«Дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды дәріптеу»әдістемелік құрал

Ақмола облысы білім басқармасының Аршалы ауданы бойынша білім бөлімі

Сарыоба ауылының №2 жалпы орта білім беретін мектебі

«Дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды дәріптеу»

2024-2025 оқу жылы

Дене шынықтыру мұғалімі: Саду Ержан Әскерханұлы

Кіріспе

Дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды қолдану – оқушылардың денсаулығын нығайтып қана қоймай, олардың ұлттық мәдениетке деген қызығушылығын арттырады. Бұл әдістемелік құрал дене шынықтыру мұғалімдеріне ұлттық ойындарды оқу процесіне енгізуге көмектесуге арналған.

Қазақ халқының ұлттық ойындары ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан құнды мәдени мұра болып табылады. Олар тек ойын-сауық құралы ғана емес, сонымен қатар жастарды ерлікке, батылдыққа, тапқырлыққа, шыдамдылыққа тәрбиелейтін маңызды құрал ретінде қызмет етеді. Дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды пайдалану – оқушылардың физикалық дамуын қамтамасыз етумен қатар, олардың ұлттық болмысын сақтауға, тарихи танымын кеңейтуге, ұлттық құндылықтарды бойларына сіңіруге ықпал етеді.

Сонымен қатар, ұлттық ойындар баланың мінез-құлқын тәрбиелеуде маңызды рөл атқарады. Ойын барысында балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасайды, командада жұмыс істеуді үйренеді, өздерінің көшбасшылық және ұйымшылдық қабілеттерін дамытады. Ұлттық ойындарды оқу бағдарламасына енгізу – оқушылардың жан-жақты дамуына септігін тигізіп, оларды салауатты өмір салтын ұстануға баулиды.

Қазақ халқының ұлттық ойындарының тарихы тереңде жатыр. Көшпелі өмір салтын ұстанған ата-бабаларымыз балалар мен жастарды шыдамдылыққа, шапшаңдыққа, ептілікке, ақылдылыққа баулу мақсатында түрлі ойындарды ойлап тапқан. Ұлттық ойындар арқылы балалардың дене дайындығы жақсарған, олар жаугершілік заманда ерлікке, ептілікке тәрбиеленген. Мысалы, "Аударыспақ", "Көкпар", "Теңге ілу" сияқты ойындар атты жауынгерлікке дайындаудың маңызды элементтері болған. Ал "Сақина салу", "Алтыбақан", "Қыз қуу" секілді ойындар жастардың қарым-қатынасын нығайтып, олардың мәдени-әлеуметтік дағдыларын дамытқан.

Ұлттық ойындар тек әскери дайындық пен дене шынықтыру құралы ғана емес, сонымен қатар халықтың дүниетанымын, салт-дәстүрін, өмір сүру қағидаларын жеткізудің бір жолы болды. Осы ойындар арқылы жас ұрпаққа үлкендерді сыйлау, әділдік, батылдық, ұйымшылдық секілді қасиеттер сіңірілген.

Ұлттық ойындар тек өткеннің естелігі емес, қазіргі заманғы оқыту процесінің ажырамас бөлігі болуы тиіс. Олар оқушылардың физикалық қабілеттерін дамытумен қатар, олардың логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге және шығармашылық белсенділігін арттыруға көмектеседі. Ойындар оқушыларды ынтымақтастыққа, әділдікке, адалдыққа баулиды, бұл қасиеттер олардың өмірлік ұстанымдарына оң ықпал етеді.

Сонымен қатар, ұлттық ойындардың тәрбиелік мәні зор. Олар арқылы балалар мен жасөспірімдер өз халқының мәдени мұрасын таниды, тарихи санасын қалыптастырады. Бұл әсіресе бүгінгі жаһандану дәуірінде маңызды, себебі ұлттық ойындар арқылы ұлттың өз болмысын сақтап қалуға болады.

Бүгінгі таңда ұлттық ойындарды дене шынықтыру пәнінде қолдану тек дәстүрлі құндылықтарды дәріптеумен шектелмейді, сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытудың, олардың физикалық дайындығын жақсартудың, ұжымдық рухты қалыптастырудың тиімді әдісі болып табылады. Бұл ойындар оқушылардың қызығушылығын оятып, оларды белсенді өмір салтына баулиды. Сондықтан ұлттық ойындарды жүйелі түрде пайдалану дене шынықтыру сабағының сапасын арттырып, оқушылардың денсаулығы мен ой-өрісінің дамуына ықпал етеді.

І. Ұлттық ойындардың психологиялық және педагогикалық әсері

Ұлттық ойындар балалардың психологиялық және педагогикалық дамуына үлкен ықпал етеді. Ойындар баланың эмоционалды тұрақтылығын қалыптастыруға, есте сақтау, ойлау және зейін қою қабілеттерін дамытуға ықпал етеді. Ойын барысында оқушылар өз эмоцияларын еркін білдіруге, қиындықтарды жеңуге және шешім қабылдауға үйренеді. Бұл олардың өзін-өзі бағалау деңгейін арттырып, сенімділігін күшейтеді.

Психологиялық тұрғыдан алғанда, ұлттық ойындар баланың қызығушылығын арттырып, ішкі мотивациясын күшейтеді. Балалар ойын арқылы қоршаған ортаны таниды, өзін-өзі басқару дағдыларын қалыптастырады және қиын жағдайларда жылдам шешім қабылдауға дағдыланады. Командалық ойындар әсіресе қарым-қатынас дағдыларын дамытып, балаларды бірлесіп жұмыс істеуге және жауапкершілікті бөлісуге үйретеді.

Педагогикалық тұрғыдан алғанда, ұлттық ойындар оқытудың тиімді әдістерінің бірі болып табылады. Олар балаларды белсенді оқытуға негізделген және теориялық білімді тәжірибе арқылы меңгеруге көмектеседі. Ұлттық ойындарды сабақ барысында қолдану оқушылардың қызығушылығын оятып, білімді меңгеру процесін жеңіл әрі тартымды етеді. Ойын арқылы оқыту әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін аса маңызды, себебі бұл әдіс балалардың шығармашылық қабілеттерін арттырады, оларды ізденімпаздыққа және өз бетінше ойлауға баулиды.

Ұлттық ойындар оқушылардың тұлғалық дамуына оң әсер етеді. Олар баланың ерік-жігерін шыңдап, өз әрекеттерін саналы түрде жоспарлауға және өз мінез-құлқын реттеуге үйретеді. Ойын барысында оқушылар жеңіс пен жеңілісті дұрыс қабылдауды үйренеді, бұл олардың өмірлік дағдыларын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Ұлттық ойындардың психологиялық және педагогикалық әсері олардың мазмұны мен құрылымына байланысты әртүрлі бағытта көрініс табады. Мысалы:

• Көңіл-күй мен мотивацияны арттыру: Ойындар баланың эмоционалды жағдайын жақсартып, сабаққа деген қызығушылығын күшейтеді.

• Танымдық процестерді дамыту: Зейін, есте сақтау, ойлау қабілеттерін арттыруға ықпал етеді.

• Қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру: Оқушылардың бір-бірімен ынтымақтаса әрекет етуін қамтамасыз етеді.

• Шығармашылық пен бастамашылдықты дамыту: Балалардың өзіндік ойлау қабілетін дамытады, жаңа шешімдер іздеуге ынталандырады.

• Жауапкершілік пен тәртіптілік: Ойын ережелерін сақтау арқылы балалар жауапкершілік пен тәртіпке үйренеді.

Ұлттық ойындарды жүйелі түрде қолдану арқылы мұғалімдер оқушылардың жан-жақты дамуына ықпал ете алады. Осылайша, дене шынықтыру сабақтарында ұлттық ойындарды енгізу тек дене дамуына ғана емес, оқушылардың психологиялық және тұлғалық қалыптасуына да үлкен үлес қосады.

ІІ. Ұлттық ойындардың маңызы

Ұлттық ойындар қазақ халқының мәдени мұрасы болып табылады. Олар балалардың физикалық дамуына, икемділігі мен ептілігін арттыруға, ұжымдық қарым-қатынасты жақсартуға ықпал етеді. Сондай-ақ ұлттық ойындар оқушылардың логикалық ойлау қабілетін жетілдіруге және олардың шығармашылық белсенділігін арттыруға көмектеседі және рухани тәрбиесіне үлкен ықпал етеді. Ұлттық ойындардың маңызын бірнеше қырынан қарастыруға болады:

1. Дене шынықтыру және денсаулық

Көптеген ұлттық ойындар қозғалысқа негізделген, олар денсаулықты нығайтуға, төзімділікті арттыруға және ептілікті дамытуға көмектеседі. Мысалы, «Асық ату», «Арқан тартыс», «Теңге ілу» сияқты ойындар адамды шапшаңдыққа, мергендікке, күш пен икемділікке баулиды.

2. Ақыл-ой мен логиканы дамыту

Кейбір ұлттық ойындар ойлау қабілетін арттыруға бағытталған. «Тоғызқұмалақ» ойыны логикалық ойлауды, стратегия құруды және шешім қабылдауды дамытады. Мұндай ойындар баланың зейінін арттырып, тапқырлыққа баулиды.

3. Тәрбиелік мәні

Ұлттық ойындар арқылы жас ұрпақ халқымыздың салт-дәстүрлері мен мәдениетін бойына сіңіреді. Олар үлкенді сыйлау, кішіге қамқор болу, адалдық пен әділдік сияқты құндылықтарды үйретеді.

4. Қоғамдық қарым-қатынасты нығайту

Ойындар адамдарды біріктіріп, достық қарым-қатынасты нығайтады. Командалық ойындарда ұжымдық жұмысқа бейімделу, бір-біріне көмектесу және ынтымақтасу дағдылары қалыптасады.

5. Халық мұрасын сақтау және насихаттау

Ұлттық ойындар – ата-бабаларымыздан қалған құнды мәдениетіміздің бір бөлігі. Оларды ойнап, жастар өз тамырынан ажырамайды, ұлттық рухын сақтайды.

ІІІ. Дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды қолдану жолдары

Сабақтың жылыну бөлімінде қозғалмалы ұлттық ойындарды пайдалану. Мысалы, "Қарагөз", "Ақсерек-көксерек".

Негізгі бөлімде дене дамытатын және төзімділікті арттыратын ойындарды енгізу. Мысалы, "Арқан тартыс", "Теңге ілу".

Сабақтың қорытынды бөлімінде жеңіл ұлттық ойындарды немесе сергіту сәттерін өткізу. Мысалы, "Соқыр теке", "Асау мәстек".

1. Дене қыздыру жаттығулары ретінде

«Қыз қуу» ойыны арқылы жүгіру жаттығуларын жүргізу.

«Теңге ілу» ойыны арқылы оқушылардың шапшаңдығы мен ептілігін арттыру.

2. Қозғалыс белсенділігін арттыру

«Көкпар» ойынының бейімделген нұсқасы арқылы жылдамдық пен төзімділікті дамыту.

«Бәйге» ойыны арқылы ұзақ қашықтыққа жүгіруді жетілдіру.

3. Топтық жұмысты дамыту

«Арқан тарту» ойыны арқылы топтық ынтымақтастықты қалыптастыру.

«Аударыспақ» ойыны арқылы күш пен тепе-теңдік дағдыларын жетілдіру.

4. Ептілік пен дәлдікті дамыту

«Асық ату» ойыны арқылы көздеу қабілетін арттыру.

«Сақина салу» ойыны арқылы ептілік пен зейінділікті жақсарту.

5. Сабақты қорытындылау және демалу

«Алтыбақан» ойынын ойнату арқылы сабақ соңында тынығу.

Ойын нәтижелерін талқылап, жетістіктерді марапаттау.

IV. Ұлттық ойындарды ұйымдастыру әдістері

Ұлттық ойындар дене шынықтыру сабағын қызықты әрі мазмұнды өткізуге көмектеседі. Олар оқушылардың қимыл-қозғалыс дағдыларын дамытуға, ептілік пен төзімділікті арттыруға ықпал етеді. Ойындарды ұйымдастыру кезінде келесі әдістерді қолдануға болады:

1. Жас ерекшеліктеріне сәйкес таңдау

Ойындар оқушылардың жасына, дене дайындығына және қабілеттеріне сәйкес болуы қажет.

• Бастауыш сыныптар үшін: «Қуыр-қуыр қуырмаш», «Сақина салу», «Асық ату»

• Орта сыныптар үшін: «Теңге ілу», «Арқан тартыс», «Қыз қуу»

• Жоғары сыныптар үшін: «Аударыспақ», «Бәйге», «Көкпар»

2. Дидактикалық және жарыс элементтерін енгізу

Ойын барысында жарыс элементтері болса, оқушылардың қызығушылығы артады.

Жеңімпаздарға марапат ретінде шағын сыйлықтар немесе мадақтамалар берілуі мүмкін.

3. Ойын ережелерін түсіндіру және қауіпсіздікті сақтау

Мұғалім ойын ережелерін нақты әрі түсінікті етіп түсіндіруі қажет.

Қауіпсіздік шаралары қатаң сақталуы тиіс, әсіресе жылдамдық пен физикалық байланыс қажет ойындарда.

4. Ұлттық ойындарды эстафеталық жарыстармен біріктіру

«Теңге ілу» ойынында эстафеталық жарыс ұйымдастыруға болады (топпен ойнау).

«Арқан тартысты» топтық жарыс ретінде өткізуге болады.

5. Сюжеттік ойындарды қолдану

«Алтыбақан» ойынын ұлттық мерекелермен байланыстырып өткізу.

«Қыз қуу» ойынын ер балалар мен қыз балалар жұп болып орындауы.

6. Қорытынды және рефлексия жасау

Оқушылар ойыннан алған әсерлерімен бөліседі.

Мұғалім ойынның денсаулыққа пайдасын, тарихи маңызын түсіндіріп кетеді.

• Ойын ережелерін түсіндіру және оқушыларға дұрыс орындау жолдарын көрсету.

• Қауіпсіздік ережелерін сақтау және оқушылардың денсаулығына мән беру.

• Оқушыларды ынталандыру үшін ойындарды жарыс түрінде ұйымдастыру.

• Ойын барысында топтық және жұптық жұмыстарды қолдану.

Осы әдістерді қолдану арқылы дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды қызықты әрі тиімді өткізуге болады.

V. Ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолданудың пайдасы

- Оқушылардың физикалық дайындығын жақсартады.

- Қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлеріне қызығушылығын арттырады.

- Қарым-қатынас дағдыларын дамытады.

- Белсенді өмір салтын қалыптастыруға ықпал етеді.

VI. Сабақ жоспарының үлгісі

Төменде ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдану үшін күнтізбелік-тақырыптық жоспар (КТЖ) мен сабақ жоспарларының үлгілерін ұсынамын.

Күнтізбелік-тақырыптық жоспар (КТЖ)

Пәні: Дене шынықтыру

Сыныбы: 3-4 сынып

Аптасына сағат саны: 3 сағат

Жылдық сағат саны: 102 сағат (Негізгі сағаттарға кіріктіру)

Сабақ жоспарларының үлгілері

Сабақ жоспары №1

Сабақтың тақырыбы: «Асық ату» – мергендікке баулу

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды дәстүрлі асық ойынымен таныстыру, мергендік, ептілік дағдыларын дамыту.

Қажетті құралдар: Асықтар, сызық сызуға арналған бор.

Сабақтың барысы:

1. Кіріспе бөлім (5-7 мин)

• Ұлттық ойындардың маңызын түсіндіру.

• «Асық ату» ойынының шығу тарихын баяндау.

• Ойынның негізгі ережелерімен таныстыру.

2. Негізгі бөлім (25 мин)

• Ойын алаңын белгілеу.

• Оқушыларды екі топқа бөлу.

• Оқушылар кезекпен асық ату арқылы жарысады.

• Дәл тигізу техникасын үйрету.

3. Қорытынды бөлім (5-8 мин)

• Жеңімпаздарды анықтау.

• Оқушылардың ойын туралы пікірін тыңдау.

• Сабақты қорытындылау, ұлттық ойындарды күнделікті өмірде ойнауға шақыру.

Сабақ жоспары №2

Сабақтың тақырыбы: «Арқан тартыс» – күш пен бірліктің ойыны

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды ұлттық ойын арқылы күш, төзімділік және топтық жұмыс дағдыларына үйрету.

Қажетті құралдар: Арқан.

Сабақтың барысы:

1. Кіріспе бөлім (5 мин)

• Ойынның тарихы мен маңызын түсіндіру.

• Ойын ережелерін түсіндіру.

2. Негізгі бөлім (25 мин)

• Оқушыларды екі командаға бөлу.

• Арқан тартыс техникасын түсіндіру.

• Оқушылардың күшін дұрыс пайдалануына бағыт беру.

• Ойынды өткізу.

3. Қорытынды бөлім (5-8 мин)

• Жеңімпаз команданы анықтау.

• Сабақты қорытындылау, ынтымақтастықтың маңызын түсіндіру.

Күнтізбелік-тақырыптық жоспар (КТЖ)

Пән: Дене шынықтыру

Сынып: 7

Апталық жүктеме: 3 сағат

Жылдық сағат саны: 102 сағат (Негізгі сағаттарға кіріктіру)

Сабақ жоспарларының үлгілері

Сабақ жоспары №1

Сабақтың тақырыбы: "Асық ату" – дәлдік пен мергендік

Сабақтың мақсаты: Оқушыларға асық ату ойынын үйрету, дәлдік пен шапшаңдықты дамыту, ұлттық құндылықтарға деген қызығушылықты арттыру.

Қажетті құралдар: Асықтар, шеңбер сызуға арналған бор.

Сабақ барысы:

1. Кіріспе бөлім (5-7 мин)

• Ойынның тарихы мен ережелерін түсіндіру.

• Қауіпсіздік ережелерімен таныстыру.

2. Негізгі бөлім (25 мин)

• Оқушыларды топқа бөлу.

• Ойын алаңын дайындау.

• Әр топ мүшелері кезекпен асық атады.

• Дәл тигізу әдістерін түсіндіру.

3. Қорытынды бөлім (5-8 мин)

• Жеңімпаздарды анықтау.

• Оқушылардың ойыннан алған әсерлерін талқылау.

• Сабақтың қорытындысын шығару.

Сабақ жоспары №2

Сабақтың тақырыбы: "Көкпар" – ұлттық спорт ойыны

Сабақтың мақсаты: "Көкпар" ойынының негізгі ережелерімен таныстыру, төзімділік пен шапшаңдық дағдыларын қалыптастыру, командалық жұмысты үйрету.

Қажетті құралдар: Арнайы жасанды серке, конустар.

Сабақ барысы:

1. Кіріспе бөлім (5 мин)

• "Көкпар" ойынының шығу тарихы мен ережелерін түсіндіру.

• Ойын барысында қауіпсіздік ережелерін сақтау туралы нұсқау беру.

2. Негізгі бөлім (25 мин)

• Оқушыларды екі топқа бөлу.

• Жасанды серке орталық нүктеге қойылады.

• Оқушылар серкені өз командасына жеткізуге тырысады.

• Шапшаңдық пен күшті үйлестіру әдістері көрсетіледі.

3. Қорытынды бөлім (5-8 мин)

• Жеңімпаз команданы анықтау.

• Сабақтың қорытындысын жасау.

• Ұлттық ойындардың маңызын талқылау.

Сабақ жоспары №3

Сабақтың тақырыбы: "Арқан тартыс" – күш пен төзімділік

Сабақтың мақсаты: Бұлшықет күшін дамыту, командалық жұмысты үйрету, ұлттық ойындарды насихаттау.

Қажетті құралдар: Ұзын мықты арқан.

Сабақ барысы:

1. Кіріспе бөлім (5 мин)

• Ойынның шығу тарихы мен маңызын түсіндіру.

• Қауіпсіздік ережелерін түсіндіру.

2. Негізгі бөлім (25 мин)

• Оқушыларды екі командаға бөлу.

• Дұрыс тұру мен тарту әдістерін көрсету.

• Бірнеше раунд өткізу.

3. Қорытынды бөлім (5-8 мин)

• Жеңімпаз команданы анықтау.

• Сабақты қорытындылау, топтық жұмыстың маңызын түсіндіру.

Сабақтың тақырыбы: Ұлттық ойындар арқылы денені шынықтыру

Мақсаты: Оқушылардың қозғалыс белсенділігін арттыру, ұлттық ойындарға деген қызығушылығын ояту

Сабақ барысы:

1. Кіріспе бөлім (10 минут)

- Жылыну жаттығулары

- Қозғалмалы ұлттық ойын (мысалы, "Қарагөз")

2. Негізгі бөлім (25 минут)

- Дене дамытатын жаттығулар

- Топтық ұлттық ойын (мысалы, "Арқан тартыс")

- Жеке және жұптық ойындар

3. Қорытынды бөлім (10 минут)

- Демалу жаттығулары

- Сабақты талдау және қорытындылау

Қосымшалар:

- Ұлттық ойындардың ережелері

- Иллюстрациялар мен диаграммалар

- Мұғалімдерге арналған әдістемелік кеңестер

Алтыбақан

Ереже:

• Бұл ойын жастардың көңіл көтеруі үшін ұйымдастырылады.

• Алтыбақанды алты бағана мен көлденең қойылған бөрене арқылы жасайды.

• Ойынға кем дегенде үш жұп (ұл мен қыз) қатысады.

• Ән айтып, тербелу арқылы ойын жалғасады.

Көкпар

Ереже:

• Ойын 2 команда арасында өткізіледі.

• Негізгі мақсат – серкені қарсылас команда қақпасына жеткізу.

• Әр командада 5-10 ойыншы болуы мүмкін.

• Ойын жылқымен жүргізіледі.

• Белгіленген уақыт ішінде көп ұпай жинаған команда жеңеді.

Асық ату

Ереже:

• Ойынға асықтар мен арнайы шеңбер қажет.

• Әр ойыншы белгілі қашықтықтан асықты көздеп атады.

• Қай ойыншы көбірек асық ұтса, сол жеңімпаз болады.

Теңге ілу

Ереже:

• Ат үстіндегі ойыншы жерде жатқан теңгені алу керек.

• Ойыншы теңгені іліп кетсе, ұпай жинайды.

• Белгіленген уақытта көп теңге жинаған ойыншы жеңеді.

Диаграмма: Ұлттық ойындарға қатысу деңгейі (%)

Алтыбақан – 40%

Көкпар – 25%

Асық ату – 20%

Теңге ілу – 15%

Кесте 1. Қазақтың ұлттық ойындарының сипаттамасы

VII. Ұсыныстар мен қорытынды

Ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолдану – тек дене дамуына ғана емес, оқушылардың рухани және мәдени тәрбиесіне де оң әсер етеді. Ұлттық ойындарды сабақ барысында жүйелі қолдану арқылы мұғалімдер оқушылардың дене дайындығын жақсартып қана қоймай, олардың мәдени танымын да кеңейте алады.

Қорытындылай келе, ұлттық ойындар тек көңіл көтеру құралы емес, сонымен бірге тәрбие мен білім берудің маңызды элементі. Сондықтан оларды насихаттап, болашақ ұрпаққа жеткізу – біздің міндетіміз.