Ежелгі майялардың әдет-ғұрыптары және діни-нанымдары

Ежелгі майялардың діни-наным сенімдері

мен әдет-ғұрыптары

Назарова Сымбат Аманжоловна

Абай атындағы ұлттық университетінің 1 курс студенті

Аннотация.Мақалада майя тайпасының діни рәсімдері,құдайлармен байланысы және олардың каһарынан қорқуы баяндалған.Майялардың ойлап тапқан күнтізбесінің діни рәсімдеріндегі,күнделікті өміріндегі және мерекелеріндегі маңызды рөлі.

Кілт сөздер:ежелгі цивилизация,құдайлар,рәсімдер,әулиелік,мереке.

Орталық Америкадағы майялардың ата-бабаларының табылған іздері біздің дәуірімізге дейінгі үшінші мыңжылдыққа жатады.Олардың көшпелі өмір салтынан жүгері және басқа да дақылдарды өсіруге көшуі шамамен б.з.б. I мыңжылдықтңта басталады. Тағы бес жүз жылдан кейін олар тасты құрылысқа пайдалана бастады. Бізге жеткен жазбаларда олар жазған ең ерте мерзім б.з.д. 31 жыл (бірақ оның дәлдігі әлі де талқылануда). Ірі құрылыстардың салыну кезеңі біздің заманымыздың 320 жылы басталды. Кейінгі ғасырларда, кейде таңқаларлық және жұмбақ өзгерістермен ұлы өркениет өзінің соңғы құлдырауына дейін дамыды, 1441 жылы Маяпан қаласының құлауымен белгіленді. Майя өркениетінің ең жоғары жетістіктерінің шыңдары біздің заманымыздың 485 – 850 және 987 – 1007 жылдарына жатады. Біз майялардың өткені туралы білімді негізінен сәулет және материалдық мәдениет объектілерінен аламыз. Майялар жазу жүйесін дамытып, көп томдық әдеби шығармалар шығарғанымен, осы бөліктерде билікке ие болған алғашқы испандық діни қызметкерлердің бірі епископ де Ланда кітаптардың көпшілігін өртеп жіберді, тек үшеуі ғана аман қалды. Сондай-ақ тас тақталардағы көптеген жазулар бар, бірақ жазуды түсіну кілті жоғалып кетті және қазіргі уақытта барлық графикалық белгілердің үштен бірін ғана шешуге болады. Олар Венера планетасының Күнді айналу периоды 584 күн екенін есептей алды; қазіргі астрономдардың есептеулері бойынша ол 583-тен 592 күнге дейін созылады. Майялардың есептеулері бойынша ай айындағы күндер саны 29,53020; қазіргі есептеулер бойынша – 29,53059.Осындай дәл майялықтартардың есептеулері Еуропа, Азия, Греция мен Римнің ежелгі дәуірде жасалғандарынан жоғары деңгейде болатын сандар жүйесін жасады.

Діни ғұрыптары:

Барлық мерекелер ортағасырлық Еуропадағы сияқты майяларда діни мерекелер немесе әулиелер күні болған, өмірдің барлық дерлік аспектілері дінмен тығыз байланысты болды. Жәрмеңкелер, мерекелер мен діни рәсімдер бір-бірімен тығыз байланысты болды. Би билеу, дамудың төменгі деңгейіндегі көптеген халықтар сияқты, діни рәсім болды. Майялар доп ойындарына да діни көңіл бөлді. Майя күнтізбесіндегі он сегіз айдың әрқайсысы бірқатар мерекелермен ерекшеленді. Олардың көпшілігіне дайындық ораза ұстауды талап етті, бірақ көбісі ер қатысушылар әдетте мас болатын салтанатты тоймен аяқталды. Кейбір мерекелер нағыз оргия болды. Дегенмен, Майя ауылының тұрғындарының сезімдерін би, музыка және спектакль түрінде стихиялы түрде білдіру мүмкіндігі шектеулі болған сияқты.

Әулиелік:

Діни қызметкерлер майя қоғамының үлкен қабаты болды. Көптеген өркениеттер сияқты, майяларда бас діни қызметкерлер немесе туыстары басқаратын қатаң шіркеу иерархиясы болды. Бір саты төмен арнайы мамандықтағы көмекшілер мен діни қызметкерлер болды. Соңғысына мыналар кірді: құрбандықтарды басқарған бұрын айтылған наком; чилан, яғни орта немесе көріпкел; және құрбандық шалу кезінде көмекші болған ақсақал чак. Діни қызметкерлер көптеген функцияларды орындады. Жинақталған майя білімінің қамқоршылары тек олар иероглифтердің кілтін және есептеу жүйесін білетін; Діни қызметкерлер құрбандық шалу рәсімдерін басқарып қана қоймай, оның негізгі мақсаты құдайлардың көңілін көтеру болды, сонымен қатар құрбандық шалумен байланысты белгілерді түсіндірді. Жұлдыз жорамалдарын құрастыру қажеттілігі оларды тамаша астрономдар етті. Бірақ ең бастысы, олар керемет және өте егжей-тегжейлі күнтізбе әзірледі, оның негізінде олар діни мерекелер, егін егу үшін қолайлы күндер, күн тұтылуының сөзсіздігі және т.б. туралы ақпаратт қарапайым халыққа жеткізді.Діни қызмет мұрагерлікпен берілген. Діни қызметкерлер мен дворяндар пирамидалық храмдардың айналасындағы үйлерде тұратын адамдардың бір-бірімен тығыз байланысты қауымдастығы болды. Елді мекендерде діни жоралғыларды сақтауды жергілікті діни қызметкерлер атқарды, олардың міндеттеріне негізінен болжам жасау кірді, дегенмен олар үйлену тойлары үшін қолайлы күндерді және құрбандық шалу үшін құдайлардың талаптарын анықтауға, сондай-ақ ауруларды диагностикалауға және залалды жоюға тура келді

Чактар ең құрметті және білімді ақсақалдардың қатарында қарапайым адамдар болды. Олардың кәмелеттік жасқа толуына байланысты мерекелік шаралар кезінде жасөспірімдер тұрған алаңның бұрыштарында арқан ұстағаны жоғарыда айтылған болатын. Төрт чак құрбандық шалу кезінде құрбанның төрт мүшесін де ұстаған. Епископ де Ланданың айтуынша, Чакалардың арасында оқтын-оқтын толық оқшауланып, ағаш пұттарын жасаумен айналысатын шебер ағаш оюшылары болған. Чактар тек қалалық шіркеулерде ғана емес, сонымен қатар ауылдарда да әртүрлі міндеттерді атқарды, олар әртүрлі жергілікті мерекелерге көмектесті, осылайша дінбасылар мен қарапайым халық арасында тығыз байланыс орнатты.

Чилан бұқараның ортасында орналасқан дін басыларының тағы бір өкілі болды. Тәңірдің қалауын ұғындыруды білгендіктен, оған әр түрлі құрмет көрсетіліп, паланкинмен көшіп-қонып жүрді деп болжаған жөн. Болжамға дайындалу кезінде ол ұзақ уақыт ораза ұстауды және одан бас тартуды қамтитын салттық тазартудан өтуге мәжбүр болды. Майя мәтіндері, егер олардың аудармасы дұрыс болса, чилан сеанстары бөлек хижинада өткенін көрсетеді, онда ол трансқа кіріп, еденге жатып, шатырдың астында орналасқан құдайлардан хабар алды. Чиланның трансқа түсуіне есірткі көмектескен болуы мүмкін.

Чактар мен чиландардан төмен деңгейде «ах мені» деп атаған қарапайым дін қызметкерлері болды. Олар құдайлардың нұсқауларының (діни қызметкерлер арқылы жеткізілетін) шаруа қожалықтарының өміріне дәл аударылуын қамтамасыз ету керек болды. Олар кейбір салт-жораларды, соның ішінде көріпкелдік пен ауруды емдеуді қадағалады, сондай-ақ олар, шамасы, құдайларға ақылы түрде дұға етті.

Майя шаруасы құдайларға үлкен құрметпен қарады, тіпті қорқады. Әр басқан қадамының салдарынан қорқып, мазасызданды. Сондықтан, ол өз дұғаларында құдайлардан қорғауды сұрады, немесе оларға өткен игіліктер үшін алғыс айтты. Бұл дұғалар әсіресе рухани болған жоқ. Сонымен қатар, әрбір майя шаруасы өзін өсірген егінімен және осы дүниеде оның жанында өмір сүретін жануарлармен таныстырды. Оның өмірі мен Жүгерінің өмірі бір-бірімен тығыз байланысты болды. Дәл ол сияқты әрбір жабайы аңның жер құдайларының қорғауындағы жаны болды.

Ушмаль қаласында бойдақ, некесіздікді таңдаған қыздар өмір сүрген. Британдық ғалым Эрик Томпсон бұл пікірге қарсы. Ол майяларда некесіз әйелдер қауымы болды, олардың міндеттері маталарды керемет кестемен безендіруді, қауырсыннан зергерлік бұйымдарды жасауды, храмдарды тазалауды және қасиетті отты ұстауды талап етті деген тұжырым жасаған.

Құдайлары (Пантеон майя):

Испан жазуларында майяларда 166 құдайдың есімдері жазылған испандық жаулап алу уақытына қатысты жазбаша ескертпе болғанымен, бізде өте толық емес ақпарат бар. Мұнда мексикалықтардың келуімен көптеген құдайлар пайда болды. Сондықтан классикалық кезеңде майялардың діни ойлауының қандай болғанын түсіну қиын.

Майялар кейінгі өмір көлденең қабаттардан тұрады деп есептеді. Олардың он үші жұмақта болды және шамамен жұмаққа сәйкес келді, тоғызы жер астында орналасқан және тозақты бейнелеген. Жұмақ пен тозақ жердегі мінез-құлық үшін сыйлық немесе жаза ретінде қарастырылмады. Керісінше, олар әртүрлі таптардың мекені болды: кейінгі өмірде әрқайсысы өз лауазымы мен кәсібіне тән ортада болды.

Төрт діни қызметкер жасөспірімдердің кәмелеттік жасқа толуына байланысты салтанатты рәсім кезінде өткізілетін алаңды қоршап тұрған арқанның ұшын ұстағаны төрт діни қызметкер құрбанның мүшесі құрбандық тастың үстінде ұстады, төрт құдай деп аталатын- бақабтар, аспан қоймасын иықтарында ұстады - төрт атлантиялықтар сияқты. Әрбір бақаб негізгі бағыттардың бірімен және белгілі бір түспен байланысты болды. Солтүстік жағы ақ, батыс жағы қара, оңтүстік жағы сары, шығыс жағы қызыл болды. Бақабтардың әрқайсысының жанында сәйкес түсті ағаш өскен (бірақ бақабтардың өздері ағаш пішінін қабылдауы әбден мүмкін). Ортасында жасыл түсті бесінші ағаш, әр ағашта сәйкес түсті құс отырды.

Майялардың пікірінше, Хунаб Ку деген жоғары құдай да болған, бірақ ол соншалықты бет-әлпетсіз және түсініксіз болғандықтан, оның мәні шамалы. Оның ұлы Итзамна аспан құдайы, сонымен қатар күн мен түннің құдайы болды. Ол адамзатқа сыйлық ретінде тамақ, дәрі-дәрмек, жазу өнері және т.б. берді. Майя өнерінде ол кесіртке денелі қарт адам ретінде бейнеленген, өйткені кесіртке оның белгісі болды. Ол тісі жоқ, көзі қисайған және жиі сақалмен бейнеленген. Майялардың Итзамна туралы ойлары өте анық емес еді, өйткені оның құдіреттілігі қарапайым адамдардың санасына түсініксіз деп есептелді, олар өздеріне түсінікті құдайлармен жұмыс істеуді жөн көрді, олардың ішінде өте көп. Жұмақ пен тозақтың «шеңберлерінің» әрқайсысының өз құдайы болды. Олардың кейбіреулерінің аты әлі ашылған жоқ, бірақ жер асты әлеміндегі құдайлардың әрқайсысы Майя күнтізбесі бойынша бір күннің қамқоршысы болғаны белгілі. Ұзақ уақыт кезеңдері туралы айтатын болсақ, әрбір катун немесе майялар уақыт бөлген жиырма жылдық кезең бір құдайдың қорғауында болғанын және он үш катун болғандықтан, оны болжауға болатынын атап өткен жөн. он үш «шеңберден» тұратын жұмақ құдайларының әрқайсысы катундардың біріне құқықты иеленді. Жер асты әлемінің құдайларынан басқа, көптеген құдайлар жердегі адамдардың әрекеттерін басқарды. Олардың ең маңыздылары: жаңбыр құдайы, жүгері құдайы, соғыс құдайы, медицина құдайы, жел құдайы, өлім құдайы, ай құдайы, күн құдайы, солтүстік құдайы болды. Жұлдыз және әртүрлі жер құдайлары, олардың арасында ягуар құдайы болды. Жағдай құдайлардың әрқайсысына жақсылық пен жамандық қағидаларының өзек болғандығымен қиындады. Мысалы, жаңбыр құдайы егінге су беріп, бұлақтарды толықтырды, бұл жақсы болды, бірақ ол су тасқынын да жіберді, нәтижесінде ауру болды, бұл жаман болды. Сол сияқты, күн құдайы адамдарға жылулық пен нұр сыйлап, жақсылық жасағанымен, қуаңшылық пен шөлді туғызып, жамандықты жаратқан. Майя пантеонындағы құдайлардың әрқайсысы екі көрініске ие болды. Одан да шатастыратыны, әрбір құдайдың еркек пен әйелдің өзіне тән ерекшеліктері бар, сонымен қатар, оған жұмақтағы белгілі бір сипаттар мен тозақтағы мүлдем басқа сипаттар тән болды. Мәселен, күн батқанда жер асты әлеміне түскен күн құдайы ягуар құдайын сол жерде қабылдады.

Майя теологиясының бір нұсқасы бойынша, Итзамна барлық басқа құдайлардың әкесі болған (Хунаб Кудан басқа). Оның әйелі Иш Чель болды, осылайша ол барлық құдайлардың анасы болды. Ол тек ай құдайы ғана емес, сонымен қатар жүктілік, су тасқыны, тоқыма және басқа да қолөнер құдайы болды. Сонымен қатар, айдың тағы бір құдайы Иш Чап болды, оны бірқатар авторлар жаңа ай құдайы деп атайды. Ол Ах-Кинчил атты күн құдайының әйелі болды.

Онша танымал емес құдайларға тату-сурет құдайы, акулалар құдайы, құс құдайы Чачалака, балче құдайы (шараптың бір түрі), бұғы құдайы және доп ойнаушылардың құдайы кірді. Жануарлар мен басқа да жаратылыстардың адамдар құрметтейтін өз құдайлары болды. Күнделікті өмірмен байланысты бұл құдайлардан басқа, тек діни қызметкерлерді қызықтыратын құдайлар болды.

Құдайлармен байланыс:

Mайя шаруасы әдетте таңғы астан бұрын күннің басында құдайларға дұға етті. Оның дұғаларында қажеттіліктеріне байланысты белгілі бір өтініштер болды, мысалы, ол аңшылықта сәттілік сұрай алады, бірақ ол қажетінен артық сұрамауға өте сақ болды. Дұғаларына жауап ретінде рақымдылық көрсетілсе, соған сәйкес құрбандық шалу арқылы ризашылығын білдірді. Ауылға апаратын жолдардың бойында дұға етуге болатын ғибадатханалар болды, ал сыртында адам Құдайға әр өтініштен кейін бір тас қосатын үйілген тастар болды. Үйлену тойы немесе кәмелеттік жасқа толуына байланысты мерекелеу сияқты маңызды оқиғалар үшін қолайлы күнді анықтау қажет болса, діни қызметкерлердің көмегіне жүгінуге тура келді. Діни қызметкер ауру кезінде, көмек үшін тиісті құдайға жүгіну қажет болған кезде де қажет болды. Негізінде, майя шаруасы әдетте діни қызметкердің делдалдығы арқылы құдайларға жүгінбестен ештеңе істей алмады.

Көк түске боялған жәбірленушіні құрбандық тасының үстіне еңкейтіп жатқызып, төрт көмекшісі (чаки) оның төрт мүшесінен ұстады. Діни қызметкер бір соққымен жәбірленушінің кеудесінің сол жағын қабырға астынан кесіп тастады және қолын жараға салып, әлі соғып тұрған жүрегін суырып алды. Тағы бір діни қызметкер құрбандық шалынып жатқан құдайға жүректі сыйға тартып, оның мүсініне қанды жағып берді. Құрбандық ғибадатхананың ауласында немесе кез келген басқа жерде болуы мүмкін, бірақ әдетте ол үшін орын пирамида ғибадатханасының жоғарғы жағындағы платформа болды. Бұл жағдайда жәбірленушінің денесі әдетте пирамиданың баспалдақтарымен төмен түсірілді. Оның етегінде дененің терісін жұлып алып, діни қызметкерлердің бірі оны үстіне лақтырып, салт-дәстүрді биледі. Кейде марқұмның қасиеттерін рәсімге қатысушыларға беру үшін оның денесін ғұрыптық мақсатта жеген. Құрбандық шалудың басқа нұсқалары болды. Кейде жәбірленушіні жүрегін алып тастау үшін ота жасау үшін бағанаға байлап қоятын. 1696 жылы Ица тайпасынан шыққан соңғы тәуелсіз Майя тұтқындаған бірнеше қаңғыбас монахтар Әулие Эндрюдің крестіне ұқсас жақтауға байланған. Кейде жәбірленушіні пирамиданың төбесінен немесе басқа да биік жерден лақтырған, содан кейін жүрегін алып тастаған. Жебелерді өлтіру үшін де қолдануға болады. Жәбірленушіні бағанаға байлап, кеудеге жүрек аймағындағы садақшыларға арналған нысананы ақ бояумен боялған. Бірақ алғашқы жебелер жәбірленушінің денесінің басқа бөліктеріне әдейі бағытталған.

Рәсімдер:

Майялардың барлық дерлік рәсімдері мұқият дайындықты қажет етті. Оларға басқа нәрселермен қатар ораза және жыныстық қатынастан бас тарту кіреді. Кінәсіздік жоғары бағаланды және бұл «таза» құрбандар деп саналатын құрбандыққа шалынған балалардың көптігін түсіндіреді деп саналады. «Тың» су, яғни жер асты бұлақтарынан жиналған немесе үңгірлердің ішіне тамшылап жиналатын су құрбандықтың маңызды қасиеттерінің бірі болды. Өрт қажет болған кезде, ол «қыз» от болуы керек - діни қызметкер оны үйкеліс арқылы қайта жағуы керек еді. Діни рәсімнің маңызды бөлігі би болды, олардың мақсаты, шамасы, қатысушыларға, сондай-ақ көрермендерге гипноздық әсер ету болды. Музыка әуенімен билер орындалды. Майялардың үрмелі және соқпалы аспаптары болған, бірақ ішекті болмаған. Сыбызғы немесе керней сияқты үрмелі аспаптар әуенді басқарады, ал барабандар ырғақты соқты. Бонампактағы қабырға суреттерінің бірінде он екі музыканттан тұратын оркестр бейнеленген. Ырғақта қате жіберген музыкант жазаланатын еді. Қабырға суреті майялықтарға белгілі құралдардың барлығын бейнелемейді. Олар сондай-ақ сыбызғыларды, сыбызғыларды және қоңырауларды пайдаланды, соңғысы әдетте билердің білектеріне, тобықтарына және белдіктеріне байланады. Флейталар қамыстан, саз балшықтан және сүйектерден (кейде

адам) жасалған. Бонампак қабырғасында бейнеленген құбырлар балшықтан жасалған, бірақ оларды жасау үшін ағаш та қолданылған. Барабанның ең көп тараған түрі киік терісімен жабылған қуыс бөрене болды. Олар оны қолдарымен ойнады, бірақ кейде олар резеңке ұштары бар таяқтарды пайдаланды. Үлкен теңіз раковиналары барабан ретінде де, құбыр ретінде де кеңінен қолданылды.

Майя құдайларының бейнелері:

Майя өнеріндегі құдайлардың бейнелері үнемі өзгеріп отырды, әрбір құдай немесе құдай бір кейіпте, содан кейін екіншісінде бейнеленді. Бірақ құдайлардың бейнелеріндегі белгілі бір конвенциялар оларды жиі тануға мүмкіндік береді. Жоғарыда айтылғандай, Кетцалькоатль немесе Кукулькан әдетте қауырсынды жылан ретінде бейнеленген. Итзамнада әдетте кесіртке немесе игуананың денесі болды. Оның әйелі Иш Чел жақсы құдай саналғанымен, жиі ренжіген кемпірдің кейпін алды. Жүгері құдайы Юм Кааш әрқашан жас жігіт ретінде бейнеленген және оның қолында жүгері өсіндісі өскен кастрюльді ұстаған. Эх Чуах, жер асты әлемі мен өлім құдайы қара және ашулы, төменгі ерні көрнекті болды. Басқа өлім құдайы Ах Пуч қаңқа ретінде бейнеленген. Оның жадағайында қоңыраулар ілініп, қасында ит, үкі және бақытсыздықты болжайтын басқа құстар болды.

Иш Чаб, өзіне-өзі қол жұмсау құдайы (майялар құрметті өлім деп санайды, бұл аспанға дереу қол жеткізуге мүмкіндік береді) мойнына арқанмен бейнеленген. Бақабтардың басшысы Хобнила көбінесе стильдендірілген ара ретінде бейнеленген. Ал ягуарлардың құдайы әрқашан ягуар маскасымен ерекшеленетін.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

• “Panorama Дүниежүзі тарихы” Росс Е.Данн, Лора Дж. Митчелл 275-283 б.;

• “Майя. Быт, религия, культура” Ральф Уитлок ;

• “Народ майя” Альберто Рус ;

• “Древние Майя” Валерий Гуляев ;

• “Майя. Исчезнувшая цивилизация. Легенды и факты” Майкл Ко .