ДИНАМИКАЛЫҚ КҮШТЕР

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ........................................................................................................................3

ДИНАМИКАЛЫҚ КҮШТЕР.......................................................................................4

1. Бір қалыпты үдемелі қозғалған машина бөлшектерін беріктікке есептеу...........................................................................................................................4

2. Динамиканың негізгі есебі.................................................................................5

І І. ДИНАМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ...................................................................11

1.1. Динамика ғылымы..............................................................................................14

2.2. Бенджамен Франклин ғылымы...........................................................................15

ҚОРЫТЫНДЫ ............................................................................................................21

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР........................................................................22

КІРІСПЕ

Күш нөлден бастап соңғы шамасына жеткенше баяу өсіп, соңында тұрақты болып қалатын болса, статикалык күш деп аталады. Статикалык күш әсер еткен конструкцияның үдеуі мардымсыз болғандықтан, инерция күші нөлге тең.

Шамасы жылдам өзгеретін күш динамикалық күш деп аталады. Динамикалық күштің әсерінен конструкция иемесе оның элементтері елеулі тербелістерге ұшырап, тербеліс жылдамдығының өзгеруіне байланысты жүйеде массасы мен үдеуінің көбейтіндісіне тең инерция күші пайда болады. Бұл күш бастапқы күшке қарағаңда бірнеше есе үлкен болуы мүмкін. Динамикалық күштер, соққы, айнымалы кайталанбалы т. б. күштерге ажыратылады. Машина бөлшектерін динамикалық күшке есептеу статикалық күшке есептеуге карағаңда әлдеқайда күрделі.

Қоғамның динамикасы Қоғамның динамикасы - үлкен әлеуметтік топтардықамтитын және қоғамның әлеуметтікқұрылымында немесе әлеуметтік жүйесінде бейнеленетін әртүрлі өзгерістер, Әлеуметтік институттардың динамикасы айналулар, ауысулар, үрдістер және т.б.

Әлеуметтік институттардың динамикасы - туу сәтінен жоғалу сәтіне дейінгі институттың өмірлік циклыкемелденген институттың қызмет атқаруы, яғни анық және жасырын функциялардың орындалуы,дисфункциялардың пайда болуы және оларды жою;

институттың эволюциясы – тарихи мерзімдегі түрлер мен мазмұндардың өзгеруі, жаңа функциялардың пайда болуы және ескілердің жоғалуы

Денеге әсер ететін күшті пайдаланып оның қозғалысын(кинематикадағы теңдеуін) анықтау.Нүкте динамикасының заңдары: 1.Инерция заңы. Егер денеге немесе нүктегесырттан ешқандай күш әсер етпесе, ондаол нүкте немесе дене тыныштық қалпын немесе біркалыпты қозғалысын сақтайды. 2. Динамиканың негізгі заңы (Ньютонның екінші заңы). Нүктеге түскен сыртқы күштің шамасы, қозғалыс кезіндегі осы нүктенің массасын, онын үдеуіне көбейтіндісіне тең және күш әсерінен пайда болған үдеу күш бағытымен бағыттас болады.Мұнда, нүктенің массасы; қозғалыстағы нүктенің үдеуі. 3. Әсер және қарсы әсер заңы. Егер тек қана екі дене әсерлессе, олардың әсерлесу күштері шамасы жағынан тең, бағыттары-қарама-қарсы және бір түзудің бойымен бағытталады.

ДИНАМИКАЛЫҚ КҮШТЕР

2. Бір қалыпты үдемелі қозғалған машина бөлшектерін беріктікке есептеу

Күш нөлден бастап соңғы шамасына жеткенше баяу өсіп, соңында тұрақты болып қалатын болса, статикалык күш деп аталады. Статикалык күш әсер еткен конструкцияның үдеуі мардымсыз болғандықтан, инерция күші нөлге тең.

Шамасы жылдам өзгеретін күш динамикалық күш деп аталады. Динамикалық күштің әсерінен конструкция иемесе оның элементтері елеулі тербелістерге ұшырап, тербеліс жылдамдығының өзгеруіне байланысты жүйеде массасы мен үдеуінің көбейтіндісіне тең инерция күші пайда болады. Бұл күш бастапқы күшке қарағаңда бірнеше есе үлкен болуы мүмкін. Динамикалық күштер, соққы, айнымалы кайталанбалы т. б. күштерге ажыратылады. Машина бөлшектерін динамикалық күшке есептеу статикалық күшке есептеуге карағаңда әлдеқайда күрделі.

Динамика (гр. dynamis - күш) -Гилл 25%механиканың түсірілген күш әсерінен материалдық денелердің қозғалысын зерттейтін бөлімі. Динамиканың негізі - механиканың Ньютон заңдары.Классикалык механиканың бөлімі.Релятивистік динамика Релятивистік Динамика - механиканың, жылдамдығы вакуумдагы жарық жылдамдығына жақын, дененің қозғалысын оқып- зерттейтін бөлімі.[2]Кедейшілік динамикасы Кедейшілік динамикасы - кедейшілік деңгейінің уақыт мерзімінде өзгеруі.

Қоғамның динамикасы Қоғамның динамикасы - үлкен әлеуметтік топтардықамтитын және қоғамның әлеуметтікқұрылымында немесе әлеуметтік жүйесінде бейнеленетін әртүрлі өзгерістер, Әлеуметтік институттардың динамикасы айналулар, ауысулар, үрдістер және т.б.

Әлеуметтік институттардың динамикасы - * а) туу сәтінен жоғалу сәтіне дейінгі институттың өмірлік циклы;* 6) кемелденген институттың қызмет атқаруы, яғни анық және жасырын функциялардың орындалуы,дисфункциялардың пайда болуы және оларды жою;

*в) институттың эволюциясы – тарихи мерзімдегі түрлер мен мазмұндардың өзгеруі, жаңа функциялардың пайда болуы және ескілердің жоғалуы

Музыкада Музыкалық шығармадағы үннің күші мен қаттылығының әр түрлі деңгейі. Динамиканың түрлері италиялықтар тілінде белгіленеді. Дауыс күшінің бірте- бірте өрлеуі, бірте-бірте әлсіреуі – Динамикаға акценттің түрлері де жатады. [4]Динамика Денелердің өзара әсерлесуін және осы әсерлесуден пайда болатын қозғалыстарды зерттейтін механиканың бөлімін – динамика деп атайды.Динамиканың негізіне 1687 жылы Ньютон тұжырымдаған қозғалыс заңдары жатады. Ньютонның 1-ші заңыДенеге басқа денелер әсер етпесе немесе олардың әсерлері өзара теңессе дене тыныштық күйде болады немесе өзінін түзу сызықтық бірқалыпты қозғалысын сақтайды. Дененің қозғалыс.Жылдамдығының бағыты мен шамасын сақтау құбылысын инерция деп атайды, ал денелердің бұл қасиетін инерттілік дейді. Денелердің инерттілігінің сандық мөлшері ретінде физикалық скаляр шама Масса енгізілген Ньютонның 1-ші заңы орындалатын санақ жүйесін инерциялық санақ жүйесі деп атайды. (и.с.ж.) Мысалы инерциялық санақ жүйесіне - гелиоцентрлік санақ жүйесі жатады. Кез- келген үдеумен қозғалатын санақ жүйесі инерциялық санақ жүйесі болып табылмайды. Күш Денелердің өзара әсерлесуінің сандық сипаттамасы ретінде физикалық векторлық шама күш енгізілген.

Өлшем бірлігіДенелер өзара әсерлескенде келесі құбылыстар байқалады 1.Дене үдеу алады. 2. Денелер Деформацияланады. 3.Жоғарыдағы екі құбылыс бір мезгілде жүреді. Денеге бірнеше күштер әсер еткен жағдайда денеге әсер ететін тең әсерлі күш- жеке күштердін векторлық қосындысына тең. Мысалы, суреттегі F күші шаңғышыға әсер ететін ауырлық күші мен нормаль қысым күштерінің векторлық қосындысы- тең әсерлі күші болып табылады. Бойымен күш әсер ететін түзуді күштің әсер ету сызығы деп атайды. Динамиканың негізгі ұғымдары жәнежалпы заңдары.Нүктенің немесе дененің күш әсерінен пайда болған қозғалысын зерттейтін теориялық механиканың бөлімі динамика деп аталады. Динамиканың заңдары көптеген жылдардағы тәжірибелер негізінде тұжырымдалып аксиомаларға айналған заңдылықтардан тұрады, осы аксиомалар негізінде тұжырымдалған механика классикалық механика деп аталады. Динамканың заңдарынын негізін қалаушы Итальян ғалымы Галелей, ал оны әрі қарай жалғастырушы Ньютон болып табылады. Галелей жылдамдықтың өзгерісі әсер етуші күшке байланысты екендігін дәлелдеді. Массадеп дене көлеміндегі заттың мөлшерін анықтайтын шаманы айтамыз, ол дененің инерттілігін сипаттайды. Материалық нүктені массасы бар нүкте деп қарастыруға болады. Масса т әріпімен белгіленеді, өлшем бірлігі колограмм. Мұндағы, дененің еркін түсу үдеуі, жер беті үшін .

Динамиканың негізгі екі есебі бар: 1. Динамиканың 1-ші есебі. Дененін қозғалысын (кинематикадағы теңдеуін) пайдаланып денеге әсер ететін күшті анықтау.

1.2. Динамиканың негізгі есебі

Денеге әсер ететін күшті пайдаланып оның қозғалысын(кинематикадағы теңдеуін) анықтау.Нүкте динамикасының заңдары: 1.Инерция заңы. Егер денеге немесе нүктегесырттан ешқандай күш әсер етпесе, ондаол нүкте немесе дене тыныштық қалпын немесе біркалыпты қозғалысын сақтайды. 2. Динамиканың негізгі заңы (Ньютонның екінші заңы). Нүктеге түскен сыртқы күштің шамасы, қозғалыс кезіндегі осы нүктенің массасын, онын үдеуіне көбейтіндісіне тең және күш әсерінен пайда болған үдеу күш бағытымен бағыттас болады.Мұнда, нүктенің массасы; қозғалыстағы нүктенің үдеуі. 3. Әсер және қарсы әсер заңы. Егер тек қана екі дене әсерлессе, олардың әсерлесу күштері шамасы жағынан тең, бағыттары-қарама-қарсы және бір түзудің бойымен бағытталады.

Динамика заңдарын ортамектепте оқытуға байланысты бірқатарәдістемелік проблемалар туындайды. Олар: динамиканың негізгі ұғымдарын осы заман физикасы қалай түсіндіреді жөне оларды мектеп курсына ендірудің тәсілдері қандай? Негізгі ұғымдар мен Динамика зандарын оқытудың жүйелілігі Қандай болуы тиіс жөне қаңдай әдістеме қолдану керек? Ньютон заңдарын оқуға байланысты, оқушылар кинематика бөлімінде танысқан, қозғалыстың салыстырмалығы жөніндегі идеяны дамыту мәселесін қарастыруға тура келеді.

Негізгі ұғымдар мен Ньютон механикасы заңдылықтарының қолданылу шекарасын қаншалақты ашу қажеттілігі де талқылауды керек етеді.Сонымен қозғалыс зандарын оқытуды неден бастау керек? И.Ньютон өзінің "Натурал философияның математикалық бастамалары" (1687 ж.) деген кітабында бірінші орынға инерция заңын қояды, оны біз кейіннен Ньютонның бірінші заңы деп атап кеттік. Инерция заңын оқытуға байланысты инерциялық санақ жүйесі ұғымын ендіру қажеттілігі туындайды. Кез Келген қозғалыс салыстырмалы, оқушылар оны кинематика бөлімінде оқыған. Дененің қозғалысы бір санақ жүйесінде бір қалыпты және түзу сызықты болуы мүмкін де, ал сол мезетте басқа санақ жүйесінде айнымалы және Қисық сызықты болуы мүмкін. Сонда қозғалысты және оның зандарын қандай санақ жүйесінде қарастырған дұрыс? Ең қарапайымы - ондай санақ жүйесі ретінде денеге басқа денелердің әсері болмаған жағдайда ол өзінің тыныштық күйін немесе бір қалыпты түзу сызықты қозғалыс күйін сақтай алатындай санақ жүйесін алу. Міне, осы санақ жүйесін инерциялық санақ жүйесі деп атайды.

Бірақ дүниеде басқа денелер әсер етпейтін абсолют еркін дене жок, сондыктан абсолют инерциялық санақ жүйесінтандап алу қиын.Бізге белгілі санақ жүйелерінің қайсысын инерциялық деп есептеугеболатындығын тәжірибелер шешеді. Тәжірибелердің көрсетуіне қарағандақозғалмайтын жұлдыздарменбайланысқан санақ жүйесін жеткілікті дәлдікпенинерциялық санақ жүйесі ретінде алуғаболады. Ол үшін қозғалмайтынжұлдыздардың бірі координаталардың баснүктесі болып саналады да және қозғалмайтын үш жұлдыз тандап алынады. Координаталардың баснүктесіненолардын бағыттары өзара перпендикуляр болуы тиіс. Механиканың көпшілікмаңызды мәселелерін Жерді инерциялық санақ жүйесі ретінде қарастыру арқылы шешуге болады, өйткені, Жерге байланысты санақ жүйесініңайырмашылығы өтеаз, көп есептерді шешкенде оны елемеуге болады.Қалыптасқан жағдайдан мынадай жолмен де шығып кетуге болады: бізқарастырып отырған денеге (материалдық нүктеге) басқа денелердің әсері өзара теңгерілген (компенсацияланған)болуы мүмкін.

Конструкция элементін динамикалық күшке есептеу үшін теориялық механикадан белгілі, Даламбер принципі қолданылады. Бұл принцип бойынша қозғалыстағы кез келген денені сыртқы және инерция күштерінің әсерінен кандай да бір мезетте лездік тепе-теңдік болады деп қарастыруға болады. Егер жүйенін инерция күшін анықтауға мүмкіншілік жоқ болса (мысалы соққы күші әсер еткенде), ішкі күштерді, деформацияны анықтау үшін энергияның сақталу заңы қолданылады. Динамикалық күштердің әсерінен материалдардың механикалық касиеттері өзгереді. Мысалы, статикалық күштің әсерінен материалдар пластикалық қасиет көрсетсе, динамикалық (соққы) күштің әсерінен морттық қасиет көрсетуі мүмкін, т. с. с.

Кранның болат сымнан есілген арқанына ілінген брус сыртқы Р күшінің әсерінен y өсінің бағытында бірқалыпты үдемелі қозғалыста болсын (1,а-сурет). Динамикалық күш әсерінен сырық үлкен деформацияға ұшырамайды, қатаңдығы жеткілікті деп қарастырайық. Сырыққа сыртқы Р күшінен басқа көлемінде бірқалыпты таралған, карқындылығы q-ға тең өзінің салмағы Q = ql инерциялық күш Р_и әсер етеді. Есептеу сүлбелері күштердің әрқайсысы үшін 1, б, в, г-суреттерде жеке көрсетілген.

Ұзындығы бірге тең брус бөлігінің инерциялық күші келесі формуламен анықталады

Статиканың келесі теңдеуін құрайық бұдан

Енді июші мометтің эпюрін салып (1,д, е-сурет), сырықтың ортасыңдағы күш түскен қима қауіпті екенін көреміз.

Қауіпті қимада

Мұндағы қауіпті кимадағы статикалық июші момент екенін ескерсек, болады. Демек, динамикалық июші момент статикалық июші моменттен есе үлкен. Жақшадағы шаманы к_дин арқылы белгілеп, динамикалық еселік деп атайды.

Сырықтың қауіпті қимасындагы ең үлкен тік кернеуі

Беріктік шарты: .

А
лдыңғы мысалда иілген сырықты қарастырдық. Енді сыртқы Р күшінің әсерінен z өсінің бағытында бірқалыпты үдемелі қозғалған сырықты беріктікке есептейік (2-сурет). Сырыққа төменгі ұшына ілінген дененің салмағы Q мен инерциялық күші . әсер етеді. Қозғалыстың үдеуі z өсімен бағыттас болғандықтан, инерциялық күш кері бағытталған. Сырықтың көлденең қимасындағы кернеулерді анықтау үшін оны қималар тәсілі бойынша А – А жазықтығымен қиып статиканың теңдеуін құрайық

мұндағы N_дин= А - көлденең қимасының ауданы.

Олай болса .

Енді статикалық кернеу екенін ескерсек,

мұндағы динамикалық еселік.

Сонымен, бірқалыпты үдемелі қозғалыстағы машина бөлшегінің кез келген нүктесіндегі динамикалық кернеу, сол нүктедегі статикалық кернеуді динамикалық еселікке көбейткенге тең

Соғылған сырықты беріктікке есептеу

Б ір ұшы қатаң бекітілген вертикаль брустың жоғарғы ұшына (қимасына) h биіктігінен белгілі бір жылдамдықпен салмағы Р-ға тең жүк құлап түссін (3-сурет). Мұңдай құбылыс соққы деп аталады. Құлаған дененің сырыққа жанасқан мезетіне сәйкес келетін жылдамдық келесі формуламен анықталады .

Жоғарыдан құлаған дене сырықтың A—А қимасына жанасқаннан кейін, шамасы өте аз с уакыттың ішінде жылдамдығынан ажырап, үдеуі кенеттен артып кетеді.

Үдеудің өзгеру заңдылығын анықтау өте күрделі болғаңдықтан, инерциялық күштің шамасын анықтау да өте күрделі. Сондықтан, соғылған машина бөлшектеріндегі кернеу мен деформацияны табу үшін Даламбер принципі емес, энергияның сақталу заңы қолданылады. Соққыға есептеу теориясы келесі жорамалдарға негізделіп құрылады.

Соғылған машина бөлшегі есептелгенде, оның көлеміңдегі кернеу пропорционалдық шектен кіші, деформациясы серпімді, ал олардың арасыңдағы тәуелділік Гук заңына бағынады деп қарастырылады. Соққыға ұшыраған жүйенің нүктелерінің динамикалық орын ауыстыру шамаларының қатынастары статикалық орын ауыстыру шамаларының қатынастарымен бірдей. Мысалы, шамалары бірдей статикалық және динамикалық күштердің әсеріне ұшыраған арқалық үшін келесі пропорцияны құруға болады (4, а, б-сурет).

мұндағы y_1g, у_1c ,y_2g ,y_2c- бірінші, екінші нүктелердің статикалық және динамикалық орын ауыстыру шамалары. Арқалықтың серпімді өстері өзара ұқсас (4, а, б-сурет).

Жүйенің соққы тиген жеріндегі нүктесінің қозғалыс жылдамдығы нөлге теңелген мезетте басқа нүктелерінің де жылдамдығы нөлге теңеледі.

Осы жорамалдарға сүйеніп 3-суретте көрсетілген сырықтың кернеуі мен деформациясын анықтайық. Соғушы дененің h биіктігінен құлағандағы жасайтын жұмысы (3-сурет) , мұндағы -соғушы және соғылушы денелердің жанасу нүктесінің орын ауыстыру шамасы (сырықтың абсолют қыскаруы)

Ішкі күш арқылы өрнектелген деформацияның потенциялық энергиясы

мұндағы

Энергияның сақталу заңы бойынша сыртқы күштің (салмақтың) жасаған жұмысы деформацияның потенциялық энергиясына тең

Енді (12.02) пропорциясы бойынша екенін ескерсек,

Алынған екінші дәрежелі тендеуді шешіп;

түбірдің оң таңбасын қалдырамыз; өйткені теріс таңба есептің физикалық мағынасына қайшы келеді.

Олай болса,

мұндағы

Сол сияқты динамикалық кернеу статикалық кернеуді динамикалық еселікке көбейткенге тең

Енді жеке жағдайларды қарастырайық.

1. Машина бөлшегіне лездік соққы күші әсер етсін (h=0). Демек,

2. Соғушы дененің құлап түсетін биіктігі, сол дененің салмағындай күштің әсерінен соғылушы сырықта пайда болған абсолют ұзару (қысқару) шамасына қарағанда әлдеқайда үлкен болса, динамикалық еселік келесі формуламен анықталады

Соққы күштің әсерінен иілген сырықтардың динамикалық еселіктерін анықтау үшін (3) формуласындағы орнына y_дин, орнына y_ст бұралған сырықтар үшін орнына қойылады.

1-мысал. Кранның болат сымнан есілген арқанына ілінген жүк тұрақты =1,2 м/с жылдамдықпен төмен түсіп келе жатсын. Арқанның ұзындығы l = 8 м болғанда (арқан ілінген блоктан жүкке дейінгі ара қашықтық) жүк кілт тоқтатылды делік. Р = 5 кН. Арқанда пайда болған ең үлкен тік кернеуді анықтаңыз. Арқанның өз салмағы ескерілмейді. Қима ауданы А = 8 см² .

Ш е ш у і. Арқанда пайда болған кернеу келесі формула бойынша анықталады Мұндағы , немесе және екенін ескерсек, .

Сонымен

Соғушы дененің құлап түсетін биіктігі, сол дененің салмағындай күштің әсерінен соғылушы сырықта пайда болған абсолют ұзару (қысқару) шамасына қарағанда әлдеқайда үлкен болса, динамикалық еселік келесі формуламен анықталады

І І. ДИНАМИКАНЫҢ НЕГІЗГІ ЗАҢЫ

1.1. Динамика ғылымы

Динамика — түсірілген күштердің әсерінен материалдық денелердің қозғалысы зерттелетін механиканың бөлімі. Динамиканың негізін И.Ньютон қалыптастырған заңдар құрайды. Бірінші заң — инерция заңы: материалдық нүкте тыныштық немесе біркелкі түзу сызықты қозғалыс жай-күйін басқа денелердің әсер етуі осы жай-күйді өзгерткенше сақтап қалады. Екінші заң — динамиканың негізгі заңы — а үдету, m материалдық нүктенің салмағы және F күш пропорционалды және бағыты сонымен бірдей: mа = F. Классикалық механикада т салмақ тұрақты көлем болып табылады. Салмақ материалдық денелердің ілгерілмелі қозғалысындағы енжарлығының өлшемі болып саналады. Үшінші заң: әрбір әрекетке тең және қарама-қарсы бағытталған қарсы әрекет сәйкес келеді. Бұл заңға сәйкес екі дене қандай жай-күйде болғанына қарамастан әрекеттескенде олардың әрқайсысына түсірілген күш тең және бір түзу бойынша қарама-қарсы жаққа қарай бағытталған.

Төртінші заңды Ньютон механиканың жеке заңы ретінде қалыптастырмаған, бірақ оның күштер параллелограммы ережесін жалпылауды осылай есептейміз: бірнеше бір уақытта әрекет етуші күштер нүктеге бір күш жіберетін, олардың геометриялық сомасына тең үдеуді жібереді

1-теорема. Белгілі бір жылжудағы тең әсерлі күштің жұмысы осы жылжудағы күш құрауыштар жұмысының алгебралық сомасына тең. 2-теорема. Нәтижелі жылжудағы жұмыстың күші осы күш жұмыстарының құрауыш жылжуларындағы алгебралық сомасына тең. Халықаралық бірліктер жүйесіндегі (БЖ) жұмыстың өлшем бірлігі — джоуль (1 Дж = 1 Н·м). Ауырлық жұмысының күші траектория түріне байланысты емес, тігінен жылжудың бастапқы және соңғы нүктелері арасындағы арақашықтықпен ғана анықталады (Н биіктіктерінің айырмасымен): егер нүкте жоғарыдан төменге қарай жылжыса, ауырлық күшінің жұмысы оң: A = mgH, Егер нүкте төменнен жоғарыға қарай жылжыса, ауырлық күшінің жұмысы теріс болады:

Аристотельдің 4 кітаптан тұратын Метеорология кітабы. Бірінші кітап автордың пікірі бойынша атмосфераның жоғары қабатындағы болып жатқан құбылыстарға, яғни кометалар, аққан жұлдыздар, гидрометеоралар жайлы. Аристотельдің пайымдауынша жоғары қабаттар құрғақ және ыстық болады. Екінші кітап теңізге, желге, жер сілкіністеріне, найзағайларға арналған. Үшінші кітап дауылды, дүлейді, жарық құбылыстарын суреттейді, бұл, ежелгі гректердің метеорологиялық құбылыстармен ежелден таныс болғанын көрсетеді. Төртінші кітап 4 апаттың теориясы деп аталады.

Табиғаттағы судың айналысы туралы идея нақты соған тән. Аристотель желдің табиғатпен байланысы туралы, Апарктий, Траский, және Аргесттің (солтүстік, солтүстік -солтүстік батыс, батыс – солтүстік-батыс), қалың бұлтты, егер олар ете қалың болмаса, оларды ығыстыра отыра, ашық ауа райын әкелетінін айтты. Олар егер өте күшті, өте суық болмаса, олардың іс- әрекеттері мүлде басқаша болады, олар басқа бұлттарды ығыстырмас бұрын, өзгелерінің булануын жиілетеді. Аргест және Эвр (шығыс – оңтүстік шығыс) құрғақ – желдер, кейінгісі бас кезінде ғана құрғақ, аяқ жағында ылғалды. Мез (солтүстік- солтүстік-шығыс) және Апарктий басқаларынан көбірек қар әкледі, өйткені олар ен суықтары. Апарктий Траский, және Аргест, Нот (оңтүстік), Зефир (батыс) және ыстық Эвр сияқты бұршақ әкеледі.

Кайкий (шығыс-солтүстік шығыс) аспанды орасан бұлттармен аспанды жабады, Липстін (батыс-оңтүстік-батыс) бұлттар соншалықты күшті емес. Табиғаттың басқарушылары желдер туралы идея б.з.д. екінші ғасырда Афинада тұрғызылған Андронник Киррестің Желдер Мұнарасында бейнеленген. Мұнарада темір флюгер таяқшасымен жел соғатын бағытты нұсқап тұрса, сегіз бұрышты мұнараның мүсінінде мифологиялық фигуралардағы рәміздермен ауа райын әкелетін желдер бейнеленген. Неге біз Аристотельден бастадық? Себебі Платонның академиясында сұхбат өнері дамыған, логикалық ойлауы бағаланған. Ол жерде математикалық дәлелдерге

Қызығушылық өте жоғары болған. Аристотельдің теориялық тұжырымдары жүздеген жылдар бойы шындық есебінде қабылданды. Орта ғасыр

Университеттерінде жаратылыстану Аристотельдің тұжырымдары бойынша жүргізілді. Оны тіпті Христан кейінгі табиғатты ашушы деп таныды.

Аристотельддің ізін қуушыларды перепатетикалар деп атады, грек сөзінен аударғанда перипатос Липейдін жанындағы серуендейтін жер дегенді білдіреді. Аристотель талқылаулар арқылы осы немесе басққа да тұжырымдарға тоқталды. Ол алдына мақсат қойды, яғни болжамдар жасады, оларды логикалық қарама-қарсылықпен қарады және түйінді қорытындылар жасады. Тәжірибенің көп бөлшегін Аристотель лақтырып тастады. Құлдық дәуірінде жоғары ғылыми ортада философтар мен экспериментаторлардың өнері бағаланбады. Олар тек қана ойдың нәзік ойынын бағалайды. Аристотель төрт қарама қайшылықтар - құрғақшылық, ылғалдылық, жылу және суық негізгі төрт элементтерге: суық және құрғақ жер, суық және ылғалды су, жылы және ылғалды ауа және жылы құрғақ отқа бастау болады деп болжады. Бұл элементтер өздерінің алғашқы сапаларын бір агрегаттық жағдайдан екіншісіне өту арқылы өзгертіп бірінен-біріне өтеді.Аристотель өзін біріншіден философ деп санады. Б.з.д. 212 жылы Сиракуза қаласын басып алу кезінде ежелгі грек ғалымы физик және математик Архимед Рим жауынгерінің қолынан қаза тапты. Ол да жаратылыстану теориясына зор үлес ҚОСТЫ. Ол гидростатиканың негізін салып толқымалы денелердің тепе теңдігемен айналысты. Ол өзінің танымал заңын

Ал кемпір қосақты ең бірінші кімтүсіндірді?- 1220-1230 жылддараралығында Польша жерінде

Врославаның жанында дүниеге келген алғашқы поляк ғалымы Эразм Витело. Ол полька мен Германиядан шығып Болеслава Стыдлевойдың кезінде

Польшаға қоныстанған азаматтан туған.

Римде жүрген кезде, ол 2 кітап жазды.

Оның біреуі 10 томдық оптика жайындағы

трактат жане ол бөлек тамшылардың сәулелірінің шағылуынан кемпірқосақ пайда болады деген қорытындыға келді. Сонымен қатар, оптика жайында Леонардо да Винчи де айналысқан.Ол 1452 жылы 15 сәуірде кішігірім Винчи қалашығында дүниеге келді. 1469 жылы Леонарданын әкесі, Флоренцияға көшіп, ол жерде боз бала, сурет,сызу, анатомия, астрономия, физиология, физика, ботаника, геология, Математика және механиканы ғылымдарын меңгерді және оларды Математиканың жұмағы деп атаған. Ол механикадағы эксперименттік зерттеулерге қызықты және әр түрлі материалдардың қарсы күшін анықтауға тырысты, тракторияладағы снарядтардың ұшуын есептеуді үйренді.Леонардоның сақталған суреттердің ішінде тікұшактың және парашуттың бейнелері бар. Леонардо жарықтың күшін және жарықтың шығу көзімен арақашықтығының байланысын экспериментальды түрде анықтауға кірісті. Ол жарықтың, табиғи толқынның, суда, дыбыста таралуында ортақ байланыс бар екенін түсіндірді. Оның жұмыстары гидротехникаларды орнатуға байланысты, шыныдағы сұйықтықтардың орындау ретін жазды. Ол Паскаль ашқан заңға жақын болды. Сонымен қатар, Леонардо да Винчи жер тарихына қызықты. 1564 жылы 15 ақпанда Галилео Галилей Флоренция жанындағы Арчетри қалашыгында, қарапайым отбасында дүниеге келді. Әкесі оның дәрігер болуын қалап, Пизаға оқуға жіберді. Галилео Галилей жоғарғы оқу орнында медицина және философия факультеттерінде оқыды. Ол жерде алғаш рет грек ғалымдарының еңбектерімен танысты. 25 жасында Пизада математиканың профессоры атанды. Пизада 3 жыл тұрған соң, Падуяға кешті. Галилео Галилей ауа қысымы және онын көрсеткіштерімен айналысты.

Ол, әсіресе, Архимедтің зерттеулеріне, яғни денелердің жүзу теориясына қызықты. Ол денелердің құлау заңдарын зерттеп, Мынаны анықтады: көлемдері бірдей шойын мен ағаштан жасалган шарларды биік ғимарттан құлатқан кезде, бір мезетте жерге түсетінін анықтаған. Аздаған айырмашылықтар, ауаның қарсы тұру жылдамдықтары әсерінен болатынын түсіндірді.

Сонымен қатар, ол термоскоптарды дайындаумен айналысты. 1609 жылы Галилей телескоп құрастырып, Ай мен планеталарға бақылау жүргізді. Ол Юпитердін 4 серігін, Күннің бетіндегі дақты және Сатурнның сақинасын ашты. Бұл зерттеулер оған Коперниктің"Ғаламшардың құрылымы" теориясын қабылдауға мәжбүрледі. Оны инквизиция қудалап жүрді. Ол Коперниктің ілімінен бас тартуға және шіркеуде барша қоғамның алдында өз кінәсін мойындауға мәжбүр болды.

Дәл сондай көзқараста болған Иоганн Кеплер де 1612 жылы Прага қаласындағы Тихо Браге обсерваториясынан қуылып, Ленц қаласына қоныстанды. Галилей өзінін күпірліктен ресми бас тартуының арқасында "Беседы о двух новых науках" атты ғылымдағы ұлы шығармасын инквизициядан қорғап қалды. Ол Коперниктің жүйесін ғылымның бір гипотезі ретінде талқылады. Галилейдің шәкірттері Торичелли мен Вивани, атмосфералық қысымды ашу құрметіне ие және олар ғылымның мызғымас күшін бейнелейтін Галилейдің табытының басында тұрды. 1637 жылы Галилейдін көзі көрмей, 1642 жылдың 8 қаңтарында дүниеден өтті. Ғылымның тарихында Галилей эксперименттік физиканың әкесі саналады. Эванджелист Торичелли - ғұлама Галилейдің шәкірті, сонымен қатар тәжірибе қолдаушысы болды.

Торичелли 1608 жылы туған және 20 жасында Римде Галилейдің шәкірті Кастеллиден білім алған. Ол Галилейден кейін 5 жылдан соң, 1647 жылы қаза тапты. Торичелли алғаш рет амосфера қысымын атап өтті және"торичеллева пустота" болуы мүмкін екенін дәлелдеді. Біз қысымның төменгі жағында тұрғандықтан, ол Виваниге сол қысымды ішіне сынап құйылған бір жағы жабық түкшемен өлшеп көруді ұсынды. Олар ішіне сынап толтырылған түтікті ұзартып көргенде, сынап сәл жоғары көтерілді, сонымен қатар ішінде бос орын қалып қалды. Торичелли екі ұсыныс айтты: біріншіден, сынаптың жоғарғы жағы бос; екіншіден, сынап толык көтерілмейді,бұның себебі- ауа, өйткені ол ыдысқа қысым түсіріп тұр. Торичелли сынап биіктігін анықтап және ол су бағанының 114 бөлігін құрайтынын дәлелдеді. Дегенмен, сынап бағаны көрсеткіші бір жерде тұрмады, ол Қысымның өзгеруіне байланысты құбылмалы болды. Сонымен, 1664 жылы атмосфералық қысымды өлшейтін алғашқы сынаты барометр жасалды.

Эванджелист Торичелли теориялы Метеорологияның басы деп санауға болатын өз жұмысын гидродинамика атынан жариялады.

1647 жылы атақты француз физигі, математик және де философ Блез Паскаль (1623-1662жж.) теориялық және эксперименттік жағынан Торичеллидін ұғымы бойынша таудың басында қысым етегіне қарағанда аз екенін қолдады. Болжамына көз жеткізді. Бұл жаңалық метеоролгия саласына зор маңызы тиді. Паскаль 1623 жылы 19 маусымында Клермон-Ферране қаласында дүние келген. Бала кезінен Паскаль басқалардан кабілетімен ерекшеленген. Әкесі математик болғандықтан баласының білімін арттыру үшін Париж қаласына көшіп келеді. Паскаль өзінің жиырма жасында көптеген теорияқ тужырымдарының авторы болған 16 жасында ол суммирующую машинасын ойлап табады.

Ол сұйықтың жоғарғы бетіндегі қысым сұйықтықтың ішіне барлық қалыпта жайылатынын туралы айтты. Озінің фиолософиялық ойында Паскаль: Біздің барлық касиетіміз бір ойда жатыр. Өз ойымызды Кеңістікте, уақытта бізді көтермелемейді. Негізгі принциптік Мораль: жақсы ойлауды үйрену.

Торичелли мен Паскальдың еңбектеріне Роберт Бойль (1627-1691жж.) кызыққан болатын. Ол химик және физик әрі даулетті адам болған.Ғылым жолында қаражатын аямаған. Бойль ауаның серпімділігін зерттеген. U-тәрізді түтікті алып, оның соны ашық жағына қарағанда қысқа, сынапты столб сығылған ауаның шамадан тыс серпімділігін теңестірді. Бойль сынаппен жабылған ауаның әрдайым қысып тұрса не болатынын тексерді. Онын көлемі әрдайым кішірейетінін байқаған кезде ол ауа мен қысым көлемінің нақты өлшемін жасады нәтижесіне өзгеріске ұшырайтытын байқады. Ал оның шәкірті Тоунли сынап столбысының биіктігімен ауа көлемінің арасындағы кері пропорционалдылықты ескерді. 1662 жылы Өзінің шешімдерін Роберт Бойль Защита докторины, относящейся к упругости и весу воздуха деген еңбегінде бөліседі.

2.2. Бенджамен Франклин ғылымы

Атмосфералық электр туралы туындайтын сұрақтардың бәріне атақты ағылшын журналисті және ғалым Бенджамен Франклин айналысқан. 1706 жылы 17 қаңтарында туылған. Франклин электрлік құбылысының жалпы теориясын ойлап шығарып, өте жақсы қазіргі кездегі қолданыстағы зарядталудың қарама- қарсы белгісі бар + және енгізген болатын 1750 жылы электр жайлы өз көзқарасын

Лондон патшалығына ұсынған болатын. Ағылшын ғалымдары бұл ұсынысына мән бермей еңбегін жарыққа шығармады. Атмосфералық электрдің бар екеніне күмәнсіз сенген Франклин келесі нәтижелі ұсынысымен бөлісті. Ол сым арқылы жермен байланыстырып найзағайдын қатты жарқылынан қорғап қалатын құралойлап табады.

Б.Франклинді осы құралының авторы десек те, оны 1752 жылы алғашқы рет Жан Далибар бұл құралды құрып қойған болатын. Ғылыми көзқарасы жағынан Өз уақытынан 200 жылға М.В.Ломоносовтан алда келуде. Солтүстік Ресейдің ұлы әкесімен бірге балық аулауға Солтүстік Мұзды мұхитқа баратын. 14 жасында өзі арифметикамен граматиканы үйренеді. 1730 жылы жаяу Мәскеу қаласына оқуға кетеді. 1731 жылы Славяндық-грек-латын академиясына түсіп бітіргеннен кейін, Петербург университетіне, сосын Германия қаласындағы Марбургекий университетіне оқуға жіберілді. Фрайбугте ол химиямен тау-кен ісін оқыды.Ол кітаптар, поэмалар жазып бұдан басқа мектеп,шахталар ашқан. Ең алғашқы орыс химия профессоры Ломоносов атанған. 1748 жылы теорияшы ретінде заттың қозғалу және сақталу заңын гидротермодинамикалық атмосфера ретінде нақтылады. Ломоносов Кинетикалық газ теориясы және жылу теориясын келер ұрпаққа қалдырды. Академик Г.Рихманмен бірге ол атмосфералық электрлікке тәжірибе жұмыстарын жасаған. Оның бастамасымен және жобасымен Мәскеу Универитеті ашылған болатын. XVIII ғасырдың атақты англиялық ғалымы Генри Каведишқа судың және ауаның құрамының ашылуы тиесілі, сонымен қатар сутегі мен көмірқышқыл газы, Жердің орташа тығыздығының анықтамасы. Ол аса бақуатты адам болған, әкесі қаза болғаннан соң мол байлықтың мұрагері болып қалған, бірақ ақшаға аз қызығушылық танытқан. Ол ете қарапайым өмір сүрген барлық ақшасын ғылыми кітаптар мен оқу құралдарына, аппаратуралар мен химикаттарға жұмсаған. Ол алғашқылардың бірі болып электрдің ауаға әсерін зерттеумен айналысқан. Жұмысының нәтижесінде ауаға әсер ететін электр ұшқынының әсерінен азот оксиды пайда болатынын ашқан. Екі жүз жыл өткен соң осы принцип бойынша азот қышқылын шығаруды бастады. Тірі кезінде өзінің еңбектерін жарияламаған. Онымен қаза болғаннан кейін көп жылдан соң ағылшын Ғалымдары айналысты.

XVIII ғасырда Петербургтық ғылыми Академиясында үлкен ғалым-теориктер және экспериментаторлар жұмыс істеді. Олардың арасында Даниил Бернулли және Леонард Эйлер болды. Сол уақытты физикаға дифференциалдық және интегралдық есептеу әдісі келген.

Ашылулардың математика саласындағы авторы Иоганн Бернулли, Даниилдың әкесі. Ағасы Якобпен бірге вариациялық есептеудің негізін салды. Біз Бернулли лемнискаты, Бернулли саны, Бернулли полиномы, Бернулли теоремасы туралы айтқанда, біз Иоганн Бернуллиді негіз қылып айтамыз. Ол неміс математигі Лейбництің шәкірті, Швейцарияда өмір сүрген, Гронинген Университітінің (Голландия) профессоры, сонымен бірге Петербургтік ғылыми академиясының құрметті мүшесі және сол басылымда 9 жұмысын жариялаған. Ол алғашқы болып систематикалық жүйелі дифференциальдық және интегралдық есептеулерді ойлап тапты. Физик ретінде ол жұмысына және қарама қарсы денелердің қозғалысына дәл анықтама берді. Біз Бернулли теңдеуін немесе Бойль- Мариот заң қорытынсын қолданғанда негіз ретінде кинетикалық газдың теориясын алдық, бұл теория Даниил Бернулли жайлы. Даниил Бернулли атақты Гидродинамика еңбегінің авторы, 1738 жылы жарыққа шыққан және Иоганн Бернуллидің ұлы. Ол газдың кинетикалық теориясын дамытқан және Бернуллидін сұйықтық өтетін теңдеуін қалыптастырған. Д.Бернуллиді жылу туралы сұрақ қызықтырған, әсіресе температураға қатысты ауаның тығыздығына көп назар аударды. Механиканың Атланттық механикаға алмасу кезінде Петербургтік академик Леонард Эйлер және париждік академик Жозеф Луи Лагранж үлкен рөл атқарды. Эйлер және Лагранж әртүрлі уақытта Берлин ғылым Академиясында жұмыс істеген, 1759 жылы Эйлердің айтуы бойынша кирген, 1766 жылдан 1787 жылға дейін Берлин академиясында физико- математикалық кластың филиал президентінің орнын алмастырған. Эйлер Берлин және Париж Академиясының академигі және Лондон Корольдық қоғамының мүшесі болған. Эйлер 4(15) сәуірде 1707 жылы дүниеге келген, Базелде Швейцарияда. Оның әкесі ауылдық пастор болған. Жас кезінде Якоб Бернуллидің басшылығымен Математиканы табысты зерттеген. Леонард біріншісабақты әкесінен алған. Гимназиядағы соңғы сыныбыня Базелде өткен сонымен бірге университетке лекция тыңдауға барып тұрған, ол жерде Иоганн Бернулли сабақ берген. 1723 жылы Леонард магистр дәрежесін алған. Физиология жайында өткенде Эйлер гидродинамикалық қанайналыммен айналысты. Эйлер күш бірдей егер салмақпен пропорционалды болса деген ой ұсынды.

Өзінің Механикасында олтүзусызықты қозғалыс үшін динамика теңдеуін ұсынды.

Мұндағы, dv-дифференциалды жылдамдық, dt- уақыт, n- пропорционалдық коэффициенті, р-күш, А- салмақ.Қатты күштің қозғалыс теориясында

Эйлер қозғалыс теңдеуін жазды, қозғалысты Зтүзусызықты ось компонеттері x,у және z.

D2xdt2=pA, d2ydt2=NqA, d2zdt2=XrA, (2) p,q,r- координат осьтеріның қолданбалы күшінің компоненттері, A- салмақ, X- пропорционалдық коэффициенті, бірлік тандаудын анықтауымен.

Ол Ньютонның механикасына негізгіТүсінік берді және Ньютонның ІІ заңын бірінші орынға қойды, барлық механиканың өзегі етіп, ааналитикалық Формасын берді. Теориялық метеорологияда қолданылатын үздіксіздік теңдеуі, бұл Эйлер ұсынған теңдеу. Оларұсынған бұл теңдеулер әлі күнге дейін механика және гидродинамикаоқулықтарында қолданылады. Кейде қазіргі студенттерден оқу қиын дегенді естуге тура келеді. Бірақ көбісі нағыз Ғылыми жұмыспен танысып отыратынын біле бермейді. Леонард Эйлер артына 850 Ғылыми жұмыс қалдырған. Ол өлер шағында соқыр болып қалған, өзінің теорияларын жақындарына ауызша айтып берген, айтса да қиын математикалық ілімдерін айтқан. Соқыр болса да, есептеу таблицаларын жасауға кіріскен, 3 айда істейтін жұмысты 3 күнде бітірген. Осындай қиын жағдайда да, оған жұмыс істеуге тура келген. Ол Ресейден Пруссиоға оралғанда оны императордың қызы жылы қарсы алды. Жағдайыңыз қалай деген сұраққа, ол үндемеді. Ал сізге не болды, Эйлер мырза деген сұраққа былай деп жауап берді: Мен Анна Иоановнадан келдім. Ол жерде сөз айтсан, өлім жазасына кеседі!. Ал Урбен Жан Жозеф Леверье катты науѳас көрінді. Ауруы асқынған кезде кейде Париж абсерватория ауласына жүгіріп шығып қатты аурырғанға шыдамай шыңғыратын. Ауруы басыла салысмен қауырсынын, есептеулерін Қолына алып жаңа планета ашатын. Казіргі кезде Санкт-Петербургте Л.Эйлер атындағы математикалық институт бар. 1769 жылы Н. Л. Логранж сол теңдеудітапты да жазды, тек Логранн координатасында. Ол аналитикалык Механиканын аяқталған жүйесін тұрғызды, ғылыми теория ретінде. Логранждың аналитикалық механикасы 2 бағыттан тұрады: статика және динамика. Ол статиканы тыныштық жағдайдағы ғылым ретінде, ал динамиканы қозғалыс тудыратын ғылым ретінде анықтады ол формуланы аналитикалық жолмен құрды, ол теңдеу құрған формула энергиянын сақталу заңы мен дифференциалды құрылыс теңдеуін көрсетті.

Логранж көптеген ауқымды сұрқтарға жауап болатын теориялық физиканы, оның ішінде теориялық метеорологияны ашты.Логранждын айтуынша егер қозғалысқа қарай бағытталған күштің белгілі бір бөлігін бөліп алса, бұл күш бір қалыпты жағдайға келеді. Осыдан ол негізгі статика тендеуін, негізгі динамика теңдеуін алды. Ол Ньютонның механикасына негізгі түсінік берді және Ньютонның ІІ заңын 1- ші орынға қойды, барлық механиканың өзегі етіп, аналитикалық формасын берді. (Үздіксіздік теңдеуі) Теориялық метеорологияда қолданылатын үздіксіздік теңдеуі, бұл эйлер ұсынған теңдеу. Олар ұсынған бұл теңдеулер әлі күнге дейін механика және гидродинамика оқулықтарында қолданылады. Кейде қазіргі студенттерден оқу қиын дегенді естуге тура келеді. Бірақ көбісі нағыз Ғылыми жұмыспен танысып отыратынын біле бермейді.

Леонард Эйлер 850 ғылыми жерасты орнынан қалдырған. Ол өлер шағында соқыр болып қалған, өзінің теорияларын жақындарына ауызша айтып берген, айтсада қиын математикалық ілімдерін айтқан. Соқыр болса да, есептеу таблицаларын жасауға кіріскен, 3 айда істейтін жумысты 3 күнде бітірген. Осындай қиын жағдайда да, оған жұмыс істеуге тура келген. Ол Ресейден Пруссиоға оралғанда оны императордың қызы жылы қарсы алды. Жағдайыңыз қалай деген сұраққа, ол үндемеді.Ал сізге не болды, Эйлер мырза деген сұраққа былай деп жауап берді: Мен Анна Иоановнадан келдім. Ол жерде сөз айтсан, елім жазасына кеседі!. Ал Урбен Жан Жозеф Леверье катты науѳас көрінді. Ауруы асқынған кезде кейде Париж абсерватория ауласына жүгіріп шығып қатты аурырғанға шыдамай шыңғыратын. Ауруы басыла салысмен қауырсынын, есептеулерін қолына алып жаңа планета ашатын.

Қазіргі кезде Санкт-Петербургте Л.Эйлер атындағы математикалық институт бар. Лагранж аналитикалық әдістерді әзірледі,, классикалық механиканы зерттеген бірінші тарихшы болды. Лагранж 1736 жылы қаңтарда Туринде дүниеге келген, 19 жасында артиллериялық мектепті бітіріп, сонда профессор атанды. Ол 1788 жылы Париждегі Ұлы француз төңкерісі қарсаңында, Комиссия төрағасы бойынша Метрикалық шараларға, педагогикалық жұмысқа белсенді араласты, Политехникалық мектепте жетекші,Ғылыми орталықта-математика

Ғылымдарының кандидаты болды. Сол жылдары Лагранж Наполеон империясының сенатор кавалері, Құрметті Легионы атанды. Лагранж 10 сәуір 1813 жылы қайтыс болды. Маркиз Пьер Симон Лаплас қайта ұйымдастыру жоғары білім беру жүйесіне, одан кейін Ұлы француз - Қалыпты құру және Политехникалық мектеп революциясына қатысты. Ол 23 наурыз 1749 ж. Нормандиядағы Бомон деген жерде шаруа отбасында дүниеге келген, 1770 ж. ұсынымдар беретін хатпен - Ол Парижге келді. Даламбердің көмегімен Лаплас жұмысқа әскери мектеп оқытушысы, содан кейін емтихан алушы корольдік университеттің артиллерист болды.

Жас Бонапарт осында оқыған. "1790 ж. Лаплас мер и весов палатасының төрағасы болып сайланды, онда жұмыс істеді, Лагранж Лавуазьеде жұмыс істеген кезінде, өзара бөліп алады, ал 1795 жылы Долгот Бюросының жетекшісі болды, ол Жер меридианасының ұзындығын өлшеумен айналысты. Пьер Симон Лаплас " 1779-1784 жылдарыЛавуазьемен бірге теориясымен айналысты, өзара бөліп алды, ал 1788 жылы ол динамикалық теория бойынша еңбегін жариялады, дегенмен соңғы міндет 1799 ж. шешілді. 1809-1816 жылдары Лаплас дыбыс және барометрлік формуласын анықтау теңіз деңгейінің биіктігінен ауаның тығыздығына байланысты формуласының таралу жылдамдығы қабылданбады. Оның қызметі эксперименттік ғылымның айтарлықтай дамуына әкелді. Лаплас қызметінің нәтижелері көп болды, оның Талдау ықтималдықтар теориясы", - философия теориясы тәжірибесі"кітабында бірлескен жобасын ұсынады. Ол былай деген: ықтималдыққа қарау керек, жерде ғана ақпарат бөлігі белгісіз. Напалеон оған стерлинг атағын берді, сондай-ақ Лаплас Бурбонов атағын алды. Қазіргі заманғы ғалымдар пікірінше, Лаплас бірінші болып табылады.Ломоносовтың кеңесшісі Г.В.Рихман жылу мөлшері түсінігін қарастырмас бұрын, нақты түрде калометрикалық формуланы және калориметрияның негізін қалады. Рихманның ісін ары қарай швед академигіИогани Вильке (1732-1799 ж.ж) жәнешотландтық химик Джозеф Блэк (1728-1799 ж) жалғастырды. Вильке 1772 жылысу мен қардың жылулығын зерттеубарысында жылудың бір бөлігіжоғолатынын байқады. Содан қар еруінің жасырын жылуы және жылусыйымдылық деген түсінікке келді, мұндай шешімге Блэкте келді, дегенмен Вильке алғаш болып температура және жылу ұғымын қарастырып жылусыйымдылық терминін енгізді. Вильке барлық мұз еріп кетпейінше термометрдегі температура бір қалыпты болатынына назар аударды. Міне, осыдан кейін Блэк жасырын жылу және буланудың жасырын жылуы деген ұғымға келді.1829 жылы француз физигі, инженер Гюстав Гаспар Кориолис нүктенің айналмалы қозғалысында инерция күшімен келетін қосымша жылдамдық пайда болатынын дәлелдеді. Оның жұмысы динамикада үлкен рөл атқарды, ол Ж.Понселеден (1826ж.) бөлек жұмыс ұғымын енгізді. Термодинамиканың дамуына айтарлықтай үлесін С.Пуассон қостыНьютонның қозғалыс заңдары – қазіргі классикалық механиканың ең маңызды бөлігі. Динамика заңдарын орта мектепте оқытуға байланысты бірқатар әдістемелік проблемалар туындайды.Олар: динамиканың негізгі ұғымдарын осы заман физикасы қалай түсіндіреді және оларды мектеп курсына ендірудің тәсілдері қандай? Негізгі ұғымдар мен Динамика заңдарын оқытудың жүйелілігі кандай болуы тиіс және қандай әдістеме қолдану керек? Ньютон заңдарын оқуға байланысты, оқушылар кинематика бөлімінде танысқан, қозғалыстың салыстармылығы жөніндегі идеяны дамыту мәселесін қарастыруға тура келеді.Негізгі ұғымдар мен Ньютон механикасы заңдылықтардың қолданылу шекарасын қаншалықты ашу қажеттілігін де талқылауды керек етеді. Сонымен қозғалыс заңдарын оқытуды неден бастау керек? И.Ньютон өзінің

Натурал философиясының математикалықбастамалары (1687ж.) деген Бірақ дүниеде басқа денелер әсер етпейтін абсолют еркіндене жоқ, сондыктан абсолют инерциялық санақ жүйесін таңдап алу қиын.Бізге белгілі санақ жүйелерінің қайсысынинерциялық деп есептеугеболатындығын тәжірбиелшешеді.Тәжірбиелердің көрсетуіне қарағандақозғалмайтын жұлдыздарменбайланысқан санақ жүйесін жеткіліктідәлдікпенинерциялық санақ жүйесі ретінде алуғаболады.

Ол үшін қозғалмайтынжұлдыздардың бірі координаталардың баснүктесі болып саналады да жәнеқозғалмайтын үш жұлдыз таңдапалынады. Координаталардың баснүктесіненолардын бағыттары өзара перпендикуляр болуы тиіс.

Механиканың көпшілік маңызды мәселелерін Жерді инерциялық санақ жүйесі ретінде қарастыру арқылы шешуге болады, өйткені, Жерге байланысты санақ жүйесініңайырмашылығы өте аз, көп есептерді шешкенде оны елемеуге болады.Қалыптасқан жағдайда мынандай жолмен де шығып кетуге болады: біз қарастырып отырған днеге (материалдық нүктеге) басқа денелердің әсері өзара теңгерілген (компенсацияланған) болуы мүмкін. Ондай жағдайда денеге басқа денелердің әсері жоқ деп есептеуге болады, онда ол тыныштық күйде немесе бір қалыпты және түзу сызықты қозғалыс күйінде болады.

Міне, кейінгі кезде мекткп оқулықтарында беріліп жүрген инерциялық санақ жүйесінің анықтамасы және Ньютонның бірінші (инерция) заңының айтылуы осы қағидаға негізделген. Кейде инерция заңының дербес зан ретінде мәні жоқ, оны Ньютонның екінші заңынан шығатын салдар ретінде алуға болады дейтін тұжырымдар ұшырасып қалады. Ол мынаған негізделген: егер денеге сыртқы әсер болмаса(F=0), онда динамиканың екінші заңы бойынша үдеу нөлге тең, басқаша айтқанда мұндай жағдайда дене тыныштықта болады немесе бір қалыпты жәнетүзу сызықты қозғалыс күйінде болады.

Қозғалыстардың бірінші заңының мағынасы тек бұл түсінікпен ғана шектеліп қоймайды. Ньютонның классикалык механикасының негізінде кеңістік пен уақыттың қасиеттері жөнінде белгілі түсініктер жатыр, оның бірі- кеңістіктің біртектілігі мен изотроптылығы.Кеңістіктің біртектілігі ондағы нүктелердің барлығының қасиеттерінің бірдей екендігін білдіредіде, ал изотроптағы- кеңістіктін кез келген бағыттағы қасиетінің бірдей болатындығын білдіреді. Ньютонның бірінші заңы инерциялықсанақ жүйесіне қарағанда кеңістіктіңбіртекті және изотропты болады деген тұжырыммен бара-бар(эквивалентті). Сондықтан инерция заңынҚозғалыстыңекінші заңының жеке жағдайы ретінде қарастыруға болмайды. кеңістіктің біртектілігі мен изотроптылығы жөнінде айтылмағанымен инерция заңының кез келген санақ жүйесінде орындала бермейтіндігі айтылуы тиіс. Осыған байланысты инерциялық емес санақ жүйесі туралы ұғым ендірілуі қажет, оның қандай жәрежеде айтылуы мұғалімніңұсталығына байланысты. Еңдұрысы-инерциялық емес санақ жүйесі мен инерциялық күштер жөніндегі мәселені факультативтік сабақта қарастыру.Динамиканың негізгі заңы- Ньютонның екінші заңы. Ғылыми және әдістемелік әдебиеттердегі көпшілік шиеленіскен айтыстар нақ осы заңныңтүсіндірілуі мен орта мектепте оқытылуыжайында болып жүр.Ньютонның өзі алдымен күш және қозғалыс мөлшері ұғымдарын енгізіп, сонан соң қозғалыс мөлшері өзгерісінің әсер етуші күшке пропорционалдығын және онымен бағыттасболатындығын тұрақтандырды, оны

Ньютоннан кейін, механикалық процестерде процестерде масса тұрақты болады деп есептеп, оны дифференциал белгісінің алдына шығарып жібереді. Сөйтіп Ньютонның екінші заңы мына түрде жазылатын болды: F=m dvdt=ma

Олай болса, динамиканың екінші заңын оқыту жөніндегі мәселе механиканың фундаментальді (іргелі) ұғымдары болып табылатын масса және күш ұғымдарын ендіру ретімен тікелей байланысты. Егер алдымен күш ұғымы ендірілетін болса, онда одан кейін үдеудің күшке тәуелділігі (a~F) тұрақтандырылып, онан соң қарастырылып отырған дене үшін Fa қатынасының тұрақты болатындығы пайдаланылып, масса ұғымы ендіріледі. Бұл жағдайда Ньютонның екінші заны былай жазылады;

Кез келген дененің алатын үдеуі бағыты жағынан әсер етушікүшпен бағыттас болады да, ал оның модулі күшке тура пропорционал, дененің массасына кері пропорционал болады. Бұл әдістеме бойынша динамиканыңекінші заңының негізгі мазмұны- үдеудің әсер етуші күшке тәуелділігі-масса ұғымы недірілгенге дейінтұрақтандырылады. Ал, масса ұғымының мағынасы тәжірбиелерден алынған қатынас негізінде түсіндіріледі. Күш және Масса ұғымдарын ендірудің бұл айтылған жүйелігін ХVІІІғ. екінші жартсында Эйлер, кейіннен Максвел және басқа да ғалымдар өз еңбектерінде пайдаланған болатын. Бұл әдіс орта мектептер үшін соңғы кезге дейін дәстүрлі әдіс болып саналып келеді.Әңгіме болып отырған әдістемелік тәсілде күш ұғымы оныңстатистикалық сипаты арқылы ендіріледі де, динамикалық сипаты тыс қалып қояды.Күшті өлшеу үшін эталоны алынып, басқа күштерді осы күш эталонымен салыстырудың әдісі анықталады.Күш эталоны ретінде белгілі ұзындыққа дейін созылған белгілі серіппенің (пуржина) белгілі денеге әсер күші алынады. Күш ұғымын ендірудің бұл тәсілі қарапайым болғанымен, оның кейбір логикалык қайшылықтары бар. Шындығында, бұл тәсіл күштердің аддитивтік қасиеттері бар деп болжайды, сондықтан оған байланысты қосымша постулат енгізугетура келеді

ҚОРЫТЫНДЫ

Конструкция элементін динамикалық күшке есептеу үшін теориялық механикадан белгілі, Даламбер принципі қолданылады. Бұл принцип бойынша қозғалыстағы кез келген денені сыртқы және инерция күштерінің әсерінен кандай да бір мезетте лездік тепе-теңдік болады деп қарастыруға болады. Егер жүйенін инерция күшін анықтауға мүмкіншілік жоқ болса (мысалы соққы күші әсер еткенде), ішкі күштерді, деформацияны анықтау үшін энергияның сақталу заңы қолданылады. Динамикалық күштердің әсерінен материалдардың механикалық касиеттері өзгереді. Мысалы, статикалық күштің әсерінен материалдар пластикалық қасиет көрсетсе, динамикалық (соққы) күштің әсерінен морттық қасиет көрсетуі мүмкін, т. с. с.

Қозғалыстардың бірінші заңының мағынасы тек бұл түсінікпен ғана шектеліп қоймайды. Ньютонның классикалык механикасының негізінде кеңістік пен уақыттың қасиеттері жөнінде белгілі түсініктер жатыр, оның бірі- кеңістіктің біртектілігі мен изотроптылығы.Кеңістіктің біртектілігі ондағы нүктелердің барлығының қасиеттерінің бірдей екендігін білдіредіде, ал изотроптағы- кеңістіктін кез келген бағыттағы қасиетінің бірдей болатындығын білдіреді. Ньютонның бірінші заңы инерциялықсанақ жүйесіне қарағанда кеңістіктіңбіртекті және изотропты болады деген тұжырыммен бара-бар(эквивалентті). Сондықтан инерция заңынҚозғалыстыңекінші заңының жеке жағдайы ретінде қарастыруға болмайды.

Денеге әсер ететін күшті пайдаланып оның қозғалысын(кинематикадағы теңдеуін) анықтау.Нүкте динамикасының заңдары: 1.Инерция заңы. Егер денеге немесе нүктегесырттан ешқандай күш әсер етпесе, ондаол нүкте немесе дене тыныштық қалпын немесе біркалыпты қозғалысын сақтайды. 2. Динамиканың негізгі заңы (Ньютонның екінші заңы). Нүктеге түскен сыртқы күштің шамасы, қозғалыс кезіндегі осы нүктенің массасын, онын үдеуіне көбейтіндісіне тең және күш әсерінен пайда болған үдеу күш бағытымен бағыттас болады.Мұнда, нүктенің массасы; қозғалыстағы нүктенің үдеуі. 3. Әсер және қарсы әсер заңы. Егер тек қана екі дене әсерлессе, олардың әсерлесу күштері шамасы жағынан тең, бағыттары-қарама-қарсы және бір түзудің бойымен бағытталады.

Динамика заңдарын ортамектепте оқытуға байланысты бірқатарәдістемелік проблемалар туындайды. Олар: динамиканың негізгі ұғымдарын осы заман физикасы қалай түсіндіреді жөне оларды мектеп курсына ендірудің тәсілдері қандай? Негізгі ұғымдар мен Динамика зандарын оқытудың жүйелілігі

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Н.Қожаспаев, С.Кешуов, И.Мухитов Электротехника /оқу құралы/ - Алматы. Республикалық баспа кабинеті, 1996 ж., 300 бет

2. Электротехника /Под ред- проф. В. Г. Герасимова.— М.: Высшая школа. 1935.

3. Волынский Б. А., Зейн Е. Н..Шатерников В. Е.Электротехника.— Москва.:Эпергоатомиздат, 1987.

4. Борисов Ю.М., Липатов Д.Н., Зорин Ю.Н., Электротехника —Москва.:Эпергоатомиздат, 1985.

5. Касаткин А. С., Немцов М. В..Электротехника.— М.: Энерогоатомиздат. 1983.

6. Иванов И. И., Равдоник С. С. Электротехника.— М.: Высшее школа, 1984.

7. Электротехника. Программированное учебное пособие /Под ред. проф. В. Г. Герасимова.— М.: Высшая школа, 1983.

8. Основы промышленной электроники. /Под ред. проф. А Г. Герасимова.— М.:Высшая школа, 1986.