Баяндама. Дарынды балалардың ерекшелігі, дарындылығы. Психологиялық ерекшеліктері.

Қызылорда облысы,Шиелі ауданы, Бидайкөл ауылы

«№148 қазақ орта мектебі»КММ

Педагог-психолог: Бектұрғанова Айнаш Дүйсенқызы

Дарынды балалардың ерекшелігі, дарындылығы.

Психологиялық ерекшеліктері.

Дарынды адамдар туралы айтылған сөздер, ойлар ширек ғасырлардан өте айтылып келеді. Антикалық дәуірде осы дарынды адамдар туралы, яғни ІХХ ғасырда ғылыми трактаттарда «данышпан» және «дарынды» деген түсінік қалыптасты.

Антикалық дәуірде дарындылықты кейбір философтар – «құдайдың тартуы» деп түсінген. Олардың қатарына Платон, Сенека, Демокрит жатады. Антикалық философтардың ойынша дарынды адам – ақиқат білімге ие деп түсінген.

Орта ғасырларда «дарындылық» құдайдың сыйы деп түсінген. Сондықтан дарындылық бар немесе жоқ деп түсінгендіктен оны ешкім зерттемеген.

Дарындылық құбылысына Қайта өркендеу дәуірінде (ғылым мен білімнің) қызығушылық таныта бастаған. Бұл кездейсоқтық емес. Қайта өркендеу дәуірі әлемге Леонардо да Винчи, Микеланджело Буонаротти, Мишель Монтень, Николай Коперник, Николо Макиавелли, Данте Алигьери, Вильям Шекспир және т.б тектес ұлы ғұламалардың, ерекше дарын иелерінің тууына алып келгендіктен, көптеген философтарда сұрақ туындады: «Данышпан және дарындылық дегеніміз не?». Бірақ бұл сұраққа ортақ пікір болмады.

ХІХ және ХХ ғасырларда дарындылық тұжырымдамалары пайда бола бастады. Көрнекті ағылшын оқымыстысы Френсис Гальтон ең бірінші рет «Данышпандықтың тұқымқуалаушылығы және оның заңы мен салдары» атты кітабында дарындылық тұқұым қуалаушылықтың факторын эксперименталды түрде дәлелдегі келді.

Артынан дарындылықтың адам өміріндегі тәрбиеге, білім алудың жағдайына, өмір сүру сапасына байланыстылығы анықталды.

1940 жылы «Қабілеттілік және дарындылық» атт мақаласында Борис Михайлович Тепловтың ойынша: Дарындылықты қабілеттің және ортаның факторларының үйлесімділігін, болашақта табыстарға жетудің бірден –бір жолы ретінде қарастырған.

Қазіргі кезде жекелік, дарындылық, данышпандық, таланттылық, дарынды балалар және балалар дарындылығы түсініктері кеңінен қолданылады. Осыларды тізбектеп қарастырайық: жекелік- қабілеттілік- дарындылық-талант.

«Жекелік» кейбір анықтамалардың қайталанбайтындығын көрсетеді, адам бойындағы психиканың ерекшелігі, қабілетінің қайталанбайтындығын көрсетеді. Ережеге сәйкес, «жекелік» жеке тұлға бойындағы қабілеттердің жан – жағындағыларға ұқсамауы. Әр бала ерекше, бірақ кейбір балалардың ерекшелігі өте жарық көрінеді, яғни көзге түседі, басқаларды ескеру мүмкін емес.

Жекеліктің қалыптасуына өсіп отырған орта, қауымдастық, бала кезіндегі тәрбиенің ерекшеліктер ықпал етеді. Жеке дарын иесі болу – ол өзінше ойлап білу, жаңа ойларға үлес қосу.

1. Тұқымқуалаушылық және физиологиялық ерекшеліктер. Тұқымқуалаушылық адамның сыртқы пішін ерекшелігін сақтап беріп отырады. Физиологиясы олардың мінез құлқы туралы айтады.

2. Қоршаған ортаның ықпалы адамның жеке дарындылығын қалыптастырады. Адамның жекелік дарындылығына мәденит және әлеуметтік жағдай өте қатты әсер етеді. Жекелік тәрбиеленіп отырған жанұяға байланысты. Жекелікке тәрбиелініп отырған балабақша, мектеп, және қоғамдық орынның ықпалы өте зор.

Жеке тұлғаның анықтамасында оның қабілеті маңызды роль атқарады. Қабілетті жеке – психологиялық ерекшелік деп қарастырып, әріқарай белгілі бір істің табысты аяқталуына ықпал етеді.

Оқушылар бірдей жағдайда әр түрлі жетістікке жететін болса, онда жақсы игерген оқушыны талапқа сай қабілеттілік танытты дейтін болса, кейбіреуінде ол жоқ.

Қабілеттілікті екіге бөлуге болады: жалпы қабілеттер олар адам өміріндегі кадімгі есте сақтау, зеректік, ерекше қабілет олар тек белгілі бір салада көрінеді, мысалға, музыкалық аспаптарда ойнағанда, сурет салғанда, ән айтқанда.

Мектепте, колледждерде қабілетті біліммен және икемділікпен байланыстырады және мұғалімге біліммен және икемділікті ажырата білуі керек. Білімнің және икемдділіктің негізі алған және бекіткен жүйе бойынша бастың ми қабығындағы уақытша жүйе. Мысалға көбейту кестесі мен дұрыс жазу жатады. Жеке тұлға қабілеттілігіне сонымен қатар белгілі – бір затты дұрыс орындауды да жатқызуға болады. Бірақ қабілеттілікті білімнен ажыратуға болмайды. Олардың арасында өзіндік байланыс бар: қабілеттілік білімнің игеріліуіне ықпал етеді, ал білімнің болуы қабілеттің дамуына әкеледі.

Егер қабілеттердің бірнешеуі дамып белгілі – бір іс – әрекеттердің сәтті орындалуы дарындылықтың белгісі.

Дарындылық сөзі «дар» сөзінен шыққан. Дарынды, ақылды адамды көрнекті жеңістерге жеткен, қиын жғдайлардан қағида түрінде қызықты, ойламаған шешім таба білетін, басқалардың қолы жетпейтін жаңа білімді игерген адамды айтады.

Дарынды бала- белгілі – бір іс – әрекеттерде жарық, айқындықпен, кейде біртуар тулғаға тән жетістікке жеткен баланы айтамыз.

Біздің уақытымызда «дарынды балалар» өте кең мағынада айтылады. Егер бала оқуда немесе шығармашылықта құрдастарына қарағанда жетістікке жетсе, оны дарныды деп атауға болады. Барлық дарынды балалар өте оңай және тез оқиды.

Дарынды балаларды ерекше деп санауға болады. Олардың өз ойы, өзінің ұстанымы болады, ойлары жалпылама ортақ шешімнен ерекшеленеді. Олардың әуестенетін заттары әке –шешелеріне де, құрбы-құрдастарынада түсініксіз болуы мүмкін. Дарынды балалардың өзіне тән қабілеттері және ерекшеліктері өте жақсы есте сақтау қабілеті, ерекше зейінділік,білуге құмарлық, тәуелсіз ойлану, жаңаны білуге құмарлығы. Мұндай балалрдың ойлау қабілеттері өте жоғары, мағлұматтарды топтастыру және себеп – салдарын анықтауға қабілеттері жоғары.

Дарынды балаларды жинаған білімдерін кең қолдана білетіндіктері ерекшеленеді.

Педагогикада бала дарындылығы пайда болған уақытынан бастап айтылады. Баланың дарындылығын психолог, педагог, немесе ата – ана анықтаған болса, онда оны өзекті (актуальная) дарындылық деп атайды. Уақытында анықталмаған дарындылық потенциалды дарындылық деп аталады.

Педагогикада дарынды балаларды бірнеше категорияға бөледі

1. Интеллектуалдық қабілеттері ерекше жоғары студенттерді айтады.

2. Ғылымның белгілі бір бөлімінде ерекше ойлау қабілеттері бар, академиялық нақты қабілетімен ерекшеленген студент.

3. Шығармашылық қабілеті жоғары студент.

4. Көшбасшылығы жоғары студент.

5. Белгілі бір себептермен оқуда жетістігі жоқ, бірақ танымдық қабілетінің, ойлау қаблетінің жоғарылығы және психикалық жаратылысының ерекшелігі бар студенттер.

Талант дегеніміз белгілі бір салада дарындылықтың жоғарғы дәрежесіне жету. Көбіне талант белгілі бір анықталған ортада байқалып, көрінеді. Егер студент өзінің жұмысымен сүйіп айналысатын болса, онда ол үнемі даму үстінде болады және түпкі ойы бастамасынанда тереңірек болып студентте шығармашылық дарындылық пайда болады.

Кемеңгерлік- таланттың жоғарғы дамыған дәрежесі, ол жаңа сапалы, ерекше дүниелер туады, яғни шығармашылықтың бұған дейінгі ашылмаған тұстарын зерттеумен байланысты.

Дарындылықты көрсететін балалардың психологиялық ерекшелігі, дарындылықтын нышаны емес,оны алып жүру белгілері ретінде қарастырылуы мүмкін.

Дарынды балалар бірден бірнеше жұмыспен айналыса береді. Олар өте қызыққұмар, қоршаған ортаны зерттейді және өз зерттеулерінде шектелмейді.

Ерте жасында болып жатқан оқиғаларды жүйелеп байланыстыра біледі, баламалы болжам келтіреді, дұрыс тұжырым жасайды.

Дарынды балалар көбіне өзднрінің даму сатыларынан секіріп өтеді.

Олардың сөйлеген сөздері негізделген, есте сақтау қабілеті өте жоғары және ойлау қабілеттері тәуелсіз. Дарынды балалардың сөздік қорлары мол, энцеклопедия, сөздіктерді көп оқиды, жаңа сөздер мен анықтамалар ойлап табады.

Талантты балалар танымдық белгісіздіктердің тез арада шешімін табады, қиын, ұзақ тапсырмаларды рақаттанып алады, бірақ дайын жауапты бірден бергенді ұнатпайды.

Дарынды балалар тапсырма қызықты болса, ұзақ уақыт бойы бір тапсырмаға көңілін бөліп отыра алады. Талантты және дарынды балаларға әділеттілік сезімі өте жақсы дамыған, алыстан көрген мәселелерге бей жай қарай алмайды, олардың әзіл – оспақты мінездері жақсы дамыған.

Олар өздерінің жастарына сай келмейтін мәселелерді шешуге ұмтылады, кейбіреулерінде жетістікке жетіп жатады.

Дарынды балалардың ерте бастан қызығушылығы математикаға, жаратылыстануға, оқуға байқала бастайды. Оқымыстылардың айтуынша балалардың дарындылықты көрсетіп жүрген психологиялық ерекшеліктері дарындылықты тудырушы емес,тек белгілері болуы мүмкін. Сондықтан дарындылықтың болуына тек негіз бола алады. Сонымен қатар баланың бойындағы жоғарыда айтылган белгілердің болмауы баланының – талантсыз екендігін білдірмейді. Мүмкін оны байқамаған болар.

Әдебиеттер тізімі.

1.Одаренные дети и педагогические условия их развития.

http://nsportal.ru/shkola/materialy-metodicheskikh-obedinenii/library/odarennye-deti-i-pedagogicheskie-usloviya-ih

2.Психология одарённости детей и подростков.

 http://library.sgu.ru/cgi-bin/irbis64r_13/cgiirbis_64.exe

3. Иванова Е. А Психологические особенности одаренных детей и их психолого-педагогическое сопровождение. Москва 2006 год.

4. Леднева, С.А. Детская одаренность глазами педагогов. Начальная школа.- 2003.-№

5. Мандель Б. Р. Возрастная психология. Учебное пособие НИЦ Инфра - М, 2012.

6. Уласевич Светлана Александровна: Одарённые дети. Москва. 2008 год.