ, би өнері көркемөнерпаздар ұжымдарының репертуарынан да кеңнен орындалды.

ХХ ғасырдың 60- жылдарынан жазып алына бастаған халықтық- фольклорлық билер мен оның шығу тегі ғылыми тұрғыда зерттелді.Соладың негізінде ұлттық хореографтар жаңа шығармалар тудырып, би өнерінің жан- жақты дамуына үлес қосты. Кәсіби бишілерді Алматы жоғары би өнері даярлайды.Қазақ биінің кереметтілігі, құдіреттілігі қандай ғажап десеңші?!

Қазақ биі- бишінің қозғалысы мен дене қимылы арқылы көркем образды бейнелейтін, ұлттық сахна өнері.

Қазақтың ұлттық би өнері ерте заманнан қалыптасқан , халқымыздың аса бай ауыз әдебиетімен , ән-күйлерімен,дәстүрлі тұрмыс-салтымен біте қайнасып келе жатқан көркем өнерлерінің бірі.

Халықтың көркемдік ойынның бір көрінісі ретіндегі би өнері өзінің эстетикалық болммысында қазақ жұртының жалпы дүниетанымына сай арман-мұраттарын бейнелейтін қимылдар жүйесін қалыптастырған.

Осы уақытқа дейін қазақ халқы ежелгі би өнерінің дәстүрі мен өрнегін сақтап, дамытып келеді. Қазақ биі халықтың тіршілік- тынысын, адамның табиғатқа көзқарасын, дүниетанымын айшықтайтын өнер ретінде ерекшелінеді. Қазақ биінің кейбңр қимыл-қрзғалыстары, бақсы-балгердің ойындары арқылы қалыптасқан. Халық арасында би қимылдарын меңзейтін идеялар, ұлттық ойындар мен салт-жораларда сақталған.

Қазақ би өнері турлы ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: “Біздің қазақ халқы дарынды, өнерпаз халық, ән,күй деген мұрамызда шек жоқ.Ал қазақ халқында биден қалған мұра өте аз. Жаңа ұрпақ осы биді қолға алғаны жөн. Менің байқауымша, осы өнерге тылпынып жүрген Шара сияқты жастар бар көрінеді. Одан бір нәрсе шығатын түрі бар. Ад қай өнерді алсақ та, опера болсын, музыка театры болсын оның бәрі бисіз болмайды. Қазақтың мидай даласы... Көкпарды көз алдыңызға елестетіп көріңізші.Бәйгнеі көзрің бе? Жорғаның жүрісін көрдің бе?міне осының бәрі қимыл-қозғалыс. Аттың желісі,жәй жүрісі,сылбыр” жүрісі, шабыс жүрісі осының бәрі би емес пе?!

Би. Қазақтың күйін тыңдап көріңіз,қандай әуен ирімдері, ырғақтар жатыр. Қол өнері, ағаш үйдің өзі, ою, кілем тоқу, өрмек тоқу, ши орау осының бәрі осының бәрі қимыл, осының бәрін ойлап, музыкасын тауып, күйін тауып сәйкестірсең, би болып шығады, яғни, қазақ биінің өмірдің өзінен алынғандығын жеткізеді. Расыменде, қазақ халқының өзге ұлттардан бір ерекшелігі, ол өзінің би өнері арқылы күнделікті тұрмыстағы тыныс-тіршіліктерін дөп басып бейнелей білгендігі.

Мысалға сонау ғасырдан бүгінгі күнге жеткен “Өрмек” биі,аңшылардың өиірін сипаттайтын “Қоян”биі, әзіл-сықақ пен күлкіге құрылған “Аю”биі,

сондай-ақ өмірдің өзінен алынған “Насыбайшы” ,“Ортеке”, “Тепеңкөк”, “Қоян-бүркіт”, “Қаражорға” секілді билердің барлығы халқымыздың күнделікті тұрмысының көрінісін бейнелейді.

2

Қазіргі кезде кез-келген шаралардың бәрі бисіз өтпейді, би сахнаның сәні

іспетті! Қазақтың тарихқа толы би өнерін кәсіби деңгейге көтеріп, сахна төріне шығуына өзіндік үлестерін қосқан талант иелерінің жеткен жетістіктерін айта кетсек, артық бола қоймас. Халық бишісі Ысқақ Быжыбаев Мәскеу қаласында өткен әлем халықтары билерінің фестивальдеріне қатысып,1936 жылы екінші жүлдені, ал 1940 жылы бірінші

жүлдені иеленді. Биші осы өнер сайысында домбыраның сүйемелдеуімен “Насыбайшы”және “Қаражорға” билерін билеген. Халық биінің тез қарқынмен дамуына 1955 жылы құрылған Мемлекеттік ән-би ансамблі зор үлес қосты. Ансамбльді режиссер-хореограф Л.Д.Чернышова, сазгер Б.Байқадамов, балетпен А.Бекбосынов ұйымдастырды. 1989 жылы құрылған “Салтанат” ән-би ансамблі М.Төлебаев, Б.Байқадамов, Л.Хамиди, С.Мұхамбетжанов, Н.Тілендиев, Е.Рахмадиев, Ғ.Жұбанова сынды тағы да басқа қазақ сазгерлері шығармаларын сахнада бейнелейді. Шара Жиенқұлова сынды өнер саңлағының арқасында біздің биіміз әлемдік сахнаға азды-көпті шыөөанын әсте жоққа шығаруға болмас.

“Осы өнер иесінің еңбегінің нәтижесінде қазақ биінің өрнегі халыққа жетті. Біздің мақтанышымыз- Шара!”, - деп баға бергендей , Шара сахнаның сәніне айналған тұлға. Сондықтан биші сахнаға шыққанда оны бар шеберлігімен, жан-тәнімен жеткізуге тырысады. [Д м Қ. 18- б]

Қазақтыңклассикалық биінің негізін қалаған би падишасы Шара Жиенқұлова “Өмірім менің-өнерім” атты кітабында қазақ биі туралы былай дейді: “Қазақ биінің өзіндік ерекшелігі болуы тиіс.Ол негізінде шалт қимылмен қоса білек, саусақтар, мойын т.б дене қимыл-қозғалысы арқылы таиғаттың , тұрмыс-әділет, тірліктің көрінісін бейнелеу. Екі қолды дөңгелетіп әкеп басынан жоғары көтеру- қазақ үйдің шаңырағы. Сол секілді саусақтармен ауада өрнек сызу ою жасау, кесте тігу деген элементтердің сан түрін жасауға болады.”

Шара апамыз қазақ би өнеріне қосқан елеулі еңбектері ескерілмей қалмайды. Қытайда қазақ қандастарымыздың арқасында шекара асып келген буын биі- “Қаражорға” биі елімізге келгелі көптеген пікірлер айтылып жүргені рас. Қандай қарама қайшылықтар болса да “Қаражорға” ұлттық би, дәлірек айтқанда қазағына қата оралған би.Неге десеңіз “Қаражорға” Шыңжаңның Алтай өлкесіне шоғырлана қоныстанған қазақтың Керей руының биі.Оны әуел баста “Бақсы” биі деп атаған көрінеді. “Қаражорға” биінің Гиннес кітабына енуі Қытайдағы қазақ қандастарымыздың үлкен қуанышына айналды. Себебі “Қаражорға” адам денесіндегі барлық сүйек пен бұлшық еттерді қозғалысқа түсіретін көрінеді. Бидің қасиеті де оның Гиннес кітабына енуінің сыры осында. Қазақ биін зерттеуші Қытай битанушысы Уаң Жиячың “Қазақ би өнерінің келу қайнары және басты ерекшелігі атты мақаласында “Қаражорға” биі туралы ойларын былай жеткізеді: Көшпенді шаруашылықпен шұғылданған қазақ ұлты үшін ат олардың қанаты. Мейлі

мал баққанда, көшкенде,жүргенде,соғыста болсын аттан айырыла алмайды.”

3

“Қаражорға” биін Қазақстанға алғаш әкеліп таныстырған Арыстан ақсақал:

“Қаражорға ұлтымыздың таза болмысын бейнелейтін төл өнеріміз. “Қаражорға” биі халықтың қаражорғаға арнап шығарған күйі негізінде қалыптасқан” ,- дейді. Осы айтылған сөзден соң , қазақ халқының ерте замандардан келе жатқан атадан мұра болып сабақтасқан дәстүрлі билерінің бірі.Қазақ биі-талайды тамсандырған таңғажайып өнер, ұлттық құндылық.

Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: “Білім беру жүйесінің

басты міндеті- ұлттық және жалпы азаматтық қазыналар, ғылым мен практиканың негіздері жеке тұлғаны қалыптастыру үшін қажетті жағдайлар жасау”,- деп ерекше атап көрсетілген. [“Б.з.”2007 ж ]

Бала кезден бастап өз халқының би өнерін үйреніп меңгеру жас ұрпақтың ұлттық иман жүзділікпен көркемдік дәстүрлерге баулып халықтың баға жетпес рухани байлығы сиқырлы, сазды билеріндегі оның көркемдік және адамгершілік сипаттары жас ұрпақты жарасымды етіп тәрбиелеудің аса пәрменді құралы болып табылады.

Би ежелгі заманнан адамдардың көңіл-күйіне , ой-арманына, уақыт талабына, дәуір талай ұрпаққа таралып келеді. Әр халықтың нәзік қимылдарынан келіп би туындайды.

Биді үйрену үшін алдымен аяқтың, қолдың қалыптарын үйренеміз. Қолда -4 қалып, аяқта – 6 қалып. Сабақтың барысында 5-10 минут балалардың денесін қалыпқа келтіру үшін жаттығулар жасалады.[ К.н.т 5- б]

Қолдарын, аяқтарын созып әртүрлі акробатикалық жаттығуларын үнемі жасап отыру керек. Би өнерінің өзінде адамның пластикалық, жарасымдылық дамуына табиғи әрі үйлесімді жәрдемдесік қасиеттері бар.

Би жеңіл қимылдарға шапшаңдылыққа, қажырлылыққа, бағыт ұстай білуге жол ашады.

Билеу әртістік мәнерге экзерсисі тек жаттығу бабаының жиынтығы жүйесі және осы өнердің мәнін жете меңгеру. Би өнерінің алғашқы баспалдағы экзерсистен және ортадан басталады. Экзерсистігі алғашқы қимылдарды үйрене отырып, балалар жеңіл қимылды билерді орындай алады.

Мен оқушыларға халық биін үйретуде алдыма мынадай мақсаттар қойдым:

-орындаудағы эмоциональды тәлім-тәрбие мәнерімен халық биін ұлттық стилдегі нақышына келтіру;

-тәжірибелік машықпен халық биінің әдістемесі теориясын меңгерту;

-әлем халықтарының би мәдениеті мен оқушыларды таныстыру.

Халық биінің сабағы даму сатысына қарай құралады. Ол жәйдан күрделіге, аздан көпке қарай түзеледі және оқытуда күрделі түйын болып есептеледі. Педагог өз сабағын оқушының физикалық және кәсіби тұрғыдағы даму ерекшеліктерін ескере отырып, құрастыруы керек. Оқытудың әр сатысының өзіндік ерекшеліктері мен қиындықтары болады. Егер бастауыш және орта буынды сыныптарда халық биінің негізі қаланып, оның негізгі қимылдары, өзіндік өңдеу, (характер), сахналық шеберлігі мен мәнерлігі қозғалысқа зейін қойса, онда жоғары сыныптар күрделі техникалық оқытудың жаңа сатысы

4

болып табылады.

Жеті жыл және одан жоғары білім алған оқушылар халық биінің сахналық қойылымын меңгереді.

Билеу қызықты болумен бірге пайдалы да. Оқушылар билей жүріп, көрікті қимыл жасауға үйренеді. Жүріс-тұрысын жетілдіреді. Бидің көркем қимылдары оқушылардың музыканы түсінуіне, көркемдік қабілетін өрістетуге, эстетикалық талғамын арттыруға жәрдемдеседі.

Әр халықтың ұлттық ерекшелігіне орай би өнерінің көркемдік бейнелеу құралдары мен мазмұны да әр түрлі болып келеді. Әр халықтың белгілі бір ережеге бағындырылған әсем, нәзік қимылдарынан келіп би туындайды. Одан біз әр халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын, салтын, тұрмыс-тіршілігін айнытпай таныта алатын өзіндік ерекшеліктерін айыра аламыз.

Би өнерін насихаттау , үйрету, жаттықтыру мақсатыда төмендегідей қарапайым би қимылдары халқымыздың тұрмысына, қолөнер үлгілеріне, ұлттық ойындарына т.б. салалармен тығыз байланысты.

Өз тәжірибемде үнемі қолданып жүрген би қимылдарының кейбір түрлеріне тоқтала кетейін:

“Сәлем, Тәжім”-қазақтың ұлттық дәстүрі бойынша үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету белгісі, амандасу рәсімі. Халықтық дәстүрді қалыптастыру мақсатында оқушыларға әр сабақта амандасу, қоштасу үшін осы би қимылы ұсынылады.

“Малдас құру” – хылықтың дәтүр бойынша ер адамдар үйде аяғын айқастырып, малдас құрып отырады.Бұл би қимылы ерлердің іс-әрекетін бейнелейді

.

5

“Тұмарша” – қасиеттеп мойынға тағып, қадір тұтатын әшекейдің бірі бойтұмар немесе тұмарша деп аталады..

“Шаңырақ” – киіз үйдің уықтарын ұстап тұратын дөңгелек төб

есі,үйдің тірегі және діңгегі.Бұл халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін қолөнер үлгілерінен туындайтын би қимылы.

.

“Сыңар мүйіз” – төрт түлік малдың сыртқа бейнесін көрсететін би қимылы .

“Ат шабыс” – ерлердің іс-әрекетінен туындаған би қимылы, яғни жігіттің жүйрік атпен шабысын бейнелейді.

6

“Құс тұмсық” – б.ркіттің қырағылығымен, мінез-құлқын көрсетеді.

“Айна” – тұрмысқа байланысты туындаған. Қыздардың әсемдік бұйымдарының бірі.

“Сырға” –әйелдердің ең көп таралған құлағына салатын әшекей бұйымы. Бұл би қимылы осы сырғаның қыздардың құлағындағы сұлу көрінісін көрсетеді.

“Толқын”-табиғат құбылысын суреттейді.Желдің майда ескен самалымен толқындап аққан судың ғажап көрінісін бейнелейді.

[“E”.б. 37-40 б]

7

Білім беру үдерісіндегі мағызды бөлімнің бірі-пән мұғалімінің сабаққа дайындығы. Сабаққа мұғалім білім берумен қатар, ізденіске жетелейді.Сабақ пен ізденіс сәттерінде оқушы мүмкіндіктерін дамытып, музыканы сүюге тәрбиеледі. Әрбір жаңа сабақ өткен сабақпен тығыз байланысты.

Ұстаздың мақсаты-оқушымен бірлесе жұмыс жасап,оқушыны да, ұстазды да жетістікке жеткізу.Сабаққа дайындық барысында ең жеңіл, ыңғайлы жолын іздестіру керек. Ұстазға алдын-ала қиындық келтіретін тұстарын қарап алған жөн. Себебі, оған қатысты жаттығулар беріп, жоспарға белгілеу керек. Сабақ барысында өзгерістер жоспарға ьалап етеді.Бұл ұстаздың кәсіби бағытының дұрыс қалыптасуына бағдар береді.

Би үйрету әр сыныптағы оқушылардың жас ерекшелігіне,әр оқушының

қабылдау мүмкіндіктеріне байланысты болады. Би-ұжымшылдықты,тапқырлықты,қырағылықты,ойлампаздықты дамытатын құбылыс.Осы өнер арқылы оқушылар өмірге сеніммен қарауды үйренеді.

Ұстаз сонымен бірге,түрлі билерді меңгертіп,жаттығулар жасатып, өз бетімен шығарған биін талдап отыруы тиіс.