«Дала уалаятының газетіндегі» ұлттық публицистика

   Қазақ тіліндегі екінші газет 1888 жылдың 1-қаңтарынан бастап шыға бастады. Омбы қаласында Дала генерал-губерна-торының органы ретінде шыққан “Акмолинские областные ведомости” газетінің қосымшасы ретінде “Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям” деген атпен жарық көрді. Кейіннен 1894 жылдан бастап “Дала уалаятының газеті” деген атпен шығарылды. Бұл газеттің орысшасы “Киргизская степная газета” деп аталады. Газет редакторы ретінде И.Козлов, К.Михайлов, Г.Абаза, А.Попов, Д.Лавров деген адамдар қол қойған. Газеттің қазақшасын аудармашы қызметін атқарған Ешмұхамед Абылайханов пен Дінмұхамед Сұлтанғазиндер басқарды. Газетке қатысқан қаламгерлер қатарында Р.Дүйсенбаев, Қ.Жапанов, Б.Чалымбеков, О.Әлжанов, Ж.Айманов, Д. Иманқұлов, А.Құрманбаев, А.Қылышбаев, А.Нөкербеков есімдерін атауға болады.
“Дала уалаятының газеті” – қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен әсер еткен басылым болды, әрі ірі қазақ публицистерінің мінбері болды. Газет ашылды. Ол тек патша үкіметінің бұйрық, жарлығын ғана жариялап отырса, газеттен келіп-кетер пайда аз болар еді. Сол кездегі ақылды, парасатты қазақ зиялылары, оны халық санасын оятуға, ішкі-сыртқы саясаттан мол хабардар етуге пайдаланды. Бірақ бұл өте қиын да қауіпті іс болатын. Орыс әкімқараларына қазақтың саяси ақыл-ойын алға сүйрейтін идеяларға толы мақалалардың жариялануы жақпады. Мәселен Ішкі істер министрлігінің барон Таубеге жазған хаты назар аударарлық. Онда былай делінген: “В 1887 году бывший степной генерал–губернатор генерал от инфантерии Колпаковский сообщил министру внутренних дел, что им сделано распоряжение об издании при “Акмолинских областных ведомостях” особого “прибавления” на русском и киргизском языках для ознакомления местных киргизов с правительственными распоряжениями, а так же для распространения в их среде полезных и необходимых для них сведений… Казалось бы для такого темного люда, как киргизы, достаточно было-бы сообщать, кроме приказов и распоряже-ний местного начальства, лишь такие сведения, которые слу-жили бы к улучшению их хозяйственного быта, внушали бы им здравые понятия об их обязанностях и т.п., но никак не вы-ходили бы за черту того, что им необходимо и полезно. Между тем в истекшем году в “прибавлении” начало появлятся в переводе на киргизское наречье “История тюрков Вамбери…” принять меры чтобы “Прибавление” к “Акмолинским областным ведомостям” было издаваемо в направлении, более соответствующем потребностям инородцев, для которых оно предназначено” [137], – деген архив деректеріндегі мәліметтер сол кездегі цензураның аса күштілігін аңғартса керек.
   Ал венгр ғалымы Герман (Армений) Вамберидің “Түрік халықтары” атты танымдық кітабының 2 тарауының аудар-масы “Дала уалаяты газетінің” 1889 жылғы №35-37, 40, 42, 45, 47, 50, 52 нөмірлерінде жарық көрді. Онда түрік халықта-рының тілі мен мәдениеті, тарихы мен этнографиясы туралы көптеген мағлұматтар келтірілген. Әрине Орта Азиядағы түрік тектес халықтар арасында “түрікшілдікке” қарсы күрес жүргі-зіп отырған орыстар үшін мұндай материалдың жариялануы қауіпті еді.