Биология 7-сынып. Қалыптастырушы бағалауға арналған тапсырмалар жинағы

Қалыптастырушы бағалауға арналған
тапсырмалар жинағы
Биология
7-сынып
Құрметті мұғалім!
Аталған тапсырмалар жинағы білім беру мазмұнын жаңарту аясында мұғалімдерге
көмек құралы ретінде құрастырылды. Бұл мұғалімдердің ұжымдық жұмысының нәтижесі.
Бағалау критерийлері мен дескрипторлары бар тапсырмалар қалыптастырушы бағалауды
өткізуге, сабақты жоспарлауға, ұқсас тапсырмаларды құрастыруға және іріктеп алуға, оқу
мақсатына жетуге қатысты сындарлы кері байланыс беруге көмектесетін үлгі болып
табылады.
Жинақтың ұсынылған сипаты сізге білім алушының қажеттілігі мен мүмкіндігін
есепке ала отырып, тапсырмаларға толықтырулар мен өзгерістер енгізуіңізге, бейімдеуіңізге
мүмкіндік береді.
Қосымша материалдарды (нұсқаулықтар, таныстырылымдар, жоспарлар және т.б.),
форумдағы талқылауларды және бейне нұсқауларды сіз «Назарбаев Зияткерлік мектептері»
ДББҰ smk.edu.kz ресми сайтынан таба аласыз.
Жемісті жұмыс пен шығармашылық табыс тілейміз!
Жинақ негізгі мектеп мұғалімдеріне, әдіскерлерге, критериалды бағалау бойынша
өңірлік және мектеп үйлестірушілеріне, басқа да мүдделі тұлғаларға арналған.
Жинақты дайындау барысында ресурстар (суреттер, мәтіндер, бейне және аудио
материалдар, т.б.) қолжетімді ресми интернет-сайттардан алынды. Жинақ коммерциялық
емес мақсатта құрастырылған.
2
Мазмұны
1-тоқсан ....................................................................................................................................................... 4
Тарау: Экожүйелер ................................................................................................................................. 4
Тарау: Тірі ағзаларды жүйелеу ............................................................................................................ 14
Тарау: Жасушалық биология Су және органикалық заттар ............................................................. 20
2-тоқсан ..................................................................................................................................................... 27
Тарау: Заттардың тасымалдануы ........................................................................................................ 27
Тарау: Тыныс алу.................................................................................................................................. 36
3-тоқсан ..................................................................................................................................................... 43
Тарау: Бөліп шығару ............................................................................................................................ 43
Тарау: Координация және реттелу ...................................................................................................... 54
4-тоқсан ..................................................................................................................................................... 65
Тарау: Тұқымқуалау мен өзгергіштік ................................................................................................. 65
Тарау: Көбею. Өсу және даму ............................................................................................................. 71
Тарау: Микробиология және биотехнология ..................................................................................... 81
3
1-тоқсан
Тарау: Экожүйелер
Тақырып: Ортаның экологиялық факторлары: абиотикалық (температура, жарық,
рН, ылғалдылық) биотикалық (Микроағзалар, жануарлар, өсімдіктер).
Оқу мақсаты 7.3.1.1 Жергілікті жер экожүйесі қоршаған орта
факторларының тірі ағзалардың тіршілік әрекеті мен
таралуына әсерін зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жергілікті жер экожүйелерін анықтайды
• Қоршаған орта факторларын анықтайды және тірі
ағзаларға әсерін зерттейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
Суретке мұқият қараңыз.
1 2 3
(а) 1, 2, 3 сандарымен белгіленген экожүйе түрін анықтаңыз. Әр түрлі экожүйедегі тірі
ағзалардың тіршілік әрекеті мен таралуына қандай факторлар әсер етуі мүмкін екенін
болжаңыз. Жауабын кестеге жазыңыз.
№ Экожүйе түрі Абиотикалық фактор Биотикалық фактор
123
(b) Өзіңіз тұратын өлкенің мысалында жергілікті экожүйе ерекшелігін сипаттаңыз.
___________________________________________________________________
(с) Жергілікті экожүйеге тән ағзаның (өсімдік немесе жануар) тіршілік әрекетіндегі
бейімделушілікке мысал келтіріңіз
___________________________________________________________________
4
Дескриптор Білім алушы
- экожүйе түрін анықтайды;
- экожүйеге әсер ететін абиотикалық факторларды анықтайды;
- экожүйеге әсер ететін биотикалық факторларды анықтайды;
- жергілікті жер экожүйесінің ерекшелігін сипаттайды;
- бір ағза мысалында бейімделу ерекшелігіне мысал келтіреді.
2-тапсырма
Төмендегі кестеде экологиялық факторлар берілген.
1. Жел 4. Жарық 7. Су
2. Өсімдіктер 5. Бактерия 8. Температура
3. Минералды заттар 6. Жануарлар 9. Саңырауқұлақ
Факторларды жіктеңіз.
А. Абиотикалық факторлар В. Биотикалық факторлар
А В
Дескриптор Білім алушы
- абиотикалық факторларды анықтайды;
- биотикалық факторларды анықтайды.
5
Тақырып: Қоректік тізбектер және қоректік торлар
Оқу мақсаты 7.3.1.2 Табиғи қоректік тізбектерді салыстыру
7.3.1.3 Қоректік тізбектер және қоректік торларды
құрастыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Табиғи қоректік тізбектерді ажыратады
• Қоректік тізбектер және қоректік торлар құрады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
Табиғи экожүйелердің қоректік тізбегі берілген.
(а) Суреттегі ағзалар арасына тиісті бағытта нұсқарды қойып, бірнеше қоректік тізбек
құрыңыз.
(b) Құрылған қоректік тізбектерге ортақ белгілерді атаңыз.
1__________________________________________________________________
2__________________________________________________________________
3__________________________________________________________________
(c) Қоректік тізбектердегі айырмашылықтың себебін түсіндіріңіз.
__________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- берілген суретте нұсқарлар бағытын анықтайды;
- бірнеше қоректік тізбек құрады;
- қоректік тізбектің ұқсас белгілерін атайды;
- қоректік тізбектер арасындағы айырмашылықтарды
анықтайды.
6
2-тапсырма
(а) Төменде берілген тірі ағзаларды экологиялық топтары бойынша топтастырыңыз.
(b) Ағзалардың қоректену ерекшелігін сипаттаңыз.
(c) Ағзалардың экологиялық топтарының табиғаттағы маңызын түсіндіріңіз.
Жауабыңызды кестеге жазыңыз.
Тірі ағзалар
1. алма ағашы
2.топырақ бактериялары
3. түймедақ
4. бұғы
5. зең саңырауқұлақтары
6. ешкі
7. қасқыр
8.таңкурай
9. емен
10. құрттар
11. бүркіт
12. үкі
Экологиялық топтар Тірі ағзалар Қоректену
ерекшелігі
Табиғаттағы
маңызы
Түзушілер
(продуценттер)
Тұтынушылар
(консументтер)
Ыдыратушылар
(редуценттер)
Дескриптор Білім алушы
- түзушілерді анықтайды;
- тұтынушыларды анықтайды;
- ыдыратушыларды анықтайды;
- түзушілерді сипаттайды;
- тұтынушыларды сипаттайды;
- ыдыратушыларды сипаттайды.
3-тапсырма
(а) Төменде суретте көрсетілген тундра биоценозындағы өсімдіктер мен
жануарлар түрлерінің арасындағы қоректік байланыстарды сызықпен белгілеп,
қоректік тор құрыңыз.
(b) Құрылған қоректік тордағы түзушілер мен тұтынушыларды анықтаңыз.
7
Дескриптор Білім алушы
- суреттегі ағзалар арасына нұсқарлардың дұрыс бағытын
анықтайды;
- қоректік тор құрады;
- құрылған қоректік тордағы түзушілер анықтайды;
- құрылған қоректік тордағы тұтынушыларды анықтайды.
8
Тақырып: Экологиялық сукцессиялар: Бірінші және екінші реттік сукцессиялар.
Экожүйенің алмасуы.
Оқу мақсаты 7.3.1.4 Экологиялық сукцессия үдерісін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Экологиялық сукцессия ұғымын анықтайды
• Экологиялық сукцессия үдерісін сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
Суретке мұқият қараңыз.
1 2
(а) Экологиялық сукцессия ұғымын түсіндіріңіз
____________________________________________________________
(b) Экологиялық сукцессия түрлеріне мысал келтіріңіз
____________________________________________________________
(с) Экологиялық сукцессия үдерісінің жүру кезеңдерін ретімен жазыңыз.
____________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- экологиялық сукцессия ұғымына анықтама береді;
- экологиялық сукцессия түрлеріне мысал келтіреді;
- экологиялық сукцессия үдерісінің жүру кезеңдерін атайды.
9
Тақырып: Адам экожүйенің бір бөлігі. Антропогендік фактор.
Оқу мақсаты 7.3.2.1 Адам мен экожүйе арасындағы қарым-қатынастарды
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Антропогендік фактор ұғымын анықтайды
• Адам мен экожүйе арасындағы қарым-қатынастарды
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
Суретке мұқият қараңыз.
(а) Антропогендік фактор ұғымын түсіндіріңіз.
____________________________________________________________________
(b) Суретті пайдаланып, адам мен экожүйе арасындағы байланысты сипаттаңыз.
____________________________________________________________________
(c) Адамның экожүйенің бір бөлігі екенін дәлелдеңіз.
____________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
- антропогендік фактор ұғымын анықтайды;
- адам мен экожүйе арасындағы байланысты сипаттайды;
- адам мен экожүйенің байланысын сипаттап, аргументтер келтіреді.
10
Тақырып: Адам тіршілік әрекеттерінің экожүйеге жағымсыз әсері
Оқу мақсаты 7.3.2.2 Экожүйеге жағымсыз әсер ететін адамның
шаруашылық салаларына мысалдар келтіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Адамның шаруашылық салаларының
жағымсыз салдарын анықтайды
• Экожүйеге жағымсыз әсер ететін адамның
шаруашылық салаларына мысал келтіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
1-тапсырма
Адамның қоршаған орта компоненттеріне әсерін сипаттаңыз.
Қоршаған
ортаның
компоненттері
Әрекет түрлері Салдары
Топырақ Топырақты тыңайту (i)
Су Мұнай өндіру (ii)
Ауа Автокөліктердің газы (iii)
Дескриптор Білім алушы
- антропогендік факторлардың топыраққа әсерін
сипаттайды;
- антропогендік факторлардың суға әсерін
сипаттайды;
- антропогендік факторлардың ауаға әсерін
сипаттайды.
11
Тақырып: Қазақстанда ерекше қорғалатын аймақтар.
Жергілікті жердің ерекше қорғалатын аймақтары.
Оқу мақсаты 7.3.2.3 Ерекше қорғалатын Қазақстан Республикасының
табиғи аймақтарының өсімдіктері мен жануарларын
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын
табиғи аймақтарды анықтайды
• Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын
табиғи аймақтарының өсімдіктері мен жануарларын
сипаттайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
Қазақстан Республикасында ерекше қорғалатын 10 қорық, 12 ұлттық саябақ, 50 кіші
қорықтар бар.
(а) Картаны пайдаланып, жергілікті жердегі ерекше қорғалатын табиғи аймақты
анықтаңыз.
b)Жергілікті жердің ерекше қорғалатын табиғи аймағына тән флора мен фаунасын
сипаттаңыз.
Флора ________________________________ Фауна_________________________________
Дескриптор Білім алушы
12
- жергілікті жердегі ерекше қорғалатын табиғи аймақты атайды;
- ерекше қорғалатын табиғи аймаққа тән өсімдіктер мен жануарларды
сипаттайды.
Тақырып: Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы. Жергілікті өңірдің ҚР Қызыл
кітабына енгізілген жануарлары мен өсімдіктері.
Оқу мақсаты 7.3.2.4 Жергілікті өңірдің ҚР Қызыл кітабына енгізілген
жануарлары мен өсімдіктеріне мысалдар келтіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жергілікті өңірдің ҚР Қызыл кітабына енгізілген
жануарлары мен өсімдіктерін анықтайды
Ойлау дағдыларының деңгейі Білу және түсіну
1-тапсырма
(a) Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енгізілген жануарларға мысал
келтіріңіз.
Балықтар Қосмекенділер Сүтқоректілер
Мысал
(b) Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енгізілген өсімдіктерге мысал
келтіріңіз.
__________________________________________________________________________
Дескриптор Білім алушы
− ҚР ҚК-қа енген балық түрлерін атайды;
− ҚР ҚК-қа енген қосмекенділер түрлерін атайды;
− ҚР ҚК-қа енген сүтқоректілер түрлерін атайды;
− ҚР ҚК-қа енген өсімдіктер түрлерін атайды.
13
Тарау: Тірі ағзаларды жүйелеу
Тақырып: Тірі ағзалардың бес патшалығына жалпы сипаттама: прокариоттар,
протисталар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жануарлар.
Өсімдіктер мен жануарлардың негізгі жүйелік топтары: Патшалықтар. Типтер.
Кластар. Өсімдіктер мен жануарларды жүйелеудің маңызы.
Оқу мақсаты 7.1.1.1 Жүйелеудің маңызын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Негізгі жүйелік топтарды және оларға тән белгілерді
анықтайды
• Жүйелеудің маңызын түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
(a) Тірі ағзаларды жүйелеудің маңызын түсіндіріңіз.
__________________________________________________________________________
(b) Жануарларды жүйелеуде қолданатын ең ірі таксондық бірліктен бастап ретімен
жазыңыз.
__________________________________________________________________________
(c) Жүйелеуде бинарлық номенклатураның маңызын түсіндіріңіз.
__________________________________________________________________________
(d) Төменде саңырауқұлаққа тән белгілер берілген. Саңырауқұлақтың өсімдіктер мен
жануарларға тән ортақ белгілерін тиісті торкөзге «+» қою арқылы белгілеңіз.
Саңырауқұлаққа тән белгілер Өсімдіктер Жануарлар
Хлоропластары болмағандықтан фотосинтез
үдерісі жүрмейді
Әрдайым өседі
Жасуша қабықшасы бар
Жасушадағы қоректік қор заты -гликоген
Қозғалмайды
Дайын ағзалық затпен қоректенеді
Жасуша қабықшасы бунақденелілерге ұқсас
нәруызды-хитинді
Дескриптор Білім алушы
− жүйелеудің маңызын түсіндіреді;
− таксондық бірліктердің атауын ретімен жазады;
− жүйелеуде бинарлық номенклатураның маңызын түсіндіреді;
− саңырауқұлақтар және өсімдіктер патшалықтарының ортақ
белгілерін анықтайды;
− саңырауқұлақтар және жануарлар патшалықтарының ортақ
белгілерін анықтайды.
14
Оқу мақсаты 7.1.1.2 Жүйеленуде тірі ағзалардың орнын анықтау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тірі ағзаларды сипаттамалары бойынша жүйелік
топтарға бөледі
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
1-тапсырма
(a) Төменде берілген ағзалардың систематикалық орнын анықтаңыз. Aтауларын жазып,
кестені толтырыңыз.
Жануарлар Өсімдіктер Саңырауқұлақтар
15
(b) Біржасушалы және көпжасушалы ағзалар мен оларға тән сипаттамаларды
сәйкестендіріңіз.
Сипаттама Ағзалар
A. Денесі бір жасушадан тұрады.
B. Денелерінде бірнеше ұлпа түрі кездеседі.
C. Белгілі бір қызмет атқаратын-мүшелері болады.
D. Қозғалыс мүшелері-жалған аяқтар, талшықтар,
кірпікшелер.
E. Қозғалыс мүшелері-қанат, аяқ т.б.
F. Қарапайым 2-ге бөліну арқылы көбейеді.
G. Қолайсыз жағдай туындағанда циста түзеді.
H. Қанайналым, асқорыту, тыныс алу мүшелер жүйелері
бар.
I. Денесі бірнеше қабаттардан тұрады .
J. Тек микроскоппен ғана көрінеді.
Көпжасушалы
Біржасушалы
І ІІ
Дескриптор Білім алушы
− ағзалардың атауын анықтайды;
− жануарлар патшалығына жататын ағзаларды жазады;
− өсімдіктер патшалығына жататын ағзаларды жазады;
− саңырауқұлақтар патшалығына жататын ағзаларды жазады;
− біржасушалы ағзаларға тән белгілерді анықтайды;
− көпжасушалы ағзаларға тән белгілерді анықтайды.
16
Тақырып: Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың сыртқы құрылысындағы
ерекшеліктер
Оқу мақсаты 7.1.1.3 Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
құрылысының ерекшеліктерін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
құрылысының ерекшеліктерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
(а) Суретте берілген ағзаларды құрылыс ерекшелігіне байланысты екі топқа жіктеңіз.
(b) Ағзаларды жіктеуге негіз болған маңызды белгілерді атаңыз.
Дескриптор Білім алушы
- сурет бойынша омыртқалы жануарларды жазады;
- сурет бойынша омыртқасыз жануарларды жазады;
- ағзалардың құрылыс ерекшеліктерін анықтайды.
17
Тақырып: Дихотомиялық әдіс. Дихотомиялық кілттерді қолдану.
Оқу мақсаты 7.1.1.4 Жекелеген ағзаларға қарапайым дихотомиялық
кілттерді қолдану
Бағалау критерийі Білім алушы
• Дихотомиялық кілттер арқылы ағзаларды анықтайды
Ойлау дағдыларының деңгейі Қолдану
1-тапсырма
(а) Төменде берілген дихотомиялық кілтті пайдаланып, суреттегі ағзалардың класын
анықтаңыз.
А B С D Е F
Дихотомиялық кілт
1a Үш жұп аяғы бар Бунақденелілер класы
1b Үштен көп аяғы бар 2 –ге көшіңіз
2а. Төрт жұп аяғы бар Өрмекшітәрізділер класы
2b Аяғының саны төрттен көп 3 – ке көшіңіз
3а. Денесі екі бөліктен тұрады,
үшкір құйрығы бар
Семсерқұйрықтылар класы
3b. Денесі екіден көп бөлікті 4-ке көшіңіз
4а Бес –сегіз аяқтары бар Шаянтәрізділер класы
4b 10 жұптан көп аяғы бар;
денесі құрт сияқты ұзын
5-көшіңіз
5a Денесі жұмыр; әр сегментте
бір жұп аяқтан
Сирекқылтанды құрттар класы
5б Денесі жалпақ, әр сегментте
бір жұп аяқтан
Көпқылтанды құрттар класы
(b) суретте берілген А - D ағзаларды біріктіретін белгілерді атаңыз.
(с) суреттегі А – D ағзаларының Е және F ағзаларынан ерекшелігін түсіндіріңіз.
18
(d) Суретке қараңыз.
_________ _________
(e) Құрбақа мен көлбақаны анықтаңыз.
(f) Құрбақа мен көлбақаның құрылыс және тіршілік әрекетінің ерекшелігі туралы біліміңізге
сүйеніп, қарапайым дихотомиялық кілт құрастырыңыз
Дескриптор Білім алушы
− қарапайым дихотомиялық кілттерді қолданып, ағзалар класын
анықтайды;
− ағзаларды топтастыратын ортақ белгілерді сипаттайды;
− ағзаларды ерекшелейтін өзгеше белгілерді сипаттайды;
− суретке қарап түрді (құрбақа/көлбақа) анықтайды;
− ағзалардың құрылыс және тіршілік әрекетінің ерекшелігі негізінде
дихотомиялық кілт құрастырады.
19
Тарау: Жасушалық биология Су және органикалық заттар
Тақырып: Жасуша, ұлпа, мүше, мүшелер жүйесі түсініктері.
Оқу мақсаты 7.4.2.1 «Жасуша», «ұлпа», «мүше», «мүшелер жүйесі»
ұғымдарын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жасуша, ұлпа, мүше, мүшелер жүйесі ұғымдарын,
түрлерін және атқаратын қызметтерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
(a) Ұғымдарға анықтама беріңіз.
Жасуша дегеніміз_______________________________________________________
Ұлпа дегеніміз__________________________________________________________
(b) Кестені толтырыңыз.
№ Атқаратын қызметі Мүшелер жүйесі
1 Сұйықтықты бөліп шығару
2 Оттегі мен көмірқышқыл газын тасымалдау
3 Ағза және қоршаған орта арасындағы газ
aлмасу
4 Ас қорыту және асты сіңіру
5 Ағзаның барлық қызметін реттеу
Дескриптор Білім алушы
− жасуша ұғымына анықтама береді;
− ұлпа ұғымына анықтама береді;
− атқаратын қызметіне қарай мүшелер жүйесін анықтайды.
20
Тақырып: Өсімдіктер және жануарлар жасушаларын салыстыру. Жарық
микроскобынан көрінетін жасуша құрылымдары: пластидтер, вакуоль, ядро,
цитоплазма, жасушалық мембрана, жасушалық қабырға.
Оқу мақсаты 7.4.2.2 Өсімдіктер және жануарлар жасушаларын ажырату
Бағалау критерийі Білім алушы
• Өсімдіктер және жануарлар жасушаларының
құрылысын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
1-тапсырма
Суретте жасуша құрылысы көрсетілген. Жасуша органоидтарын анықтаңыз.
(b) Төмендегі суретті пайдаланып, жасушалар түрін анықтаңыз.
(с) Жасушалардың ерекшелігін сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− жасуша органоидттарын анықтайды;
− өсімдіктер және жануарлар жасушаларын ажыратады;
− жануар мен өсімдік жасушаларының ұқсастықтарын анықтайды;
− жануар мен өсімдік жасушаларының айырмашылықтарын анықтайды.
1 ............................................................
2 ............................................................
3 ............................................................
4 ............................................................
5 ............................................................
6.............................................................
7.............................................................
8.............................................................
9.............................................................
10...........................................................
21
Тақырып: Судың қасиеттері: беттік керілу, судың қозғалысы, еріткіштігі, қайнау
және балқу температурасы, жылусыйымдылығы. Судың биологиялық маңызы және
оның еріткіш ретіндегі, температурыны сақтау реттеудегі және ролі.
Оқу мақсаты 7.4.1.1 Судың қасиеті мен тірі ағзалар үшін маңызын
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Судың қасиеттерін анықтайды
• Судың тірі ағзалар үшін маңызын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
(а) Төмендегі суреттерді пайдаланып судың қасиеттерін сипаттаңыз.
a b c
(b) Сіз анықтаған су қасиеттерінің тірі ағзалар үшін маңызын түсіндіріңіз.
(с) Берілген тұжырымдардың ішінен дұрыс тұжырымдарды белгілеңіз.
1. Су дене температурасын тұрақтандырады;
2. Фотосинтез процесіне қатысады;
3. Бүйрек және бауырдағы қалдықтарды тазалайды;
4. Дәруменнің және минералдардың таралуын қамтамасыз етеді;
5. Ағзаның зат алмасу үдерісін тежейді;
6. Жасушалардың және бұлшық еттердің бірігуін қамтамасыз етеді;
7. Тері жасушаларын ылғалдандырады және сауықтырады;
8. Өсімдіктердегі зиянды заттар су арқылы сыртқа шығады;
9. Кейбір тірі ағзалар сусыз тіршілік ете алады;
10. Минералды судың құрамындағы минералды заттар суда ерімейді.
Дескриптор Білім алушы
− сурет бойынша судың қасиеттерін сипаттайды;
− су қасиеттерінің тірі ағзалар үшін маңызын түсіндіреді;
− су туралы тұжырымдарды көрсетеді.
22
Тақырып: Микро (мырыш, темір, селен, фтор) және макроэлементтердің (магний,
кальций, калий, фосфор) тірі ағзалардың тіршілік әрекеті үшін маңызы.
Оқу мақсаты 7.4.1.2 Тірі ағзалар тіршілік әрекеттері үшін микро- және
макроэлементтердің ролін сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Микро- және макроэлементтерді және олардың ағзаға
әсерін анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
(а) Тірі ағзалар үшін маңызды микроэлементтер және
макроэлементтер тізімін жасаңыз.
(b) Mикро- және макроэлементтердің тірі ағзалар
тіршілігі үшін маңызын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− микроэлементтерді жазады;
− макроэлементтерді жазады;
− микроэлементтердің ағзаға әсерін сипаттайды;
− макроэлементтердің ағзаға әсерін сипаттайды.
23
Тақырып: Азық – түліктердегі органикалық заттар: нәруыздар, майлар, көмірсулар.
Оқу мақсаты 7.4.1.3 Азық– түліктерде көмірсулар, нәруыздар және
майлардың бар екендігін дәлелдеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Органикалық заттардың қасиеттерін, құрамын және
азық–түлік құрамында болуын зерттейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
(a) Берілген химиялық элементтер қатарынан нәруыз құрамына кіретіндерін анықтаңыз.
C-көміртек О-оттегі Н-сутегі N-азот
А x V V V
В V V V V
С x V x V
D V x V V
(b) Берілген тізімнен органикалық заттарды анықтаңыз.
A Су
B Нәруыз
C Көміртек
D Май
E Оттек
F Көмірсу
(с) Төменде берілген азық – түлік құрамында көп мөлшерде кезігетін органикалық
заттарды анықтаңыз.
24
(d) Осы тағамдардың құрамында кезігетін органикалық заттарды анықтау үшін сізге
Биурет, Бенедикт ерітінділері және йод берілді делік. Жүргізілетін реакция нәтижелерін
сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− нәруыз құрамына кіретін элементтерді анықтайды;
− органикалық заттарды көрсетеді;
− азық-түлік құрамында кезігетін органикалық заттарды
анықтайды;
− органикалық заттарды анықтауға жүргізілетін сапалық реакция
нәтижесін сипаттайды.
25
Тақырып: Өсімдіктерде макроэлементтердің тапшылығы (азот, калий, фосфор).
Тыңайтқыштар: органикалық және минералдық (азотты, калийлі және фосфорлы).
Оқу мақсаты 7.4.1.4 Минералды тыңайтқыштардағы азот, калий және
фосфордың өсімдіктер үшін маңызын танып білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тыңайтқыштардың түрлерін, қасиеттерін және
өсімдіктер үшін маңызын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
(а) Берілген тыңайтқыштарды жіктеңіз.
Калий Шымтезек Қарашірік
Фосфор Азот Қи
Минералды тыңайтқыштар Органикалық тыңайтқыштар
A D
B E
C F
(b) Төменде берілген мәліметпен минералды тыңайтқыштар түрлерін сәйкестендіріңіз.
1. Жапырақтары мен сабақтары нашар дамып, тірек ұлпасы жетілмейді.
2. Егер өсімдікке бұл элемент жетіспесе, өте баяу өсіп, жапырақтары бозғылт тартады.
3. Жемістің салмағы кеміп, жемістің түзілуі баяулайды.
4. Қоректік заттардың қорға жиналуы үшін қажет.
5. Бидайдың түптенуі баяулайды.
6. Жасуша қабықшасының түзілуіне қатысады.
7. Ағаштардың жанама бұтақтары дамымайды.
A B C
(с) Минералды тыңайтқыштардың өсімдік тіршілігі үшін маңызын түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− минералды тыңайтқыштарды ажыратады;
− органикалық тыңайтқыштарды ажыратады;
− А минералды тыңайтқышының қасиеттерін анықтайды;
− В минералды тыңайтқышының қасиеттерін анықтайды;
− С минералды тыңайтқышының қасиеттерін анықтайды;
− минералды тыңайтқыштардың өсімдік тіршілігі үшін маңызын
сипаттап жазады.
26
2-тоқсан
Тарау: Заттардың тасымалдануы
Тақырып: Заттар тасымалдануының тірі ағзалардың тіршілік әрекеті үшін маңызы.
Оқу мақсаты 7.1.3.1 Тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының
маңызын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалын
зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
1. Өсімдіктер мен жануарларда қоректік заттардың тасымалына қатысатын
құрылымдарын атаңыз.
2. Тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының маңызын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− өсімдіктерде қоректік заттардың тасымалына қатысатын
құрылымдарын атайды;
− жануарларда қоректік заттардың тасымалына қатысатын
құрылымдарын атайды;
− тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының маңызын
түсіндіреді.
27
Тақырып: Заттардың тасымалдануына қатысатын тірі ағзалардың мүшелері мен
мүшелер жүйесі.
Оқу мақсаты 7.1.3.2 Өсімдіктерде заттардың тасымалына қатысатын
мүшелерді танып білу
7.1.3.3 Тамыр және сабақтың ішкі құрылысын зерттеу
7.1.3.4 Тамыр және сабақтың құрылысы мен қызметі
арасындағы байланысты сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Өсімдіктерде заттардың тасымалын қамтамасыз
ететін мүшелері, мүшелер жүйесін және олардың
құрылысын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
1-тапсырма
Суретте өсімдік сабағының және тамырының көлденең кесіндісі берілген.
(а) Суреттегі құрылымның атауын жазыңыз.
(b) Әр құрылымның құрылысын атқаратын қызметімен байланыстыра отырып,
сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− А құрылымының атауын жазады;
− В құрылымының атауын жазады;
− А құрылымының қызметін анықтайды;
− В құрылымының қызметін анықтайды;
− сабақ пен тамырдың құрылымдарының құрылыс ерекшелігін
атқаратын қызметімен байланыстыра сипаттайды.
28
2-тапсырма
(а) Суреттен сабақтың құрылымдарын анықтаңыз.
(b) Суреттен тамырдың аймақтарын анықтаңыз.
(с) Тамыр аймақтарының құрылысы оның атқаратын қызметімен байланысын сипаттаңыз.
сабақ тамыр
Дескриптор Білім алушы
− сабақтың құрылымдарын атайды;
− сурет бойынша тамырдың аймақтарын анықтайды;
− тамыр аймақтарының қызметін жазады.
29
Тақырып: Ксилема, флоэма және олардың құрылымдық элементтері.
Оқу мақсаты 7.1.3.5 Флоэма мен ксилеманың элементтерін құрылысын
салыстыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Флоэма мен ксилеманың құрылысын анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
Тапсырма
1. Төмендегі суреттерді пайдаланып, ксилема мен флоэма құрылысын салыстырыңыз.
Нәтижесін кестеге толтырыңыз.
№ Cипаттама Флоэма (сүзгілі
түтік)
Ксилема (түтік)
1 ұлпаны түзуші жасушалар табиғаты
2 құрылысы
3 құрамы (қандай құрылымдардан
тұрады)
4 қызметі
5 сабақ пен тамырда орналасуы
6 заттардың тасымалдану бағыты
Дескриптор Білім алушы
− ұлпаны түзуші жасушалар табиғатын анықтайды;
− ксилема және флоэманы құрылыс ерекшелігін анықтайды;
− флоэма және ксилема құрамын (қандай құрылымдардан
тұрады) анықтайды;
− флоэма және ксилеманың сабақ пен тамырда орналасуын
анықтайды;
− флоэма және ксилема арқылы заттардың тасымалдану
бағытын анықтайды.
30
Тақырып: Жануарлардағы қанайналым мүшелері : буылтық құрттар, ұлулар,
буынаяқтылар және омыртқалылар.
Оқу мақсаты 7.1.3.6 Жануарларда заттар тасымалына қатысатын
мүшелерді танып білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жануарларда заттар тасымалына қатысатын
мүшелерді анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
(а) Ағзалардың қанайналым жүйесінің ерекшелігін сипаттаңыз.
(b) Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесін салыстырып,
ағзалардың қанайналым жүйесіндегі өзгерістің себебін түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− омыртқасыз жануарлардың қанайналым жүйесінің
ерекшелігін сипаттайды;
− омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесінің
ерекшелігін сипаттайды;
− омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың қанайналым
жүйесін салыстырып, өзгерістің заңдылықтарын түсіндіреді.
31
Тарау: Тірі ағзалардың қоректенуі
Тақырып: Жапырақтың құрылысы мен қызметі. Жапырақтың ішкі құрылысы.
Лептесік. Жапырақ фотосинтездеуші, суды буландырушы және газ алмастырушы
арнайы мүше. Судың булануы мен газдардың алмасуы.
Оқу мақсаты 7.1.2.1 Жапырақтың ішкі құрылысын сипаттау, құрылысы
мен қызметі арасындағы өзара байланысты түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Жапырақтың ішкі құрылысын сипаттайды
• Жапырақтың ішкі құрылысы мен қызметі
арасындағы өзара байланысты түсіндіреді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
1. Суретте жапырақтың ішкі құрылысы берілген.
32
(а) Жапырақтың ішкі құрылысын анықтайтын құрылымдарды атаңыз.
(b) Әр құрылымның атқаратын қызметін сипаттаңыз. Жауабын кестеге толтырыңыз.
№ Құрылым атауы Атқаратын қызметі
Дескриптор Білім алушы
− жапырақтың ішкі құрылысын құрайтын құрылымдарды атайды;
− жапырақтың ішкі құрылысын құрайтын құрылым қызметін
сипаттайды.
Тақырып: Фотосинтезге қажетті жағдайлар.
Оқу мақсаты 7.1.2.2 Фотосинтезге қажетті жағдайларды зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Фотосинтез үдерісін және қажетті жағдайларды
зерттейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
1-тапсырма
1. Оқушыға фотосинтезге қажетті жағдайларды зерттеу тапсырылды.
(а) Суретті пайдаланып, жұмысқа болжам жасаңыз.
(b) Зерттеу нәтижесінде фотосинтез жүргенін қалай анықтауға болатынын
түсіндіріңіз.
(с) Фотосинтез жылдамдығына әсер ететін жағдайларды сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− зерттеу жұмысының болжамын ұсынады;
− фотосинтез кезінде жүретін үдерісті түсіндіреді;
− фотосинтез жылдамдығына әсер ететін жағдайларды
сипаттайды.
34
2-тапсырма
Төмендегі суретті пайдаланып, сұрақтарға жауап жазыңыз.
1 Фотосинтез қандай үдеріс?
2 Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған
кім?
3 Қант жапырақтың қай бөлігінде түзіледі?
4 Жапырақтың фотосинтез жүретін бөлімі қандай
ұлпаға жатады?
Дескриптор Білім алушы
- фотосинтез ұғымын түсіндіреді;
- фотосинтездегі хлорофилдің рөлін сипаттаған ғалымды
атайды;
- фотосинтез өнімі түзілетін жапырақ бөлімін атайды;
- фотосинтез жүретін ұлпаны анықтайды.
35
Тарау: Тыныс алу.
Тақырып: Өсімдіктер мен жануарлар үшін тыныс алудың маңызы. Тыныс алу –
энергия көзі.
Оқу мақсаты 7.1.4.1 Тірі ағзалар үшін тыныс алудың маңызын
сипаттау
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тыныс алу үрдісін зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
1-тапсырма
Суретке мұқият қараңыз.
(а) Тыныс алу үрдісін түсіндіріңіз.
(b) Тірі ағзалар үшін тыныс алудың маңызын түсіндіріңіз.
(с) Берілген химиялық реакция теңдеуін тыныс алу үдерісімен байланысын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
− тыныс алу үрдісін сипаттайды;
− тірі ағзалар үшін тыныс алудың маңызын түсіндіреді;
− химиялық реакция теңдеуін тыныс алу үдерісімен
байланыстыра сипаттайды.
36
Тақырып: Тыныс алу типтері: анаэробты және аэробты.
Анаэробты және аэробты тыныс алуды салыстыру: оттегінің
қатысында/қатысынсыз, статикалық/динамикалық жұмыс,
жылықанды/суыққанды жануарлар.
Оқу мақсаты 7.1.4.2 Анаэробты және аэробты тыныс алу типтерін
ажырату
Бағалау критерийі Білім алушы
• Анаэробты және аэробты тыныс алу типтерін
зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Қолдану
1-тапсырма
Кестені толтырыңыз.
Сипаттама Анаэробты тыныс алу Аэробты тыныс алу
Өту жағдайы
Жылдамдығы
Соңғы өнім
Дескриптор Білім алушы
− анаэробты тыныс алу сипаттамасын жазады;
− аэробты тыныс алу сипаттамасын жазады.
37
Тақырып: Өсімдіктердің тыныс алуы. Тұқымның немесе өскіндердің тынысалуы
мысалында.
Оқу мақсаты 7.1.4.3 Өсімдіктердегі тыныс алуды зерттеу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Өсімдіктердегі тыныс алу мен фотосинтез үдерісін
салыстырады
• Өсімдіктердегі тыныс алуды зерделейді
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
1. Өсімдіктерде жүретін тыныс алу және фотосинтез үдерістерін салыстырыңыз.
Үдерісі Тыныс алу Фотосинтез
1 Қандай жасушаларда
жүреді?
2 Қандай газ жұтылады?
3 Қандай газ бөлінеді?
4 Органикалық заттар қандай
өзгеріске ұшырайды?
5 Күннің қай кезінде жүреді?
6 Үдеріс барысында энергия
қандай өзгеріске
ұшырайды?
2. Төмендегі суретте оқушының өсімдіктің әр түрлі мүшелерінің тыныс алуын зерттеу үшін
жүргізген тәжірибесі берілген.
(а) Тәжірибе нәтижесін сипаттаңыз.
(b) Шырақтың сөніп қалу себебін түсіндіріңіз.
Дескриптор Білім алушы
− тыныс алу үдерісін сипаттайды;
− фотосинтез үдерісін сипаттайды;
38
− өсімдіктердің тыныс алуын зерттеу нәтижесін
түсіндіреді.
Тақырып: Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелері.
Бунақденелілердің демтүтіктері, балықтарының желбезектері, құстардың және
өкпесі.
Оқу мақсаты 7.1.4.4 Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
тыныс алу мүшелерін салыстыру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың
тыныс алу мүшелерін анықтайды
• Жануарлардың тыныс алу мүшелерінің
ерекшелігін салыстырады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Суретке мұқият қараңыз.
а- біржасушалылар, b- қосмекенділер, с- тікентерілер, d- бунақденелілер, е- балықтар,
f-сүтқоректілер.
(а) Берілген ағзалардың тыныс алу мүшелерін атаңыз.
(b) Ағзалардың мекен ету ортасы мен тыныс алу ерекшелігінің байланысын сипаттаңыз.
Дескриптор Білім алушы
- омыртқасыз жануарлардың тыныс алу мүшелерін атайды;
- омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелерін атайды;
- ағзалардың мекен ету ортасы мен тыныс алу ерекшелігінің
39
байланысын сипаттайды.
Тақырып: Тыныс алу мүшелері. Адамның тыныс жолдары құрылысы және
газалмасу мүшелері.
Оқу мақсаты 7.1.4.5 Адамның тыныс алу мүшелерінің құрылыс
ерекшеліктерін танып білу
Бағалау критерийі Білім алушы
• Адамның тыныс алу мүшесінің құрылысын
анықтайды
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Білу және түсіну
Тапсырма
(а) Тыныс алу мүшесінің құрылымдарын атаңыз.
Дескриптор Білім алушы
- сыртқы тыныс алу мүшелерінің құрылымдарын атайды;
- ішкі тыныс алу мүшелерінің құрылымдарын атайды.
40
b) Тыныс алу мүшелері мен олардың атқаратын қызметтері арасындағы сәйкестікті
анықтаңыз.
Қызметі Мүшелер
A. Шеміршекті жартылай сақиналардан
тұрады.
B. Ауа жылытады, зарарсыздандырылады,
ылғалданады және шаң -тозаңнан
тазартылады.
C. Шеміршек сақиналардан түзілген.
D. Сілемейлі қабықта иіс жасушалары болады.
E. Сүйекті- шеміршекті қалқа бар.
F. Сілемейлі қабықта бездері бар тербелмелі
эпителий болады.
G. Сілемейлі қабық қатпарындағы
шеміршектер арасында дыбыс сіңірлері
түзілген.
H. Дыбыс түзіледі.
I. Мұрын қуысы
II. Көмей
III. Кеңірдек
IV. Бронхылар
Жауабын төмендегі кестеге толтырыңыз.
A B C D E F G H
Дескриптор Білім алушы
• мұрын қуысының қызметтерін анықтайды;
• көмейдің қызметтерін анықтайды;
• кеңірдектің қызметтерін анықтайды;
• бронхылардың қызметтерін анықтайды.
41
Тақырып: Тыныс алу мүшелерінің аурулары. Тыныс алу мүшелерінің ауруларының
себептері мен алдын алу жолдары (өкпе обыры, астма, бронхит, туберкулез, тұмау).
Оқу мақсаты 7.1.4.6 Тыныс алу мүшелерінің ауруларының себептері мен
алдын алу жолдарын түсіндіру
Бағалау критерийі Білім алушы
• Тыныс алу мүшелері ауруларының себептерін
анықтайды
• Тыныс алу мүшелері ауруларының алдын алу
шараларын ұсынады
Ойлау дағдыларының
деңгейі
Жоғары деңгей дағдылары
Тапсырма
Тыныс алу мүшелерінің ауруларының пайда болу себептерін анықтаңыз, олардың алдын
алу шараларын ұсыныңыз.
Аур