9-сабақ. Электролиттік диссоциациялану теориясы

тұрғысынан қышқылдардың, негіздердің және

тұздардың қасиеттері

Сабақтың мақсаты: электролиттік диссоциациялану теориясы тұрғысынан қышқылдардың, негіздердің және тұздардың қасиеттері туралы оқушылар білімін жинақтау және тереңдету; оқушылардың иондық реакция теңдеуін құру дағдысын жетілдіру.

Электролиттік диссоциация теориясы арқылы заттардың қасиеттері туралы түсініктерін дамыту. Әртүрлі класс заттарының генетикалық туыстығы туралы түсінікті иондық деңгейде әрі қарай дамыту.

Реактивтер мен құрал-жабдықтар: сілтілерді титрлеуге арналған құрал, индикаторлар, қышқылдар топтамасы, сілті ерітінділері, мыс (II)оксиді, мырыш, темір және мыс сымдар, тұздар топтамасы: мыс (II)сульфаты, темір (III) хлориді, «Қышқылдар» және «Негіздер» диаипазитивтері, «Тұздардың,қышқылдардың және негіздердің суда ерігіштігі» кетесі.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. «Иондар алмасу реакциясы» тақырыбын бекіту және тексеру мақсатында өзіндік тапсырмалар орындауды ұсынамыз (5-10 минуттық).

Тапсырма. Төменде берілген реакция теңдеулерін теңестіріп, толық және қысқартылған иондық түрде жазыңдар.

I нұсқа

1. HNO₃ + Ba(OH)₂ →Ba(NO₃)₂ + H₂O

2. AgNO₃ + K₃PO₄→ Ag₃PO₄ + KNO₃

3. BaCO₃ + HCl → BaCl₂ + H₂O + CO₂

II нұсқа

1. NaOH + FeCl₂ →Fe(OH)₂ + NaCl

2. CaCO₃ + HNO₃ →Ca(NO₃)₂ + H₂O + CO₂

3. Ca(OH)₂ + HCl →CaCl₂ + H₂O

Немесе сабақтың басында жоғарыдағыдай мақсатта лабороториялық тәжірибелер орындауға арналған өзіндік жұмыс өткізуге болады (оқушылар үстеліне керекті реактивтер қойылады).

I нұсқа

Төменде көрсетілген заттар ерітінділерін бір-біріне құйғанда қай жағдайда реакция аяғына дейін жүреді, қайсысында реакция қайтымды?

а ) KNO₃ және NaCl

ә) Ba(NO₃)₂ және H₂SO₄

б) CuSO₄ және NаOH.

II нұсқа

Берілген айнаымдарды жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар:

CuCl₂→Cu(OH)₂→CuSO₄

III нұсқа

Мына бөлшектердің әрекеттесуі нәтижесінде жүретін реакция теңдеуін жазыңдар:

а)CuO + 2H⁺ →                 ә)2OH^— + Cu²⁺→              б)H⁺ + OH^— →

Келтірілген реакциялардың толық иондық теңдеуін жазыңдар.

Жоғарыдағы жұмыстарды орындап, тексеріп талдағаннан кейін электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан қышқылдар, негіздер және тұздар туралы оқушылар білімін жүйелеп, тереңдетуге көшеміз.

1. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Сабақ көрнекі және лабороториялық эксперименттермен толықтырылып отыратын төмендегідей әңгімелесу әдісімен жалғасады.

2. Қандай заттар қышқылдар, негіздер және тұздар класына жатады? Бұларға электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан анықтама беріңдер.

3. Сапалық және сандық құрамының әртүрлілігіне қарамастан, қышқылдар мен негіздердің ортақ қасиеттерін немен түсіндіруге болады?

4. Қышқылдардың, негіздердің және тұздардың жіктелу сызбасын толықтырыңдар және мысалдармен бекітіңдер.

Диссоциаициялану дәрежесі бойынша:

күшті

қышқылдар                           орташа

әлсіз

Негізділігі мен құрамы бойынша:

Әрі қарай берілген тәжірибелерді көрнекті көрсету арқылы қышқылдардың, негіздердің және тұздардың химиялық қасиеттерінқарастырамыз.

А. Қышқылдадың химиялық қасиеттері.  

Басында қышқылдардың  қасиеттерін қайталау үшін оқушыларға мына қышқылдардың диссоциаицялану теңдеуін жазу ұсынылады: HCl, H₂S, HNO₃, H₂SO₄, H₃PO₄ және олардағы ортақ иондардың астын сызу тапсырылады.

Оқушылар еритін қышқылдардың ортақ қасиеттері-сутек ионының, дәлірек айтқанда оксоний ионының қасиеті екенін естеріне түсіреді:

1) қышқылдық дәм; 2) индикаторлардың түсін өзгертеді (лакмусты-қызылғы); 3) белсенді металмен әрекеттесіп, сутек бөледі және тұз түзеді;        4) негіздік оксидтермен әрекеттеседі; 5) еритін және ерімейтін негіздермен әрекеттеседі.

Реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазады. Теңдеуді талдау барысында әрбәр реакция Н⁺ ионы бар екендігіне баса назар аударылады және бұл ортақ қасиет тек қышқыл ерітінділеріне ғана тән.

Қышқылдардың тұздармен әрекеттесу реакциясын талқылаймыз. Бұл реакцияларда қышқылдың күшіне көңіл аударылады және мына қышқылдар мен тұздар ерітінділері арасындағы алмасу реакциялары жасалып, талданады: H₂SO₄ және BaCl₂, HCl және AgNO₃, HCl және CaCO₃. Оқушылар газдың бөлінуі немесе тұнбаның түсуі арқылы реакцияның жүргенін көреді және реакцияның молекулалық иондық теңдеулерін жазады.

Негіздердің химиялық қасиеттері. Сілтілердің ортақ қасиеті- гидроксид ионының қасиеті екеніне көңіл аударылады:

1)сабын тәрізді сезілуі; индикатордың түсін өзгертеді, лакмусты көк, фенолфталеинді қызғылт түске бояйды;

2)қышқылдармен және қышқылдық оксидтермен әрекеттесетін реакцияларды көрнекі көрсетіп, содан соң реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазғызу керек;

3)негіздердің тұздармен әрекеттесу реакциясы қарастырылады (лабороториялық тәжірибе немесе демонсрациялап көрсету). Мысалы, натрий гидроксидінің NaOH мыс сульфатымен CuSO₄ әрекеттесуі. Реакцияның белгісі-көгілдір түсті тұнбаның түзілуі.

Содан соң барлық негіздер (еритін және ерімейтін) тұздармен әрекеттесе ме жоқ па,  соны анықтаймыз. Ол үшін мұғалім мынадай тәжірибелерді көрсетеді: калий сульфатының K₂SO₄ ерітіндісімен мырыш гидроксидінің Zn(OH)₂ ақ түсті ұнтағына әсер ету. Реакцияның жүргені байқалмайды. Мынадай қорытынды жасалады: ерімейтін негіздер қалыпты жағдайда тұздармен әрекеттеспейді.

Әрі қарай еритін негіздер барлық тұздармен әрекеттесе ме жоқ па, соны анықтаймыз. Мұғалім негіздер мен тұздардың суда ерігіштігін білу қажеттігін ескертеді. Оқушыларға мынадай бірнеше жаттығу орындау ұсынылады: ерітіндіде мына заттардың арасындағы реакцияны жүзеге асырыңдар: NaOH және BaSO₄; KOH және FeCl₃; МgCO₃ және Cu(OH)₂; Ca(OH)₂ және Cu(NO₃)₂. Кесте бойынша оқушылар II және IV жағдайларда ғана реакция жүруі мүмкін екенін анықтайды. Содан соң олар бұл реакциялардың иодық теңдеулерін жазады.

Осылайша тұздар мен негіздер аасындағы алмасу реакциясының теңдеуін құру үшін:

1)ерігіштік кестесін пайдаланып, реакцияға алынған заттардың ерігіштігін (негіз бен тұздың) анықтау керек;

2)жүретін реакцияның теңдеуін құрып, ерігіштік кестесі арқылы реакция нәтижесінде түзілетін заттардың ерігіштігін анықтау керек, егер түзілетін тұздардың біреуі ерімесе реакция жүреді.

Әрі қарай жоғарыдағыдай үлгіде электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан тұздардың қасиеттері қарастырылады.

Тұздардың қасиеттерін қайталауды төмендегідей жоспарда жүргізуге болады.

1.Құрамы және атауы.

2.Тұздардың негіздерге, қышқылдарға және тұздарға әсері. Оқушылар еге реакция нәтижесінде түзілетін заттардың біреуі тұнбаға түссе немесе газ күйінде бөлінетін болса, еритін тұздардың сілітілермен, қышқылдармен және тұздармен әрекеттесу реакциясы аяғына дейін жүреінін біледі.

III. Алған білімді бекіту. Мұғалімнің қалауымен сабақты қайталау, бекіту сабағы реінде өткізуге болады.

Үйге тапсырма. §7. 1-10-жаттығулар. Жұмыс дәптерінен және есептер мен жаттығулар жинағынан тапсырмалар.