ДӘСТҮРЛІ ӘДІСТЕР МЕН ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ:ГЕОГРАФИЯДАҒЫ ДЕРЕКТЕРДІ ТАЛДАУ

Автор: Әбіш Айкөркем Дәуренқызы

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжинеринг университетінің 4 курс студенті.

Аннотация

Бұл мақалада география ғылымында деректерді талдау барысында қолданылатын дәстүрлі әдістер мен жасанды интеллект (ЖИ) технологияларының тиімділігі салыстырылып талданады. Географиялық ақпарат көлемінің артуы, климаттық өзгерістер, урбанизация және табиғи ресурстарды басқару салаларында жаңа цифрлық құралдарға деген қажеттілік өсті. Сондықтан заманауи білім беру үдерісінде оқушылардың географиядағы деректермен жұмыс істеу дағдыларын дамыту үшін ЖИ-дің рөлі ерекше. Мақалада оқушылар арасында жүргізілген сауалнама нәтижелері келтіріліп, деректерді визуализациялау, карта құрастыру, талдау жылдамдығы жағынан дәстүрлі және ЖИ әдістерінің артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілді. Зерттеу нәтижесінде екі әдісті біріктіру ең тиімді модель екені анықталды.

Кілт сөздер: география, жасанды интеллект, дәстүрлі әдістер, деректер талдауы, карта, визуализация, білім беру.

Кіріспе

Қазіргі технологиялық даму кезеңінде география тек карталарды жаттау немесе климатты сипаттау пәні емес, кеңістіктік деректерді түсіну, өңдеу және талдау пәніне айналып келеді. Әлемдегі климаттық өзгерістер, табиғи апаттардың жиілеуі, өндіріс пен тұтынудың артуы географиялық деректерге деген сұранысты арттыруда.

Бүгінгі күні жасанды интеллект құралдары — ChatGPT, Google Earth Engine, Copilot, ArcGIS AI — географиядағы деректерді өңдеу мүмкіндіктерін түбегейлі өзгертуге ықпал етуде. Сондықтан оқушылардың зерттеу жұмыстарында тек дәстүрлі әдістерге сүйеніп қана қоймай, жаңа технологияларды тиімді қолдануы — білім беру саласының басты міндеттерінің бірі [1]

Мақсаты:

Географияда қолданылатын дәстүрлі әдістер мен жасанды интеллект технологияларын салыстыра отырып, деректерді талдауда олардың тиімділігін анықтау.

Міндеттері:

1. Дәстүрлі географиялық әдістердің негізгі ерекшеліктерін анықтау.

2. Жасанды интеллекттің географиядағы қолданылу аясын зерттеу.

3. Оқушылар арасында сауалнама жүргізу арқылы тиімді әдісті анықтау.

4. Екі тәсілдің артықшылықтары мен кемшіліктерін салыстыру.

5. Географияда деректерді талдау сапасын арттыру жолдарын ұсыну.[6]

Зерттеу әдістері

Орта мектеп оқушыларының география сабағында деректермен жұмыс істеу әдістері.

Қазіргі таңда оқушылардың географиялық деректермен жұмыс істеу дағдылары қалыптасқанымен, көпшілігі үлкен көлемдегі ақпаратты талдауда қиындық көреді. Ал ЖИ арқылы деректерді жылдам өңдеу мүмкіндігі бар. Бірақ ЖИ-ге толық сеніп, дәстүрлі әдістерді толық ығыстыруға болмайды. Сондықтан екі тәсілдің теңгерімді қолданылуын зерттеу — бүгінгі білім берудің өзекті мәселесі. Халықаралық зерттеулерде географияда ЖИ қолданудың тиімділігі дәлелденген.[4]

Мысалы:

UNESCO — білімде ЖИ қолдану тиімді екенін атап өткен. UNESCO. Artificial Intelligence in Education.

ESRI — ArcGIS жүйесінде автоматты деректер талдаудың тиімділігін дәлелдеген. ESRI ArcGIS Documentation.

Google Earth Engine — спутниктік деректерді талдауда ЖИ модельдерін енгізген. Google Earth Engine Guides. [3]

Алайда мектеп деңгейінде дәстүрлі әдістер мен ЖИ-ді салыстыратын зерттеулер өте аз. Сондықтан бұл жұмыс — практикалық тұрғыда маңызды.

Оқушылармен жүргізілген сауалнама нәтижесінде:

• 80% — географияда ЖИ қолдануды қолдайды;

• 20% — дәстүрлі әдістерді тиімді деп санайды.

Бұл көрсеткіш оқушылардың цифрлық құралдарды қолдануға қызығушылығы жоғары екенін дәлелдейді.

1. Дәстүрлі географиялық әдістер

Дәстүрлі әдістерге картамен жұмыс, кесте толтыру, климат диаграммаларын қолмен салу, бақылау жүргізу, мәтінді талдау жатады.

Артықшылықтары:

нақты дерекке сүйенеді

картаны «оқу» дағдысын дамытады

логикалық ойлауды арттырады

Кемшіліктері:

уақытты көп алады

визуализация мүмкіндігі шектеулі

ЖИ келесі мүмкіндіктер береді:

1)Деректерді автоматты талдау

2)Климаты, халық саны, ландшафт бойынша болжам жасау

3)Спутниктік суреттерді өңдеу

4)Карта құрастыруды жеңілдету

5)Есептеулерді жылдамдату

ЖИ-дің артықшылықтары:

• уақытты үнемдейді

• күрделі мәліметтерді тез талдайды

• визуалды, түсінікті нәтиже береді

Кемшіліктері:

• кейде фактологиялық қате беруі мүмкін

• интернетке тәуелді

Салыстырмалы талдау

Қорытынды

Жүргізілген зерттеу жұмысы география пәнінде деректерді талдау барысында дәстүрлі әдістер мен жасанды интеллект технологияларын қолданудың маңыздылығын жан-жақты ашып көрсетті. Қазіргі білім беру жүйесінде география тек теориялық біліммен шектелмей, нақты деректерді өңдеу, салыстыру және қорытынды шығару дағдыларын қалыптастыруды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда, жасанды интеллект пен дәстүрлі әдістерді қатар қолдану өзекті әрі тиімді шешім екені анықталды.

Зерттеу барысында дәстүрлі әдістердің (қағаз карталар, кестелер, диаграммалар, қолмен есептеу) географиялық ойлау мен кеңістіктік түсінікті дамытуда маңызды рөл атқаратыны белгілі болды. Бұл тәсілдер оқушылардың логикалық ойлауын қалыптастырып, деректерді терең түсінуге мүмкіндік береді. Алайда дәстүрлі әдістер уақытты көп талап етеді және үлкен көлемдегі ақпаратты өңдеуде шектеулі болып келеді. [2]

Ал жасанды интеллект технологиялары географиялық деректерді талдауда жылдамдық пен қолайлылықты қамтамасыз етеді. ЖИ көмегімен климаттық мәліметтерді, халық санының өзгеруін, жер бедері мен экологиялық көрсеткіштерді қысқа уақыт ішінде талдап, визуалды түрде көрсетуге болады. Бұл оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырып, зерттеу жүргізу қабілетін дамытады.

Сауалнама нәтижелері де бұл тұжырымды нақты дәлелдеді: оқушылардың 80 пайызы география сабағында жасанды интеллектті қолдануды қолайлы деп есептейді, ал 20 пайызы дәстүрлі әдістердің маңыздылығын атап өтті. Бұл көрсеткіш қазіргі заман оқушыларының цифрлық технологияларға қызығушылығы жоғары екенін, сонымен бірге дәстүрлі әдістердің де өз құндылығын әлі жоғалтпағанын білдіреді.

Жалпы алғанда, зерттеу нәтижелері көрсеткендей, географиядағы деректерді тиімді талдаудың ең оңтайлы жолы — дәстүрлі әдістер мен жасанды интеллектті үйлестіре қолдану. Осындай біріккен әдіс оқушылардың теориялық білімін нығайтып қана қоймай, практикалық және зерттеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Сондықтан білім беру үдерісінде жасанды интеллектті дұрыс және саналы пайдалану, сондай-ақ академиялық адалдық қағидаларын сақтау аса маңызды болып табылады.[5]

Пайдаланылған әдебиеттер

1. UNESCO. Artificial Intelligence in Education.

2. ESRI ArcGIS Documentation.

3. Google Earth Engine Guides.

4. World Bank Open Data.

5. Nature Climate Research.

6. Қазақстан Республикасының География оқулығы