Баяндама:"Тәрбие мәселесі баршамызға ортақ"

Баяндама

Тәрбие мәселесі баршамызға ортақ

Адам баласының қасиетті міндеттерінің бірі дүниеге ұрпақ әкеліп, ата – ана, ұстаз, қоғам болып тәрбиелі де өнегелі, жан – жақты дамыған ұрпақ тәрбиелеу үшін мүмкіндік жасау.
«Ұлт болам десең, бесігіңді түзе»- деп ата – бабамыз айтқандай баланы бесіктен, тіпті бала тәрбиесі туралы сөз ете қалғанда, алты айлық баласын тәрбиешіге әкелген ата – анаға «Сіз балаңыздың 1, 5 жыл тәрбиесін өткізіп алдыңыз, баланы іштен тәрбиелеу керек» деген еврей халқының мысалын келтіріп жатады.
Баласының жақсы болғанын армандамайтын ата – ана жоқ. Тіпті баласының болашағы үшін отқа да, суға да түсетін ата – аналар бар. Кейде баласының келешегіне алаңдаған ата - ана өз мекенін ауыстыруға дейін барып жатады.
Бала тәрбиесі - қиын да күрделі процесс.

Біз баламыздың тәрбиелі де өнегелі болып өсіп, өз қатарының алды болғанын қалаймыз. Бірақ баламызды осы мақсаттарға сай тәрбиелеу үшін үлкен еңбек, күш – жігердің қажет екенін бәріміз білсек те, мойнымыз жар беріп, бала тәрбиесімен айналыса бермейміз. Кейде ата – аналар өздері дұрыс уақытында үйретпей, «Сен маған тартпағансың, мынаны олай істемедің, ананы бұлай істемедің, ештеңеге қырсызсың» деп кінәлап жатады.
Баланың әр қылығы қызық. Бірақ сол қызықтауды да талғап, талдап қарамаса тағы болмайды. Кішкентай кезінде баланың әрбір сөзін, одан қалса, біреуі сабағандығын әуес көреді, оны тіпті ересектерге айтақтап, қыздыра түсетіндері тағы бар. Балаларға үлкендерді сыйла, құрметте деп тәрбиелеудің орнына өздері теріс жолға салып отырғандарын бағамдай бермейді. Кейін өскенде сол баланың өз ата – анасына тілі тимесіне кім кепіл?! Бала кез келген істе өзін ынталандырып, өзгелердің қолдайтынын сезсе, сол іске бейімделіп әдеттеніп кетеді.
Бала тәрбиесіндегі тағы бір кемшілік – бала жетістігін көре білу, жігерлендіру, ынталандырумен байланысты. Баланы мадақтаудан гөрі, жекіруіміз асып түсіп жататынын мойындауымыз керек.
Біз баламызға үнемі талап қойғышпыз. Әуелі талапты қоймастан бұрын, балаға өзіміз үлгі көрсете білуіміз керек емес пе? Баланың көзінше қырсық мінез көрсету, өзге адамдарды жамандау, мысалы кейбір ата – аналар балаларының көзінше мына мұғалім сабақ бере алмайды, мына мұғалім бағаны таңдап қояды немесе кәрі ата – енесін мына қақбас не өлмеді, не қоймады деп айтып жататын ата – аналар да өкінішке орай жоқ емес. Біреуді жамандау бала бойында теріс көзқарастарды қалыптастыруға негіз болады.
Баласының тәрбиесін ойлайтын ата – ана ең әуелі өзін тәрбиелегені жөн болар еді деп ойлаймын.
Жалпы біз балажан халық болғанымызбен, оны тұлға деп танып, ақыл иесі ретінде қабылдай бермейміз. Біздің ойымызша, баламыз, біздің айтқанымызды істеп, айдағанымызбен жүретін, әлі ақыл – иесі тола қоймаған тіршілік иесі дейміз де, оған өте қатаң талап қоямыз. Сол талаптың үдесінен шыға бермесе, баламызды жер қылып, жасытамыз. Үлкендер, ұстаздар үнемі жекіп, дауыс көтеріп сөйлейтін болса, бала жасық болып өседі. Осындай отбасында, осындай ұстазда тәрбиеленген балалар екі түрлі болып өседі. Біреулері – бозөкпе, жасық болса, екіншілері айқайлап, дауыс көтеріп сөйлемесең, сөз өтпейтін «сабаздың» өзі болып шығады. Алдыңғылары үнемі жалтаңдап, өздігінен шешім қабылдай алмаса, кейінгілері үнемі жүйкемізді жұқартып, бетіңнен алып отыратын болады.
«Ұлың жақсы болсын десең, ұлы жақсымен көрші бол, қызың жақсы болсын десең, қызы жақсымен көрші бол» деген өнегелі сөзден қоғамның, ортаның да бала тәрбиесіне зор әсер ететінін көруге болады.
Одан әрі мектеп табалдырығын аттайды. Тәрбиешінің, ұстаздардың қолына барады. Ұстаздардың міндеті оқушымен жақын сырлас, дос болу. Оқушы үшін ата – анасынан кейін жақын адам ұстаз болғанымен одан жасқаншақтап, ұялшақтайтын кездері жиі болады. Сондай сәттерде дұрыс қадам жасап, оқушыны бауырыңызға тарта білу өте маңызды. Оқушы өзінше жасырып жүрген сырын айтып, сізбен бөлісуі мүмкін. Ондай кезде балаға жекімей не болмаса мазақ етіп күлмей, мұқият тыңдап, өз көзқарасыңызды білдіріп, кеңес айта білу ұстазды оқушының сеніміне кіргізеді. Ұстаздың оқушыға тұлға ретінде қарап, онымен ақылдаса отырып, бірлесе жұмыс істеуіңіз оқушыңызды жігерлендіреді, оның әр қадамын сенімді ете түседі. Менің ойымша, ондай бала ешқашан тәртіп бұзушылыққа бармайды.
Балаға байқап сөйлесең,
Ақылыңа көнер,
Байқамай шайқап сөйлесең,
Көрсетер бір «өнер».

Бала өзін жақсы көргенді, өзімен ойнағанды, сөйлескенді, көңіл бөлгенді қалайды. Бұл нәрселерге аса қажеттілігі бар. Бала өзіне салқын, қабағын түйіп, дөрекі және қатты мәміледе болған үлкендердің оны жақсы көрмейтінін ойлайды және күйзеліске ұшырайды.

Балаларға тек насихат айтудың көп жағдайларда әсері болмайды. Мәселен он рет оған “Тамақтан бұрын қолыңды жу” деп айтудың орнына бір рет “Кәне екеуміз бірге қолдарымызды жуайық!” деп бірге істеу одан да әсерлі болып табылады. Оған бір нәрсені істе дегеннен кейін, ол нәрсені істеп-істемегенін қадағалау керек. Бұл қадағалау оның бұдан кейін де айтылған нәрсені орындауы үшін қажет. Оның қолынан келмейтін немесе істемейтіні мәлім болған нәрселерді айтпау керек. Олай болмаған жағдайда істеп жүрген қарапайым нәрселерді де істемейтін болады.

Қазіргі таңда жасалып жатқан қателердің бірі жеткіншек балаларымызға жасалып жатқан мәміле. Бәрінен бұрын балаларға өз аяғына тұруды үйретуде осалдық танытудамыз. Көп отбасылар біз көп қиыншылық көрдік, баламыз таршылық көрмесін, осылар үшін тауып жатыр емеспіз бе деген сияқты желеулермен баласы не қаласа алып беруде, айтқанының бәрін орындауда, шамадан тыс қорғаштауда және еңбекке баулуда осалдық танытуда. Саналық тұрғыдан да, психологиялық тұрғыдан да балаға әр қалағанын алып беру, еңбексіз, машақатсыз өмірге дағдыландыру оған жақсылық емес жамандық ету болып табылады. Бүгіннің ертеңі де барын ұмытпауымыз керек. Ертеңгі әл-ауқат басқа болуы мүмкін. Әл-ауқат азаймағанымен де «шайнап берген ас болмас» деген даналық сөз бар. Дүниенің мың сан-түрлі қыры бар. Мәселен жегені алдында жемегені артында, люкс көлік, қымбат киім, яғни молшылыққа, дайынға дағдыланған бала, жоқтыққа тап болғанда, өз басынша өмір сүру қажет кезде не істейді. Жұмыс таба ала ма? Тапса да бұрынғы өмір салтын жалғастыратындай табысы бола ма?.. Осы секілді себептерге байланысты баланың әр қалаған нәрсесін алып беру және тек қана сәнді, салтанатты өмір сүруін қамтамасыз ету, еңбексіздікке әдеттендіру дұрыс емес. Өйткені бала өскенде де әр қалағанына қол жеткізе алатынын ойлап, оған ұмтыла беретін болады, ал бұл жүзеге аспай қалған кезде, қиянатқа мойын бұруы, өмірге ренжіп, қиялдары қирап ешкімді тыңдамайтын құлақсыз қырсыққа, бұзақыға айналуы мүмкін.

Баланы кішкентай кезінен бастап адалдыққа дағдыландыру керек. Өзгенің мал-мүлкін тартып алуды, өтірік айтуды, жаман, жиіркенішті қылып түсіндіру керек. Осындай тәрбиемен өсіріп, балиғат жасына толғанда бұл әдептердің ерекшеліктерін, маңыздылықтарын үйрету керек.

Сонымен, бала тәрбиесі кезек күттірмейтін, күн тәртібінен ешқашан түспейтін өзекті мәселе болып қала бермек. Сондықтан да, мынау өзгермелі қоғамда баламызды, оқушыларымызды өзімізге жат етпей отбасы, қоғам, ұстаз болып бірлесе отырып Қазақстанның атын шығаратын өнегелі, тәрбиелі ұрпақты тәрбиелей берейік дей отыра «Бала ауру, зағип болса, баладан емес, тәрбиешіден; бала тар ойлы, ақымақ болса, бала кінәлі емес, тәрбиеші кінәлі; бала сұлулықтан ләззат ала білмейтін мылқау жанды болса, бала айыпты емес, тәрбиеші жазалы»- деп Мағжан Жұмабаев ағамыздың бала тәрбиесі жайлы айтқан өнегелі сөзімен аяқтағым келеді.