ДИРИЖЕРДІҢ КӘСІБИ БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ОРКЕСТРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ӘДІСТЕМЕСІ

Автор: Ботагөз Балтақызы Жандәулет

Өнертану ғылымдарының магистрі

Ақан сері атындағы жоғары мәдениет колледжі, Көкшетау қ.

Аннотация

Мақалада дирижерлік өнердің кәсіби-педагогикалық негіздері, дирижер тұлғасының кәсіби сапалары және оркестрмен жұмыс жүргізудің әдістемелік тәсілдері қарастырылады. Автор дирижерлік аппараттың ерекшеліктерін, партитурамен жұмыс істеу кезеңдерін және репертуар таңдаудың ғылыми-әдістемелік принциптерін жүйелейді. Сонымен қатар, оркестр жетекшісінің ұйымдастырушылық, музыкалық және тәрбиелік қызметтері талданып, білім алушылардың орындаушылық қабілетін дамытуға бағытталған тиімді әдістер ұсынылады.

Түйін сөздер: дирижер, оркестр, диапазон, дирижерлік аппарат, партитура, репертуар, әдістемелік тәсілдер, ансамбль, ұлттық музыка.

Музыка өнерінің дамуында дирижердің орны ерекше. Дирижер оркестрдің орындаушылық мәдениетін қалыптастырушы, шығарманың көркемдік тұтастығын ұйымдастырушы жетекші тұлға ретінде танылады. Қазіргі музыкалық білім беру саласында оркестрмен жұмыс істеу әдістемесін жаңарту, кәсіби дирижерлер даярлаудың сапасын арттыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Сондықтан дирижердің кәсіби бейнесін кешенді талдау және оркестрлік дайындықтың тиімді әдістемесін ұсыну — ғылым мен тәжірибе үшін маңызды бағыт.

Дирижердің кәсіби бейнесі

Дирижердің кәсіби бейнесі бірнеше компоненттерден тұрады:

1. Музыкалық қабілет

Шығарманың құрылымын, жанрлық сипатын, динамикалық және ырғақтық ерекшеліктерін терең талдау — дирижердің кәсіби деңгейінің негізі.

2. Психологиялық тұрақтылық

Оркестрді басқару үдерісі эмоционалдық тепе-теңдікті, шұғыл шешім қабылдау қабілетін және стресске төзімділікті талап етеді.

3. Шығармашылық ойлау

Музыкалық материалды интерпретациялау, көркемдік шешімдер қабылдау — дирижердің шығармашылық даралығын айқындайтын факторлар.

4. Эмоциялық мәдениет пен көшбасшылық

Оркестр мүшелерімен тиімді қарым-қатынас орнату, ынталандыру, музыкалық бейнені жеткізу — дирижердің кәсіби рөлін толықтырады.

Дирижердің аппараты

Дирижерлік аппаратқа қол, дене, көзқарас және мимика қозғалыстары кіреді. Олар музыкалық ойды, ырғақты, екпінді және нюанстарды көрсетуге қызмет етеді.

1. Қол позициялары:

• жоғары позиция – форте, салтанатты эпизодтар;

• орта позиция – негізгі жұмыс биіктігі;

• төмен позиция – пиано, нәзік фразалар.

2. Қимыл көлемі (диапазон):

• кең көлемді қимылдар - кең диапазонды қимылдар қолдың кең сермелуімен, амплитудасының үлкен болуымен сипатталады;

• орта көлемді қимылдар - орта диапазон, дирижерлік тәжірибеде ең көп қолданылатын қимыл көлемі;

• кіші көлемді қимылдар - кіші диапазонды қимылдар, қысқа, дәл, икемді және жинақы қозғалыстар.

3. Ауфтакт — ойынның басталуын, темпін және мінезін көрсететін дайындық қимылы.

4. Аяқтау қимылы — оркестрдің бір мезетте тоқтауын қамтамасыз ететін белгі.

Партитурамен жұмыс жүргізу әдістемесі

Партитураны талдау — дирижердің әдістемелік жұмысының негізгі бөлігі. Оның кезеңдері:

• жанрлық және стильдік ерекшелігін анықтау;

• әр аспап партиясын жеке талдау;

• техникалық қиындықтарды белгілеу;

• динамика мен штрихтарды белгілеу;

• дайындық жоспарын жүйелеу.

Қазақ халық аспаптары оркестрінің партитурасында домбыра, қобыз, сырнай және соқпалы аспаптар топтарының тембрлік ерекшеліктері толық ескерілуі тиіс.

Репертуар таңдаудың ғылыми-әдістемелік негіздері

Репертуар оркестрдің көркемдік деңгейін қалыптастыратын негізгі педагогикалық құрал. Таңдау принциптері:

• көркемдік-музыкалық мазмұнның сапасы;

• орындаушылардың жас ерекшелігі мен техникалық мүмкіндігі;

• ұлттық музыкаға басымдық беру;

• әлемдік классикалық және заманауи үлгілерді енгізу;

• тәрбиелік мазмұнды қамтамасыз ету;

• концерттік жоспарға сәйкестік.

Ұлттық репертуар орындаушылардың рухани дүниесін байытып, ұлттық мәдениетке қызығушылығын арттырады.

Оркестрді ұйымдастыру және педагогикалық жұмыс

Оркестр — ұжымдық шығармашылық форма. Дирижердің педагогикалық қызметіне мыналар кіреді:

• оркестр құрамын тұрақтандыру;

• тиімді психологиялық климат құру;

• жеке және топтық дайындықтарды жоспарлау;

• шығарманы талдау және түсіндіру;

• орындаушылық қызығушылықты арттыру;

• әдіс-тәсілдерді әртараптандыру: әңгіме, талдау, тыңдату, практикалық орындау, проблемалық сұрақтар.

Бұл әдістер шығарманың мазмұнын терең түсінуге, музыкалық ой-өрісті дамытуға ықпал етеді.

Қорытынды

Дирижердің кәсіби қызметі — музыкалық-педагогикалық және көркемдік басқарудың күрделі синтезі. Оркестрмен жұмыс істеу әдістемесін жетілдіру, репертуарды ғылыми негізде таңдау, партитураны дұрыс талдау және педагогикалық тәсілдерді тиімді қолдану — кәсіби дирижер даярлаудың негізгі факторлары. Мақалада ұсынылған әдістемелік тұжырымдар жас дирижерлердің кәсіби дамуына және оркестрлік орындаушылық мәдениеттің артуына мүмкіндік береді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. С. Байжұманов Халық аспаптары оркестрі. – Алматы: Өнер, 1993.

2. С. Казачков Дирижерлік аппарат және оның қойылымы. М., 1967.

3. И. Мусин Техника дирижирования. Л., 1967.

4. Б. Сарыбаев Қазақтың музыкалық аспаптары. А., 1980.

5. Ө. Спанов Эстетикалық тәрбиесінің тиімді жолдары. – Қазақстан мектебі, 1975.

6. В. Сухомлинский Методика воспитания коллектива. М., 1981.