ЭМОЦИЯНЫ ТҮСІНУ - АГРЕССИЯНЫ БОЛДЫРМАУ:

МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАСҚАРУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ

Мақсаты: СДВГ және мінез-құлық бұзылыстары бар балалардың эмоционалдық интеллектісін дамыту арқылы агрессия мен деструктивті мінез-құлықтың алдын алу және ата-ана мен мұғалімнің тиімді қолдауын ұйымдастыру.

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе

1-БӨЛІМ. ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. СДВГ мен мінез-құлық бұзылыстары: себептері мен белгілері
1.2. Эмоция және мінез-құлық арасындағы байланыс
1.3. Агрессия: түрлері, көріністері және себептері

2-БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ
2.1. Эмоцияны тану мен реттеу жаттығулары
2.2. Агрессияны алдын алу техникасы
2.3. Мінез-құлықты түзету әдістері

3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ ҚОЛДАНУ ТӘСІЛДЕРІ

3.1. Ата-аналарға арналған кеңестер
- Үй жағдайында қолдануға болатын әдістер
- Позитивті тәрбие мен эмоционалдық қолдау

2. Мұғалімдерге арналған ұсыныстар
   - Қоршаған ортада мінез-құлықты басқару стратегиялары.

• Қиын балаға арналған жеке қолдау картасы

2. Психологқа арналған тренинг-жаттығулар топтамасы
   - Эмоцияларды таны.

• Ашулы көңіл-күйіңді суретке сал.

• Сабырлы стратегиялар

Қосымша материалдар
- Психодиагностикалық әдістемелер (Басса-Дарки, Люшер тесті, Импульсивтілікті анықтау тесті).

• Жадынама: СДВГбаламен жұмыс істеуге арналған 10 кеңес!

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Қазіргі қоғамда балалардың психоэмоциялық әлемі күрделі әрі көпқырлы өзгерістерге ұшырауда. Ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы, әлеуметтік желілердің кеңінен таралуы, отбасы құрылымындағы өзгерістер және өмір ырғағының ыждағаттылығы – бұның бәрі баланың ішкі жан дүниесіне тікелей әсер етуде. Соның салдарынан мектеп жасындағы балалар арасында зейіннің тұрақсыздығы, гиперактивтілік, импульсивті әрекеттер және мінез-құлықтағы ауытқушылықтар жиі кездесіп отыр. Соңғы жылдары СДВГ (зейін тапшылығы мен гиперактивтілік синдромы) және мінез-құлық бұзылыстары тек психологиялық емес, педагогикалық мәселе ретінде де алдыңғы қатарға шықты. Бұл балалардың эмоцияны бақылауда ұстауы, өз әрекеттерін реттеуі мен әлеуметтенуі біршама қиындай түседі. Мұндай жағдайда агрессия – жиі байқалатын сыртқы көрініс, алайда ол баланың терең ішкі жан күйзелісінің, түсінілмеудің, қорғалмағандықтың белгісі ретінде қарастырылуы тиіс. Сондықтан агрессияны тек мінез-құлықтың бұзылуы деп қарау жеткіліксіз; ол салдар бола отырып, өз кезегінде жаңа себептерге де айналуы мүмкін.

Осындай күрделі психологиялық жағдайларда мұғалім мен ата-ананың рөлі – шешуші. Ересектердің дұрыс түсінігі, дер кезінде көрсеткен қолдауы мен шекаралы тәрбиесі баланың өз мінез-құлқын түсінуге, эмоцияларын реттеуге, агрессияны бейбіт жолмен өңдеуге бағыттай алады. Ал керісінше, жазалау, айыптау, ескерту жүйесіне ғана негізделген қатынас – баланың өзіндік «Мен»-іне соққы беріп, жағдайды одан әрі ушықтыруы мүмкін.

Осы оқу-әдістемелік құрал "Эмоцияны түсіну – агрессияны болдырмау: Мінез-құлықты басқарудың психологиялық әдістері" тақырыбы аясында құрылған. Оның мақсаты – СДВГ және мінез-құлық бұзылыстары бар балалардың эмоциялық қажеттіліктерін ескере отырып, педагогтар мен ата-аналарға практикалық, заманауи және тиімді тәсілдерді ұсыну. Құралда теориялық ақпараттармен қатар нақты мысалдар, ситуациялық тапсырмалар, эмоциялық интеллектіні дамытуға арналған жаттығулар мен мінез-құлықты реттеуге бағытталған әдістемелер беріледі.

Баланы жазаламай, түсіне отырып тәрбиелеу – бұл бүгінгі педагогика мен психологияның басты талабы. Осы құрал сол жолда сіздің сенімді көмекшіңіз болмақ.

1-БӨЛІМ. ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. СДВГ мен мінез-құлық бұзылыстары: себептері мен белгілері

1. СДВГ – бұл баланың жүйке жүйесінің дамуына байланысты туындайтын, зейін тұрақсыздығымен, гиперактивтілікпен және импульсивті мінез-құлықпен сипатталатын нейропсихологиялық бұзылыс. Бұл жағдай көбінесе мектеп жасындағы балаларда байқалады және оқу, тәртіп, әлеуметтік қарым-қатынас салаларында қиындықтар туғызады.

СДВГ-ның негізгі белгілері:

1. Зейін тапшылығы:

- тапсырманы соңына дейін орындауда қиналу;

- сыртқы тітіркендіргіштерге жылдам алаңдау;

- тыңдамау немесе тыңдап отырғандай көрініп, мән бермеу;

- ұйымдастырушылықтың болмауы, заттарын жиі жоғалту.

2. Гиперактивтілік:

- тыныш отырмау, орынсыз қозғалу;

- артық сөйлеу, үнемі қозғалыста болу (аяқ-қолменқозғалту, тұрып кету);

- тыныш ойындарға қызығушылықтың төмендігі.

3. Импульсивтілік:

- сұрақ аяқталмай жатып жауап беру;

- кезек күтпеу;

- өз әрекеттерінің салдарын алдын ала ойламай әрекет ету.

СДВГ-ның пайда болу себептері:

Себептер тобы	Түсіндірмесі
Биологиялық	Жүйке жүйесінің жетілмеуі, генетикалық бейімділік, босану кезіндегі асқынулар, жүктілік кезінде оттегі жетіспеуі, анасының күйзеліске ұшырауы
Психологиялық	Эмоциялық салмақтың жоғары болуы, тұрақсыз ата-ана қатынасы, отбасындағы зорлық-зомбылық немесе шектен тыс бақылау
Әлеуметтік	Баланың қажеттіліктерінің ескерілмеуі, мектептегі қолайсыз орта, қарым-қатынаста түсінбеушілік

2. Мінез-құлық бұзылыстары – бұл әлеуметтік ережелер мен нормаларды жүйелі түрде бұзумен, агрессиялық әрекеттермен, айналасындағы адамдардың құқығын елемеумен сипатталатын жағдай. Мұндай балалар жиі дөрекі, ашуланшақ, қасақана қарсылық білдіреді, кейде қоғамға қауіпті әрекеттерге де барады.

Негізгі белгілері:

- үнемі тәртіп бұзу, тыйымдарға қарсы шығу;

- ашу, айқайлау, заттарды лақтыру;

- өтірік айту, ұрлық жасау, ережелерді елемеу;

- жануарларға немесе адамдарға қасақана зиян келтіру;

- жауапкершіліктен қашу, кінәні басқаға аудару.

Мінез-құлық бұзылыстарының себептері:

Себептер тобы	Түсіндірмесі
Жанұялық	Ата-ана бақылауының жетіспеуі, тым қатал немесе шектен тыс еркін тәрбие, ата-аналар арасындағы жанжал
Психологиялық	Эмоциялық оқшаулану, түсініспеушілік, өзін бағалаудың тым төмен немесе жоғары болуы
Қоғамдық	Баланың әлеуметтік қолдаусыз қалуы, зорлық-зомбылықты бақылауы, қоғамдағы агрессиялық мінез-құлыққа еліктеуі

3.СДВГ мен мінез-құлық бұзылыстарының ұқсастығы мен айырмашылығы.

Критерий	СДВГ	Мінез-құлық бұзылысы
Себептері	Биологиялық негізі басым	Әлеуметтік, отбасылық, психологиялық
Агрессия	Көбінесе бақылаусыз, стихиялы	Көбіне мақсатты, қасақана
Зейіннің тұрақтылығы	Әлсіз	Әдетте қалыпты
Өз әрекетін талдау қабілеті	Төмен, бірақ ниеті болмауы мүмкін	Кейде саналы түрде тәртіпке бағынбау
Түзетуге бейімділігі	Арнайы қолдау арқылы оң нәтиже беретін	Кешенді, ұзақ мерзімді жұмыс қажет

2. Эмоция және мінез-құлық арасындағы байланыс.

1. Эмоция дегеніміз не?

Эмоция – бұл адамның ішкі психологиялық күйін білдіретін, белгілі бір жағдайға, оқиғаға, басқа адамдарға немесе өз ойларына деген “сезім реакциясы”. Эмоция арқылы адам әлемді танып, оған деген өз көзқарасын білдіреді. Ол — біздің миымыздың сыртқы немесе ішкі жағдайларына берген “шұғыл жауабы”.

Негізгі эмоцияларға: қуаныш, қорқыныш, ашу, жиіркену, таңғалу және қайғы жатады. Бұл эмоциялар – “туа біткен, табиғи” реакциялар. Ал күрделі эмоциялар (қызғаныш, кінә, ұят, реніш т.б.) өмірлік тәжірибе мен тәрбиенің нәтижесінде қалыптасады.

2. Мінез-құлық дегеніміз не?

Мінез-құлық – адамның ішкі ниетін, сезімін, көзқарасын сыртқы әрекет арқылы көрсету тәсілі. Яғни эмоцияның адам әрекетімен көрініс табуы – бұл мінез-құлық. Бала эмоциясын түсінбей, оны сөзбен жеткізе алмаған жағдайда “агрессия”, “қарсылық”, “үнсіздік”, “тәртіп бұзу” сияқты мінез-құлық реакциялары арқылы білдіруі мүмкін.

3.Эмоция мен мінез-құлық арасындағы байланыс.

Эмоциялық күй	Мінез-құлық көрінісі
Ашулану, ренжу	Агрессия, дауыс көтеру, затты лақтыру, тістену
Қорқыныш, уайымдау	Тартыншақтық, жалтару, үнсіз қалу
Қуаныш, қанағаттану	Белсенділік, достық қарым-қатынас, еркіндік
Қайғы, мазасыздық	Жылау, тұйықталу, енжарлық
Түсінілмеу, жалғыздық	Мінез көрсету, ережеге қарсы шығу

Бала эмоциясын дұрыс тани алмаса немесе оны реттеудің жолын білмесе, бұл “бейімделмеген мінез-құлық” түрлеріне әкеледі. Сондықтан да “Эмоциялық интеллектіні дамыту” – баланың мінезін басқарудың кілті.

4. Эмоцияны басқара алмау – мінез-құлық бұзылысының басты себебі.

Көп жағдайда балаларда байқалатын тәртіп бұзушылық, гиперактивтілік, импульсивтілік – олардың эмоциясын басқаруға қабілетсіз екенін көрсетеді. Эмоцияны сөзбен жеткізе алмаған бала оны:

- ашу арқылы сыртқа шығарады;

- қарсылық көрсетумен қорғанады;

- тыңдамау немесе оқшаулану арқылы назар аударады.

Яғни, деструктивті мінез-құлық – баланың "мені есті" деген эмоциялық дабылы.

5. Эмоцияны түсіну – мінезді басқарудың алғашқы қадамы.

Мұғалім мен ата-ана баланың эмоциясын тануға, оны сөзбен айтуға, басқа адамдардың сезімін ескеруге үйреткен жағдайда ғана бала:

- өзін сенімді әрі қауіпсіз сезінеді;

- агрессияның орнына диалог құруды үйренеді;

- өз әрекетіне жауапкершілікпен қарайды.

Эмоцияны түсіну дағдылары – балада “Эмоциялық интеллект” (EQ) қалыптастырады. Бұл — XXI ғасыр баласының маңызды қабілеттерінің бірі.Эмоция – мінездің көрінісі. Баланың ашуы, тынымсыздығы немесе тұйықтығы – оның ішкі әлемінің айнасы. Егер ересектер сол эмоциялық белгілерді жазаламай, түсіне білсе, балада өз-өзін басқару, сенім және ортаға бейімделу дағдылары қалыптасады.

3. Агрессия: түрлері, көріністері және себептері

1. Агрессия дегеніміз не?

Агрессия — бұл басқа адамға немесе өз-өзіне бағытталған зиян келтіру немесе күш көрсетуге бейім сезім мен мінез-құлық реакциясы. Ол балада қорғаныс, наразылық, түсіне алмау, қорқыныш немесе өзін-өзі дәлелдеуге деген қажеттілік негізінде қалыптасуы мүмкін.

Балалардағы агрессия әрдайым «жаман мінез» белгісі емес. Көбінесе ол — эмоцияны білдірудің жетілмеген формасы, яғни бала өз сезімін жеткізудің басқа жолын білмеген кезде пайда болады.

2.Агрессияның негізгі түрлері:

Түрі	Сипаттамасы
Физикалық агрессия	Түрту, итеру, ұру, шаш тарту, зат лақтыру, бұзу
Вербалды агрессия	Айқайлау, тіл тигізу, балағат сөз айту, мазақ ету
Жанама агрессия	Жасырын түрде көрсету (шағымдану, затын жасыру, біреуге қарсы қою)
Өзін-өзі агрессия	Өз-өзіне зиян келтіру, оқшаулану, тамақтан бас тарту, кінәлау
Әлеуметтік агрессия	Басқа балаларды топтан шығару, елемеу, кемсіту

3. Агрессияның көрініс формалары.

Агрессия әр балада әртүрлі формада көрініс табады. Бұл баланың жас ерекшелігіне, темпераментіне, отбасылық жағдайына байланысты.

Мектеп жасына дейінгі балаларда:

Тікелей шабуыл – біреуді ұру, тістеу;

Ашулану кезінде заттарды лақтыру;

«Өзім білем!» деп қарсылық көрсету.

Мектеп жасындағы балаларда:

Тәртіп бұзу, ережеге бағынбау;

Мұғалімге немесе қатарластарына қарсы шығу;

Намысына тиетін сөздер айту;

Әлеуметтік оқшаулау (топтан шығару).

4. Агрессияның себептері:

Себеп тобы	Нақты мысалдар мен түсіндірме
Психологиялық себептер	Эмоцияны білдірудің жетілмеуі, өзін-өзі реттеу қабілетінің төмендігі, зейін тапшылығы, қорқыныш немесе ұялу сезімі
Отбасылық себептер	Қатал тәрбие, немқұрайлылық, ата-аналар арасындағы жанжал, назардың жетіспеуі
Әлеуметтік себептер	Құрдастармен қарым-қатынаста қиындықтар, буллинг (мазақ, қысым көру), ортадағы әділетсіздік
Биологиялық себептер	Жүйке жүйесінің қозғалғыштығы, генетикалық бейімділік, мидың белгілі аймақтарының жетілмеуі
Медиа әсері	Теледидар, ойын, интернеттегі зорлық-зомбылық мазмұнды контентке еліктеу

5. Агрессия — себеп пе, әлде салдар ма?

Агрессия — көбінесе салдар. Ол баланың ішкі эмоциялық қажеттілігі қанағаттанбағанда, назар аударылмаған кезде, өзін қорғау үшін қолданылады. Бірақ егер ол дер кезінде реттелмесе, жаңа агрессивті әрекеттердің себебіне айналады.Мысалы:

- Түсінілмеген бала — ренжиді;

- Ренжіген бала — ашуланады;

- Ашуланған бала — қол көтереді;

- Қол көтерген бала — жазаға ұшырайды;

- Жаза көрген бала — агрессияны күшейтеді.

Яғни, агрессия – бұл шеңбер. Оны үзу үшін – себепті емес, баланы түсіну керек.

6. Мұғалім мен ата-ананың рөлі.

Мұғалім мен ата-ана агрессияны жазалау емес, түсіну және бағыттау арқылы басқаруы тиіс. Егер бала өз эмоциясын сөзбен айтуға үйренсе, ол агрессияны қажет етпейді. Эмоцияны басқару дағдылары – агрессияның алдын алудың басты жолы.

Агрессия – баланың жанайқайы. Егер біз оны естісек, жазаламай, түсініп, қолдау көрсетсек, бала ішкі тепе-теңдігін таба бастайды. Бұл бөлім келесі практикалық бөлімдерде ұсынылатын психологиялық әдістерге теориялық негіз болады.

2-БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАСҚАРУ ӘДІСТЕРІ

2.1. Эмоцияны тану мен реттеу жаттығулары

Эмоцияны тану және оны реттей білу – баланың психологиялық саулығы мен әлеуметтік бейімделуінің негізі. СДВГ немесе мінез-құлық бұзылыстары бар балаларда бұл қабілеттер жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан төменде берілген жаттығулар олардың эмоциялық интеллектін дамытуға, агрессияны алдын алуға және өз-өзін бақылауға үйретуге бағытталған.

1. Эмоцияны тануға арналған жаттығулар

✅ "Смайликтер әлемі" ойыны

Мақсаты: Негізгі эмоция түрлерін (қуаныш, ашу, қорқыныш, реніш, таңғалу, қайғы) тану.
Құрал: Түрлі эмоцияларды білдіретін смайликтер немесе бет-әлпет суреттері.
Жүргізілуі:

• Балаларға суреттерді көрсетіп, қай эмоция екенін тапқызу.

• Әр эмоцияға байланысты өмірден мысал айтқызу (Қашан ашуландың? Неден қорықтың?).

• Эмоцияны мимика және қимылмен көрсету тапсырмасы беріледі.

✅ "Эмоция күнделігі" жаттығуы

Мақсаты: Эмоцияны сөзбен сипаттауға, өзін түсінуге үйрету.
Жүргізілуі:

• Бала күн сайын (немесе апта сайын) өз эмоциясын күнделікке жазып отырады.

• Мысалы: «Бүгін мен өзімді ... сезіндім, себебі ... болды».

• Мұғалім немесе ата-ана оқып, баламен бірге сол сезімдер туралы сөйлеседі.

✅ "Эмоциялық термометр" әдісі

Мақсаты: Эмоцияның қарқындылығын анықтау.
Құрал: 1-ден 5-ке дейінгі шкала.
Қолдану:
– «Қазір сенің ашу деңгейің қандай?»
– «Сенің қуанышың 3 пе, әлде 5 пе?»
– Бұл тәсіл әсіресе СДВГ балаларға өзін бақылауға көмектеседі.

2. Эмоцияны реттеуге арналған жаттығулар

✅ "5-4-3-2-1" тыныштандыру әдісі

Мақсаты: Мазасыздануды және агрессияны төмендету.
Нұсқаулық:

• 5 көруге болатын затты ата.

• 4 ұстап сезуге болатын зат.

• 3 естуге болатын дыбыс.

• 2 иіскеуге болатын нәрсе.

• 1 дәмін татып көруге болатын зат
  Бұл – баланы қазіргі сәтке қайта алып келетін сенсорлық жаттығу.

✅ "Бес саусақ – бес жол" әдісі

Мақсаты: Ашу немесе реніш кезінде тыныштануға көмектесу.
Әр саусаққа бір тәсіл тағайындалады:

1. Тыныс алу;

2. 10-ға дейін санау;

3. Су ішу;

4. Орыннан тұрып жүру;

5. Сурет салу / дәптерге жазу;

6. Баланы бұл тәсілдерді есте сақтауға және қолайлы сәтте қолдануға үйрету қажет.

✅ "Менің ішімдегі ауа шары"

Мақсаты: Демалу арқылы тынышталу.
Нұсқаулық:

• Бала көзін жұмып, ішіндегі «ауа шарын» елестетеді.

• Ашу келген сайын шар үлкейеді.

• Дем алып, баяу дем шығару арқылы оны «кішірейтеді».

✅ "Ашу хаттары"

Мақсаты: Эмоцияны іште сақтамай, қауіпсіз жолмен шығару.
Жүргізілуі:

• Бала ашуын немесе ренішін хат түрінде жазады.

• Хатты ешкімге бермейді — ол оны жыртуына немесе жәшікке салуына болады.

• Бұл әдіс эмоцияны білдіруге рұқсат береді, бірақ шекарамен.

✅ "Эмоциялық маскалар"

Мақсаты: Бала өз бет-әлпетін, эмоцияны тануды және басқаның көңіл күйін түсінуді үйренеді.
Құрал: Қағаз маскалар, сурет салу құралдары.
Жүргізілуі:

• Бала қуанышты, ашулы, ренішті, қорыққан бет бейнелерін маскаға салып, оларды рөлмен ойнап көрсетеді.

• Бұл жаттығу баланың эмоциялық эмпатиясын дамытады.

3. Ұсыныс ретінде:

Күні	Жаттығу	Мақсаты	Уақыты
Дүйсенбі	Эмоция термометрі	Эмоцияны анықтау	5 мин
Сейсенбі	Смайликтер әлемі	Танымдық-эмоциялық жаттығу	10 мин
Сәрсенбі	Ашу хаты	Ішкі күйзелісті шығару	10 мин
Бейсенбі	Тыныс алу жаттығулары	Өзін-өзі реттеу	5 мин
Жұма	Эмоция күнделігі	Рефлексия, өзін түсіну	10 мин

Эмоцияны тану мен басқару дағдылары баланың мінез-құлқын реттеп, агрессияны болдырмауға көмектеседі. Бұл жаттығулар жүйелі түрде қолданылғанда ғана нәтиже береді. Мұғалім мен ата-ананың мақсаты – баланы жазалаусыз, түсінік пен сенім арқылы өз-өзіне дос болуға үйрету.

2.2. Агрессияның алдын алу техникасы

Агрессия – баланың ішкі күйзелісі мен түсінілмеген эмоциясының нәтижесі. Оны болдырмау үшін алдын ала жұмсақ профилактика жүргізу қажет. Бұл бөлімде ұсынылатын әдістер баланың эмоциялық шиеленісін төмендетуге, реакцияларын басқаруға, және педагог пен ата-ананың қолдауын жүйелеуге бағытталған.

1. «Агрессияны алдын алу» жұмысының негізгі принциптері

Принцип	Қолдану мысалы
Эмоцияны мойындау	«Сен қазір ашулысың, мен сені түсінемін»
Баланы тыңдау	Сөзін бөлмей, көзге қарап тыңдау
Жазалаудан бұрын себепті анықтау	«Не болды?» деп сұрау
Тыныс алу және кідіріс дағдысын үйрету	10-ға дейін санау, баяу тыныстау
Баланың позитивті әрекетін мойындау	«Сен бүгін өз ашуыңды жақсы басқардың!»

2. Агрессияның алдын алу техникалары

1- әдіс: Ашу кезеңі

Мақсаты: Бала ашулана бастағанда өзін тоқтата білуге үйрету.
Қадамдар:

1. Ашудың алғашқы белгісін тану (жүрек соғысы, қызару, т.б.).

2. Тоқтап, 3 терең тыныс алу.

3. Өз эмоциясын айту: «Мен қазір ашулымын, себебі…».

4. Қажет болса – тынығу бұрышына бару.

Құрал: Ашудың 4 деңгейлі суретті шкаласы (мысалы: бұлт → жаңбыр → найзағай → дауыл).

2- әдіс: Бейбіт келісім ережесі

Мақсаты: Балалар арасында келіспеушілікті агрессиясыз шешуге үйрету.
Қадамдар:

• "Бірінші тыңдаймын, сосын өзім айтамын" ережесі;

• "Қолмен емес, сөзбен шешеміз";

• "Менің сезімім…" деген сөйлеммен бастау;

• Екеуара келісімге келу (қол алысады).

Бұл әдіс шағын жанжал, түсінбеушілік кезінде тиімді.

3- әдіс: Тыныштық белгісі

Мақсаты: Агрессия өршіп кетпей тұрып, тоқтатуға мүмкіндік беру.
Қолданылуы:

• Мұғалім мен бала арасында жасырын «сигнал» белгіленеді (мысалы, көз қысып көрсету, қол көтеру, саусақпен мұрын ұстау).

• Бұл белгі агрессия күшеймей тұрып баланы тоқтатуға көмектеседі.

Тиімділігі: Бала өзін ұялмай, бетке баспай тоқтай алады.

4- әдіс: Ашулану туралы есепберу

Мақсаты: Агрессияның қай кезде, не себепті пайда болатынын анықтау.
Журнал бағандары:

• Уақыты мен күні

• Не болды?

• Мен не сезіндім?

• Не істедім?

• Көмектескен нәрсе

Журналды мұғалім немесе ата-ана баламен бірге толтырады.

5- әдіс: Энергияны қауіпсіз бағыттау.

Мақсаты: Ашудың энергиясын деструктивті емес әрекетке бағыттау.
Әдістер:

• Жастыққа ұру;

• Сурет салу (мысалы, «ашу монстры»);

• Пластилин илеп, уатып тастау;

• Қағаз жырту, жастыққа айқайлау;

• Әрекеттен кейін тыныс алу және суды жаймен ішу

Маңызды:

Бұл – агрессияны тыймай, қауіпсіз түрде шығаруға көмектесетін жол.

3. Мұғалім мен ата-анаға арналған ережелер

1. Ашу үстінде тәрбиелеуге болмайды – алдымен тынышталсын.

2. Агрессияны жоққа шығармаңыз – «Сен ашуландың, бұл қалыпты» деп айтыңыз.

3. Қарсы агрессиямен жауап бермеңіз – бұл балада қорғаныс реакциясын тудырады.

4. Ашу емес, әрекетке баға беріңіз – Сенің ашулануың қалыпты, бірақ ұру – дұрыс емес.

5. Үнемі позитивті үлгі көрсетіңіз – бала сіздің реакцияңызды қайталайды.

Агрессияны болдырмау – балаға өз эмоциясын білдіруді үйретуден басталады. Қолдау мен түсінік бар жерде бала агрессияны таңдамайды. Ал егер ол болса, оны жазалау емес, реттеу мен талдау арқылы шешу – заманауи педагог пен ата-ананың басты құралы.

2.3. Мінез-құлықты түзету әдістері

Мінез-құлық – бұл баланың ішкі сезімі мен ойының сыртқы көрінісі. Түзету жұмысы тек теріс әрекетті тоқтатумен шектелмейді. Ол ең алдымен мінездің себебін анықтап, баланың дұрыс әрекетке саналы түрде келуіне көмектесуі тиіс. Бұл үдерісте жүйелі, бағытталған және қолдау көрсететін тәсілдер тиімді нәтиже береді.

1. Мінез-құлықты түзету жұмысының негізгі ұстанымдары

Принцип	Түсіндірме
Себепке емес, балаға көңіл бөлу	Теріс әрекеттің артында қандай эмоция немесе қажеттілік тұрғанын анықтау
Жаза емес – жауапкершілік	Бала әрекетінің салдарын түсініп, келесіде оны болдырмауға мүмкіндік беру
Үнемі кері байланыс беру	"Мен сенің бүгін өзгеше тырысқаныңды байқадым" дегендей сөздер мотивацияны арттырады
Күшпен емес – таңдау арқылы	"Ұрмай айтасың ба, әлде жазбаша жеткізесің бе?" деген тәсіл баланы басқаруға емес, өзіне жауапкершілік алуға жетелейді

2. Мінез-құлықты түзетуге арналған әдістер

1-әдіс: Мақтау – мотивация құралы.

Мақсаты: Баланың жақсы әрекетін күшейтіп, оң мінез-құлықты тұрақтандыру.
Қолдану мысалы:

Міндетті түрде нақты әрекетке байланысты болу керек:
– ❌ «Жақсы бала екенсің!»
– ✅ «Бүгін досыңа кезегіңді беріп, өзіңді сабырлы ұстадың – бұл өте керемет!»
Қай кезде қолданылады: Бала кішкентай қадам жасаса да, ол байқалып, атап өтілуі керек.

2-әдіс: Жетістік картасы (мінез-күнтізбесі)

Мақсаты:

Баланың өзін-өзі бақылауын дамыту және тұрақты мінез-құлыққа үйрету.
Жүзеге асыру:

- Әр күнге арналған жетістік белгісі қойылады (жұлдызша, смайлик, стикер).

- Жақсы әрекеттері (мысалы: айқайламау, досымен бөлісу, рұқсат сұрау т.б.) күнделікке түсіріледі.

- Апта соңында шағын марапат (мадақ, стикер, таңдаулы тапсырма).

3-әдіс: Әрекет салдары (табиғи және логикалық)

Мақсаты: Бала өз әрекетінің салдарын сезініп, жауапкершілікке үйренеді.
Түрлері:

• Табиғи салдар: Мысалы, бала ойыншықты сындырып тастаса – енді онымен ойнай алмайды.

• Логикалық салдар: Егер бала сабақта айқайласа – топтан уақытша шығып, тынышталып келген соң ғана оралады.

Маңызды: Бұл жазалау емес, әрекет пен салдар арасындағы табиғи байланысты түсіндіру.

4-әдіс: Альтернатива ұсыну.

Мақсаты: Теріс әрекет орнына қабылдауға болатын нұсқа беру.
Мысал:

• «Сен ашуыңды ұрсып емес, сурет салып немесе тыныс алып шығара аласың».

• «Ұрудың орнына «маған ұнамай тұр» деп айтуға болады».

Маңызды: Балалар агрессия немесе бұзақылық – жалғыз шешім емес екенін білуі керек.

5-әдіс: Тыныштану бұрышы (рефлексия кеңістігі)

Мақсаты: Бала эмоциясын реттеп алған соң ғана әрекетке қайта оралу.
Қолдану тәртібі:

• Баланың өз еркімен тынығуға кетуіне мүмкіндік беру (жазаланбай).

• Бұрышта тыныс алу парағы, эмоция смайликтері, жұмсақ ойыншықтар болуы мүмкін.

• Бала дайын болған кезде ғана сабаққа/ойынға қайта қосылады.

6-әдіс: Мен-хабаршымын

Мақсаты: Теріс мінез-құлыққа реніш білдірудің агрессиясыз тәсілін үйрету.
Қолдану:
– "Сен шулап отырсың!" демей,
– "Мен өзімді мазасыз сезініп тұрмын, себебі сен қатты дауыспен сөйлеп тұрсың" деу.

Бұл әдіс оқушылар арасында жанжалдың алдын алады.

3. Баламен түзету жұмыстарын жүргізудің ережелері

1. Әр балаға жеке тәсіл қажет – бір әдіс бәріне бірдей тиімді болмауы мүмкін.

2. Нәтижеге емес, үдерісіне көңіл бөліңіз – мінез бірден өзгермейді, бірақ ілгерілеуді байқаңыз.

Кері байланыс жүйелі болсын – бала нақты қай мінезі дұрыс болғанын білуі тиіс.

Эмоциялық қауіпсіз орта құру – қорықпай, ашық сөйлей алатын жағдай болуы керек.

Мақтау мен талапты тең ұстау – шын жүректен, әділ бағалаңыз.

Мінез-құлықты түзету – бұл ұзақ және жүйелі жұмыс. Ең бастысы – баланы жазалау емес, өзін түсінуге және өзіне сенуге мүмкіндік беру. Бұл әдістер арқылы бала өз әрекеті мен сезімін басқаруды үйреніп, қоғамда сәтті бейімделе алады.

3-БӨЛІМ. ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ ҚОЛДАНУ ТӘСІЛДЕРІ

3.1. Ата-аналарға арналған кеңестер

Үй жағдайында қолдануға болатын әдістер

1. Эмоцияны тану және сөзбен білдіру дағдыларын дамыту

• «Эмоция айнасы»: Әңгіме барысында бала қандай сезімде екенін сұрап, айнаға қарап оның бет-әлпетін сипаттауды өтініңіз.

• «Сезім сөздігі»: Үйге постер іліп, онда негізгі эмоциялар (қуаныш, ашу, қорқыныш, қасірет, реніш) және оларды сипаттайтын сөздер тізімін жазыңыз. Бала күнделікті сол тізімнен өз көңіл-күйін «таңдап» айтып өтсін.

2. Күнделікті «Тыныс алу сәттері» рәсімі

• Таңғы тыныс алу жаттығулары: Оянғанда бірге 5-ке дейін санау арқылы терең дем алыңыз және 5-ке дейін баяу дем шығарыңыз. Бұл стрессті азайтып, сабырлылық сыйлайды.

• Кешкі рефлексия: Күн аяқталған кезде «3 жақсы сәт» жаттығуын жасаңыз — бала күнде өміріндегі үш жағымды нәрсені атап, «сен неге қуандың?» деп сұраңыз.

3. Үйдегі «Тыныштық бұрышы» ұйымдастыру

• Бөлменің бір бұрышына жұмсақ орындық, тыныс алу карточкалары, стрессп шар және сурет салу құралдарын орналастырыңыз.

• Бала ашуланса немесе қорқыныш сезінсе, өз еркімен сол бұрышқа барып, 5–10 минут демалып қайтуға рұқсат етіңіз.

4. Жазбайтын «Ашу хаттары»

• Бала ашуын қағазға немесе дәптерге хат түрінде жазып шығарады (іс-әрекет пен сөйлемдер еркін).

• Хатты жыртып немесе жәшікке салып, «менің ашуым осылай өтті» деп айтып шығарады.

5. Таңдау беру және жауапкершілік дамыту

Қатал «жазалау» орнына екі нұсқа ұсыныңыз:

• «Сабақты аяқтап болған соң 10 минут тынығып аласың ба, әлде мен саған оқуға көмектесейін бе?»

• «Бөлмеңді жинайсың ба, әлде бірге музыка тыңдайық па?»

• Бала өз таңдаған әрекетінің салдарын (уақыт жоғалту, марапат алу) сезінеді.

6. Отбасылық «Эмоция апталығы»

Күн	Іс-шара	Мақсаты
Дүйсенбі	Барлығы бірге күлімсіреу жаттығуы	Қуанышты көңіл-күй тудыру
Сәрсенбі	«Менің ризашылығым» доминосы	Әрқайсы аңдайтын нәрселерін айту
Жұма	Отбасылық тыныс алу йогасы	Стрессті төмендету
Сенбі	Бірге сурет салу сеансы	Эмоцияны шығармашылықпен білдіру
Жексенбі	Қызықты әңгіме кеші	Бір-біріне ашық сөйлесу және қолдау

7. Мақтау және оңалту тәсілдері

• Нақты және бірден-нақты мақтау: «Сен бүгін өз ашуыңды сөзбен жеткіздің, бұл өте дұрыс!»

• «Бағалау жапсырмалары»: Үйде жақсы әрекетке стикер қою жүйесін енгізіңіз. 5–10 стикер жиналғанда шағын сыйлық (кітап, ойыншық) алуға рұқсат.

8. Қорытынды ескертпе

• Баланың агрессиясы мен шиеленісі – оның көмекті қажет ететін дабылы.

• «Неге бұлай істедің?» емес, «Сен не сезіндің?» деп сұрап, тыңдаңыз.

• Үйде сенім мен қауіпсіздік орната отырып, бала өзін-өзі басқаруға тез үйренеді.

Позитивті тәрбие мен эмоционалдық қолдау

1. Позитивті тәрбиенің мәні неде?

Позитивті тәрбие – бұл балаға сүйіспеншілік, сенім және түсіністік арқылы шекара қою, өзін-өзі басқаруға, жауапкершілікке үйрету. Онда жазалау емес, тәртіп пен қолдаудың тепе-теңдігі алға шығады.

Позитивті тәрбие принциптері:

• Баланы жеке тұлға ретінде құрметтеу.

• Мінез-құлықтың себебін түсінуге тырысу.

• Жазалау емес, жөн сілтеу.

• Қайта-қайта ескерту емес, әрекетті бағыттау. Баламен бірлесіп шешім қабылдау.

2. Эмоционалдық қолдаудың маңызы

Эмоционалдық қолдау – бұл балаға «мен сенің жаныңдамын», «мен сені түсінуге тырысамын» деген месседжті күнделікті жеткізу.
Бала өзін түсінілген, қабылданған және маңызды сезінген ортада ғана агрессиясыз әрі сенімді тұлға болып өседі.

Эмоционалдық қолдаудың қарапайым жолдары:

• Көзге қарап тыңдау – балаға толық назар аудару

• Құшақтау, жылы сөз айту – «Мен сені жақсы көрем», «Сенімен мақтанамын»

• Күнделікті сұрақтар – «Бүгін не қуантты? Не мазалады?»

• Қабылдау – «Қателестің, бірақ мен сені қолдаймын»

3. Позитивті тәрбие әдістері

"Мен-хабарлаймын" тәсілі

Баланы айыптамай, өз эмоцияңызды білдіру:

❌ «Сен тәртіпсіздік жасадың!»

✅ «Мен өзімді ренжігендей сезіндім, себебі сен келісімсіз шықтың»

"Қателік – үйрену мүмкіндігі" қағидасы

Баланың теріс әрекетінен кейін айқайламау, қайта:
– «Не болды? Не себепті солай істедің?»
– «Келесі жолы басқаша қалай істеуге болады?» деген сұрақтармен бағыт беру.

"Таңдау мен салдар" әдісі

Балаға таңдау жасауға мүмкіндік беріңіз:
– «Үй тапсырмасын қазір орындайсың ба, әлде тамақтан кейін бе?»
– Бұл баланың өз әрекетіне жауапты болуын дамытады.

4. Жылы қарым-қатынас орнату: күнделікті 5 қарапайым қадам

№	Әрекет	Мақсаты
1	Таңертең жымиып қарсы алу	Эмоциялық фонды көтеру
2	Күніне кемінде бір рет құшақтау	Қауіпсіздік пен жақындық
3	Бала сөйлегенде телефонынды тастау	Тыңдау арқылы сыйластық
4	"Сені мақтан тұтамын" деген сөз айту	Өзін-өзі бағалау қалыптастыру
5	Кешке 5 минуттық бірге уақыт өткізу (ойын, әңгіме)	Жанұялық байланыс

5. Қателесуге рұқсат беріңіз

Балалар идеалды болуға міндетті емес. Олар да шаршайды, ашуланады, қарсыласады.

• Бірақ әрбір қателік – жаңа дағдыны үйренудің мүмкіндігі.

• Әрбір агрессия – түсінілуге деген ішкі сұраныс.

6. «Жазалау» мен «тәртіп орнату» айырмашылығы

Жазалау	Позитивті тәртіп
Қорқыныш пен реніш тудырады	Сенім мен түсіністік орнатады
Баланың жеке басына әсер етеді	Мінез-құлыққа бағытталады
Өзгеріс уақытша болады	Ішкі тәртіп қалыптастырады
Көбіне қарымта агрессия тудырады	Өзара қарым-қатынасты жақсартады

Қорытынды кеңес ата-аналарға:

Сеніңіз: Балаңызды тәрбиелеудің ең қуатты құралы – өзіңіздің үлгіңіз.

Бақылаңыз: Не істеп жатыр – сол маңызды емес, неге істеп жатыр – соны көріңіз.

Тыңдаңыз: Бала үндемей қалса – бұл да белгі. Оның үнсіздігін де естуге тырысыңыз.

Мақтаңыз: Әсіресе ұсақ әрекеттер үшін. Олар үлкен өзгерістің бастауы.

Түсініңіз: Әр баланың артында – сүйіспеншілікті аңсайтын жүрек жатыр.

3.2. Мұғалімдерге арналған ұсыныстар

Қоршаған ортада мінез-құлықты басқару стратегиялары

1. Мінез-құлықты басқарудың мақсаты

Мақсат – оқушыны бағындыру емес, оның мінез-құлқын түсіну, реттеуіне көмектесу және жағымды әрекетті күшейту.
Мұғалім – тек білім беруші ғана емес, эмоциялық көшбасшы болуы тиіс.

2. Тиімді басқарудың негізгі қағидалары

№	Принцип	Түсіндірме
1	Тұрақты ережелер	Сынып ережелері нақты, көрнекі және әділ болуы тиіс
2	Алдын ала болжау және ескерту	Жағымсыз әрекетті күтпей, алдын ала бағыт беру
3	Жеке ерекшеліктерді ескеру	СДВГ немесе басқа да мінез бұзылысы бар балаларға жеке тәсіл
4	Сабыр мен дәйектілік	Реакцияны эмоциямен емес, кәсіби ұстаныммен білдіру
5	Кері байланысты жүйелі түрде беру	«Мен сенің тырысқаныңды байқадым» – мотивация береді

3. Практикалық стратегиялар

A. Көрнекі сынып ережелері

• 3–5 негізгі ереже оқушылармен біріге отырып жасалады.

• Көзге көрінетін жерде (плакат, бұрыш) орналасады.

• Мысал: «Қол көтеріп сөйле», «Бір-біріңе құрметпен қара», «Тыныштық – сыйластық белгісі»

Ереже бұзылғанда: «Сен ережені білесің. Қай ереже бұзылды?»

B. Мінез-күнтізбесі (жұлдызшалар жүйесі)

• Әр оқушының жақсы әрекеті күнделікті белгіленеді.

• Аптаның соңында шағын марапат (мадақтама, қосымша ойын уақыты).

СДВГ оқушылар үшін бұл жүйе өте жақсы нәтиже береді – олар көзбен көріп, жетістік сезінеді.

C. Үш сатылы ескерту жүйесі

Кезең	Не істеледі?
1	Көзбен белгі беру (ым, көзқарас)
2	Тыныш әрі нақты ескерту (аты-жөнін атамай)
3	Жеке әңгіме немесе уақытша тыныштану кеңістігіне жіберу

Айқайлау емес, жүйелілік маңызды!

D. Эмоцияны реттеу бұрышы (calm corner)

• Сынып ішінде арнайы тыныш бұрыш жасақталады.

• Онда: эмоция смайликтері, тыныс алу карточкалары, құм сағат, антистресс заттар болуы мүмкін.

• Бала ашуланса немесе алаңдаса – 5 минутқа сонда барып, тыныға алады

E. "Мен-хабарламашы" тәсілі

Мұғалім оқушыға жеке, ренжітпей кері байланыс береді:
– ❌ «Сен шулап отырсың!»
– ✅ «Мен өзімді мазасыз сезіндім, себебі сен дауысыңды көтеріп сөйлеп жатырсың».

Бұл әдіс агрессия тудырмай, жауапкершілікке тәрбиелейді.

F. Қызығушылықты арттыру арқылы тәртіпті сақтау

• СДВГ мен эмоционалды тұрақсыз балалар зерігуден тәртіп бұзады.

• Сабақты ойын, қозғалыс, рөлдік тапсырма, визуалдар арқылы қызықты етіңіз.

• 20 минут сайын динамикалық сергіту жаттығулары (микроқимыл, сергіту буындары).

4. Жағымсыз әрекеттермен жұмыс кезінде нені ескерген жөн?

Тиімсіз әрекеттер	Орнына ұсынылатын әрекеттер
Айқайлау, қорқыту	Сабырлы дауыспен нақты шекара көрсету
Бүкіл сыныптың алдында ұятқа қалдыру	Жеке әңгіме, көз байланысы
Жазалау үшін үйге тапсырма көбейту	Мотивациялық сұхбат, тыныс алу техникасы

5. Қиын оқушыға жеке жоспар құру.

"Бақылау – түсіну – түзету – қолдау" жүйесі:

Кезең	Мысал
Бақылау	Бала қай кезде, қай жағдайда тәртіп бұзады?
Түсіну	Бұл мінездің артында қандай эмоция немесе қажеттілік бар?
Түзету	Қандай тәсілдер әсер етеді? (тыныштандыру, таңдау беру)
Қолдау	Күнделікті мадақтау, жетістік күнделігі

Мұғалімдерге қорытынды ұсыныс:

• Бала тәртібі – мұғалімге қарсы шабуыл емес, ол көмекке деген ішкі шақыру.

• Жүйе мен сабыр – эмоцияға берілмейтін ең үлкен кәсіби күш.

• Тәртіпті басқару – бақылау емес, қарым-қатынас құру.

• Баланың ең кішкентай қадамын байқап, "мен сенің өскеніңді көріп тұрмын" деген сөз – тәртіпке апарар ең қысқа жол.

Қиын балаға арналған жеке қолдау картасы

Мақсаты:

• Бала мінез-құлқының себептерін анықтау.

• Жағымсыз әрекеттердің алдын алу.

• Жеке стратегиялар құру арқылы тәртіпті реттеу.

• Оқушының мектепке бейімделуін қолдау.

• Мұғалім мен ата-ана арасындағы байланысты нығайту.

3.3.Психологтарға арналған тренинг-жаттығулар.

1-жаттығу.«Эмоцияларды таны».

Мақсаты:

• Балалардың эмоцияларды тану, сипаттау және ажырату дағдыларын дамыту.

• Эмпатия мен өзін-өзі тану қабілетін арттыру.

• Эмоциялық лексиканы байыту.

Қатысушылар:

6–12 жас аралығындағы оқушылар (жеке немесе шағын топпен – 5-10 бала)

Ұзақтығы:15–20 минут

Қажетті құралдар:

• Эмоция смайликтері немесе фотосуреттер (қуаныш, ашу, қорқыныш, реніш, таңданыс, ұялу және т.б.).

• Стикерлер немесе түрлі түсті карточкалар.

• Айна (қалауыңыз бойынша).

• Маркер мен тақта немесе ватман.

Жаттығудың барысы:

1-кезең. "Эмоцияны ата" (жылыну ойыны – 5 мин).

Психолог балаларға түрлі эмоцияны бейнелейтін смайликтер немесе суреттерді көрсетеді. Әр бала кезекпен эмоцияны атауы керек (мысалы: «Бұл – қуаныш», «Бұл – қорқыныш»).

Мақсат: Балада эмоция атауларын тану және айту дағдысын қалыптастыру.

2-кезең. "Бұл эмоция қай кезде болады?" (5 мин).

Әр бала бір эмоцияны таңдап, сол сезімді қандай жағдайларда бастан кешіретінін сипаттайды.Мысалы:
– Мен қорқамын, егер бөлмеде жарық сөнсе...
– Мен ренжимін, егер досым менімен сөйлеспесе...
– Мен қуаныштымын, егер анам мені мақтаса...

Мақсат: Эмоция мен жағдай арасындағы байланысты орнату.

3-кезең. "Суретті сәйкестендір" (5–7 мин).

Психолог эмоцияларды білдіретін бет-әлпет фотосуреттерін немесе смайликтерді көрсетеді.Балаларға түрлі жағдайлар жазылған карточкалар беріледі. Мысалы:

• Сыныпта жауап бере алмадым;

• Ата-анам мені құшақтады;

• Менің ойым айтылмады;

Балалар эмоция мен жағдайды сәйкестендіреді.

4-кезең. Айнамен жұмыс (қалауыңызша – 3–5 мин).

Балалар айнаға қарап, түрлі эмоцияны бет-әлпет арқылы көрсетуге тырысады.
Психолог: «Қуанышты бетіңді көрсет», «Ашуланғанда қалай көрінесің?» т.б.

Мақсат: Эмоцияны мимика арқылы көрсетуге үйрету.

Қорытындылау:

• Балалардан: «Саған қай эмоцияны таныған оңай болды? Қайсысы қиын болды?» деп сұраңыз.

• Шағын рефлексия ұйымдастырыңыз:
  – Эмоцияны білу бізге не үшін керек?
  – Сезімді түсінген кезде не өзгеруі мүмкін?

Кеңес:Бұл жаттығуды аптасына 1–2 рет қайталап отыру – балалардың эмоциямен жұмыс жасауын дағдыға айналдырады.

Төменде психологтарға арналған тренинг-жаттығулар топтамасына енетін

2-жаттығу. «Ашуыңды суретке сал».

Мақсаты:

• Балада ашу, ыза, реніш сияқты теріс эмоцияларды шығару.

• Эмоцияны қауіпсіз және шығармашылық жолмен білдіруге үйрету.

• Эмоцияны бейнелеу арқылы ішкі кернеуді төмендету.

• Өзін-өзі реттеу мен тынышталу дағдыларын дамыту.

Қатысушылар:

7–13 жас аралығындағы балалар (жеке немесе 5–10 адамдық топпен)

Ұзақтығы:20–30 минут

Қажетті құралдар:

• Ақ парақтар (А4 немесе альбом).

• Түрлі-түсті қарындаштар, фломастерлер, гуашь (қалауыңызша).

• Музыка (фон үшін – тыныш немесе эмоционалды фонға байланысты).

• Судың немесе эмоциялық тыныштық бұрышының қолжетімділігі

Жаттығудың барысы:

1-кезең: Кіріспе (5 мин).

Психолог балаларға сұрақ қояды:
– Сендер ашуланған кезде не істейсіңдер?
– Ашу деген не? Ол қайда орналасқан?
– Ашу – жаман нәрсе ме?(Ашуды шығару – қалыпты, тек оны қалай шығару маңызды)

Мақсат: Баланы ашуға рұқсат беруге бейімдеу және оның табиғи екенін ұғындыру.

2-кезең: Сурет салу (10–15 мин).

Нұсқаулық:
– Қазір сен өзіңнің ашуыңды параққа түсіресің.
– Бұл ашуың адам болса, қандай болар еді?
– Ол қандай түсте? Қайда орналасқан? Қандай пішінде?
– Сенің ашуың сөйлесе, не айтар еді?

Балалар қалаған түспен, стилмен, пішінмен өз ашуын абстрактілі немесе нақты кейіпке келтіріп салады.

3-кезең: Талқылау (5–7 мин).

Психолог әр баладан сұрайды:

• Сенің ашуың қандай болып шықты?

• Ол неге ашуланды?

• Сен не істегің келді? Қазір қалай сезініп тұрсың?

• Бұл ашуға не көмектесе алады?

Егер бала сөйлеуге дайын болмаса – қысым жасалмайды. Ең бастысы – сурет арқылы эмоцияны шығару.

4-кезең: Символикалық аяқтау (3–5 мин).

Балалар суретті:

• жыртып тастайды (эмоцияны шығару тәсілі ретінде).

• бүктеп «ашуды ішке жинамаймын» деп жәшікке тастайды.

• бояуын өзгертіп, жағымды кейіпке ауыстырады.

• немесе үйіне алып кетеді (жеке шешім қабылдау еркіндігі).

Қорытынды кеңестер:

• Бұл жаттығу агрессиясы жиі байқалатын, ашуын баса алмайтын балалар үшін өте пайдалы.

• Психолог баланың мінез-құлқы, қолданған түстері мен бейнелеріне талдау жасай алады.

• Қайталама жаттығу кезінде баладағы өзгерісті бақылауға болады.

3-жаттығу. Сабырлы стратегиялар.

Мақсаты:

• Ашуланған, мазасызданған кезде баланың тынышталу әдістерін меңгеруі.

• Өзін-өзі бақылау, сабыр сақтау дағдыларын қалыптастыру.

• Ауызша емес тәсілдер арқылы ішкі күйді реттеу механизмін дамыту.

Қатысушылар:

7–13 жас аралығындағы балалар (жеке, жұппен немесе шағын топпен) Ұзақтығы:15–25 минут

Қажетті құралдар:

• Сабыр стратегиялары жазылған карточкалар (немесе суреттер).

• Тыныс алу смайликтері / визуалды нұсқаулық.

• Жағымды иіс, тыныш музыка (қосымша).

• Қолмен сезуге болатын заттар (антистресс, мата, кішкене доптар)

Жаттығу барысы:

1-кезең: «Сабыр деген не?» (5 мин).

Балалармен ашық әңгіме жүргізіледі:
– Сабыр дегенді қалай түсінесің?
– Сабыр сақтау қиын ба?
– Сабырлы болуға не көмектеседі?

Психолог сабыр – бұл ашуға жауап бермеу емес, оны бақылау мен басқару екенін түсіндіреді.

2-кезең: Сабыр стратегияларын таныстыру (7–10 мин).

Психолог әрқайсысын түсіндіреді, бірге орындайды:

№	Стратегия атауы	Түсіндірме
1	Тыныс алу техникасы	«Мұрныңмен 4 секундта терең дем ал, 4 секунд ұста, 4 секундпен ауыздан шығару»
2	5 сезім техникасы	«Қазір көріп тұрған 5 нәрсе, естіп тұрған 4 дыбыс, сезіп тұрған 3 зат...» – бала назарын басқаға аударады
3	Жағымды қиял техникасы	«Өзіңді тыныш, сүйікті орныңда елестет»
4	«Сиқырлы сөз» әдісі	Бала ашуланғанда айтуға болатын тыныш сөз: «Тынышталып алайын», «Мен өзімді бақылап тұрмын»
5	Антистресспен жұмыс	Шарик, ойыншық, қысып-жазуға арналған резеңке – бұлшықетті босаңсытады

3-кезең: Топтық жаттығу «Менің сабыр стратегиям» (5–7 мин).

Балалар ұсынылған стратегиялар арасынан өздеріне ең ұнаған 2-3 тәсілді таңдайды.
Психолог әр баладан сұрайды:
– Сен қандай жағдайда осы тәсілді қолданар едің?
– Қайсысы саған көбірек көмектеседі деп ойлайсың?

4-кезең: Сурет салу (қосымша бөлім).

Бала өз сабырлы сәтін сурет арқылы бейнелейді:
– Сенің ішіңде сабырлы бала қандай?
– Сен тынышталған кезде не көріп, не естисің?

Жаттығудың қорытындысы:

Психолог әр балаға:

• Сабырлы болу – бұл қол жеткізілетін қабілет екенін;

• Кез келген эмоцияны басқаруға тәсілдер көмектесетінін түсіндіреді

Кеңестер:

• Бұл жаттығуды әр аптаның басында немесе күйзелісті кезеңдерден кейін өткізу ұсынылады.

• Сабыр стратегияларын қабырғаға іліп, визуал түрінде сыныпта/кабинетте қалдыру пайдалы.

• Бала ата-анасымен бірге үйде де осы әдістерді қайталағаны дұрыс.

ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР

Психодиагностикалық әдістемелер

1. Басса–Дарки агрессивтілікті зерттеу әдістемесі

Мақсаты:

Бала мен жасөспірімнің агрессивтілік деңгейін, түрін және бағытын анықтау.

Қолданылады:

– 10 жастан бастап
– Жеке немесе топпен

Құрылымы:

120 тұжырымнан тұратын сауалнама
10 агрессия шкаласы бойынша өлшейді:

1. Физикалық агрессия

2. Жанама агрессия

3. Раздражение (тітіркену)

4. Негативизм

5. Ресентимент (ренішті сақтау)

6. Күдікшілдік

7. Вербалды агрессия

8. Өзін-өзі айыптау

9. Агрессияның ішке бағытталуы

10. Агрессияның сыртқа бағытталуы

Нұсқау:Төмендегі тұжырымдарды оқып, өзіңізге сәйкес келсе «Иә», келмесе «Жоқ» деп жауап беру.

Сұрақ үлгілері:

• Мен жиі ренжіп қаламын.

• Мен адамдармен дауласудан қорықпаймын.

• Мені ашуландыратын ұсақ нәрселер көп.

• Менің ашуым тез басылады.

• Кейде адамдардың қателігін әдейі бетіне айтамын.

• Егер біреу мені ренжітсе, мен де оны ренжітуге тырысамын.

Бағалау:10 шкала бойынша әр сұрақ 1 ұпай. 6 ұпайдан жоғары нәтиже – сол агрессия түрінің жоғары деңгейін көрсетеді.

Нәтижелер:Сандармен беріліп, профиль-картада визуалданып, агрессия түрі мен көріну формасы анықталады.

2. Импульсивтілікті анықтау тесті (Росса импульсивтілік шкаласы немесе «Қол–аяқ» әдісі)

Мақсаты:Импульсивті мінез-құлықтың көріну жиілігін және өзін-өзі ұстай алу деңгейін бағалау.

Қолданылатын әдістер:

А. Росса шкаласы (6–12 жас):

• 20 тұжырымнан тұратын қысқа сауалнама.

• Мысалы: «Мен алдымен істеймін, сосын ойланамын», «Мен бір орында көп отыра алмаймын».

• Иә/жоқ жауап түрінде.

Нұсқау:«Иә» немесе «Жоқ» деп жауап беру.

Мысал сұрақтар:

• Мен сөйлеп жатып, ойланбай айтып қоямын.

• Мен өзіме тапсырма берілсе, тез орындап тастаймын.

• Мен бір орында ұзақ отыра алмаймын.

• Мен алдымен істеп, кейін ойланып қаламын.

Бағалау:Иә = 1 ұпай.

• 0–5 ұпай – төмен импульсивтілік

• 6–10 ұпай – орташа

• 11+ ұпай – жоғары импульсивтілік

Б. «Қол–аяқ» әдісі (5–10 жас):

• Психолог балаға: «Мен қолымды көрсетсем – сен аяқты ата, мен аяқты көрсетсем – сен қолды айт» деп нұсқау береді.

• 20–30 рет қайталанып, жауап беру жылдамдығы мен қателік саны есептеледі.

Нұсқау. Психолог: «Қолды көрсетсем – сен аяқ де, аяқты көрсетсем – қол де».

Бақылау:

• 20 әрекет;

• Қателер саны мен түзетуге кететін уақыт тіркеледі.

Нәтиже:Қате саны көп болса, өзін-өзі ұстай алмау мен импульсивтілік жоғары деген сөз. Соңында:

• Импульсивтілік деңгейі, өз-өзін бақылау дағдысы бағаланады.

• Әсіресе СДВГ диагнозы бар балаларға тиімді.

3. Люшердің түстер бойынша тесті

Мақсаты:Бала психоэмоциялық күйін, жасырын уайым, шиеленіс немесе бейімделу деңгейін анықтау.

Қолданылады:

– 5 жастан бастап
– Түрлі-түсті карточкалар немесе экран арқылы

Құрылымы:

8 түсті карточка ұсынылады:
Көк | Жасыл | Қызыл | Күлгін | Сары | Қоңыр | Қара | Сұр

Нұсқау. Бала бұл түстерді жақсы көретін реттілікпен орналастырады (2 айналымда).Көк, Жасыл, Қызыл, Сары, Күлгін, Қоңыр, Қара, Сұр.

Түс мәндері:

Көк – тыныштық, сенімділік

Жасыл – тұрақтылық, ерік

Қызыл – белсенділік, шабыт

Сары – болашаққа сенім, үміт

Күлгін – эмоционалдық сезімталдық

Қоңыр – физиологиялық жайлылық

Қара – наразылық, күйзеліс

Сұр – немқұрайдылық

Бағалау нәтижесі:

• Бала таңдаған 1–3 түстер – психологиялық қажеттіліктерін көрсетеді

• Соңғы 2–3 түстер – теріске шығарылған, басылып жатқан эмоция немесе шиеленісті айқындайды.

• Әр түстің символдық мәні арқылы эмоция, стресс деңгейі мен мотивация анықталады.

Мысалы: Қара түсті бірінші таңдаса – ішкі күйзеліс, шаршау белгісі болуы мүмкін.

Қолдану бойынша жалпы ескертулер:

Ескерту	Түсіндірме
Маманмен жүргізілуі керек	Тесттер психологиялық білімді қажет етеді
Диагноз қою үшін емес	Тек баланың эмоционалдық күйін бағалау құралы
Бірнеше әдістемені салыстыру	Бір ғана тестке емес, бірнеше дерекке сүйену

СДВГ БАЛАМЕН ЖҰМЫСТАНУҒА АРНАЛҒАН 10 КЕҢЕС!

(ЖАДЫНАМА)

1. Нақты құрылым мен тәртіп орнатыңыз.

Күн тәртібі мен ережелерді күн сайын қайталаңыз. Белгілі бір тәртіп СДВГ бар балаға қауіпсіздік пен сенімділік береді.

2. Бұйрық емес, қысқа нұсқау беріңіз.

Баланы ұрыспай, нақты, қарапайым және түсінікті сөздермен бағыттаңыз. Мысалы: «Қазір дәптеріңді ашып, бірінші жаттығуды баста».

3. Кішкентай болса да, мақсат қоя біліңіз.

Үлкен тапсырманы бірнеше кіші қадамдарға бөліңіз. Мақсатына жеткен сайын мақтап, жетістікке жеткенін сездіріңіз.

4. Жұмыс уақытын ұзаққа созбаңыз.

Зейінін ұзақ уақыт ұстап тұра алмайды. 10–15 минуттық тапсырмадан кейін аз ғана үзіліс беріңіз.

5. Позитивті қолдау көрсетіңіз.

Сын емес, мотивация маңызды! Жетістікке жеткен сайын «Жарайсың!», «Керемет!» деген сөздермен жігерлендіріңіз.

6. Агрессияға – тыныштықпен жауап беріңіз.

Бала ашуланса, өзіңіз сабыр сақтаңыз. Оның эмоциясын түсініп, бірге тыныштану жолдарын ұсыныңыз (мысалы, терең тыныс алу).

7. Ортада алаңдататын факторларды азайтыңыз.

Жұмыс орны таза, сыртқы шу мен теледидар сияқты алаңдататын нәрселерден алыс болсын.

8. Көзбен бақылау және кері байланыс жасаңыз.

Сабақ немесе үй тапсырмасында баламен көзбен байланыс орнатып, әр әрекетіне қысқа, нақты кері байланыс беріңіз.

9. Жетістік күнделігін жүргізіңіз.

Күнделікті жақсы істерін, әрекеттерін жазып, аптасына бір рет бірге қарап отырыңыз. Бұл баланың өзін-өзі бағалауын көтереді.

10. Оны жақсы көретініңізді ұмытпаңыз.

СДВГ – тәртіпсіздік емес, ерекше дамуға мұқтаждық. Қолдау мен махаббат балаға қауіпсіз орта сыйлайды.

Есіңізде болсын:
СДВГ – жеңуге болатын қиын іс. Ең бастысы – шыдамдылық, жүйелілік және махаббат!

ҚОРЫТЫНДЫ

Бұл оқу-әдістемелік құрал қазіргі таңда ерекше назар аударуды және мен психологиялық қолдауды қажет ететін балалармен жұмыс істеуде ата-ана, мұғалім және психолог үшін тәжірибе жүзінде қолдануға болатын көмекші ретінде дайындалды. Балалардағы эмоциялық тұрақсыздық, СДВГ және мінез-құлық бұзылыстары сияқты өзекті мәселелерді шешуде тек теориялық түсінік беріп қоймай, нақты қолдануға болатын әдістер мен жаттығулар ұсынылды. Әр бөлім баланың ішкі әлемін түсінуге, эмоциясын тануға және оны қауіпсіз жолмен білдіруге бағытталған.

Құралда көрсетілген тәсілдер – күнделікті өмәрде қолдануға оңай, тиімділігі тәжірибеде дәлелденген жаттығулар. Ата-аналарға үй жағдайында қолдануға ыңғайлы кеңестер берілсе, мұғалімдерге сабақ үстінде немесе үзіліс уақытында балалармен дұрыс қарым-қатынас орнатудың жолдары көрсетілген. Сонымен бірге психолог мамандарға арналған тренингтер мен диагностикаға негізделген құралдар баламен жеке және топтық жұмыс жүргізуде таптырмас материал болып табылады.

Оқу-әдістемелік құралының басты мақсаты – баланың мінез-құлқын жазалау арқылы емес, түсіну мен қолдау көрсету арқылы өзгерту. Себебі әрбір баланың агрессиясының, шамадан тыс белсенділігінің немесе өзін ұстаудағы қиындығының артында шешімін табуға болатын ішкі себептер бар. Осы құрал арқылы педагогтар мен ата-аналар баламен сенімді қарым-қатынас орнатып, оның эмоциялық дамуына жол аша алады деп сенеміз.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Басса-Дурки, А. «Методика диагностики агрессивности личности». – М.: Психодиагностика, 2006.

2. Люшер М. «Цветовой тест Люшера». – М.: Институт психотерапии, 2003.

3. Сүлейменова Р.Ж., «Бала психологиясы». – Алматы: Қазақ универс., 2018.

4. Жарықбаев Қ., Қалиев С. «Жалпы психология». – Алматы: Рауан, 2012.

5. В.В. Ткаченко. «Психокоррекционные игры и упражнения». –М.: ВЛАДОС, 2010.

6. Айгожина А. «Психологиялық тренингтер жинағы». – Астана: Ұлттық білім академиясы, 2021.

7. Бейсенбаева З. «Білім беру психологиясы». – Алматы: Дарын, 2017.

8. American Psychiatric Association. (2013). **DSM-5 – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders** (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

9. Barkley, R. A. (2015). **Taking Charge of ADHD: The Complete, Authoritative Guide for Parents** (3rd ed.). New York: The Guilford Press.

10. Казанцева Т.И. «Работа с детьми с СДВГ: Пособие для психологов и педагогов». – СПб.: Речь, 2016.

11. Коэн Л. «Эмоциональный интеллект ребенка: Понимание и воспитание». – М.: Питер, 2019.

12. Назарова Н.Н. «Коррекционно-развивающие занятия с гиперактивными детьми». – М.: Генезис, 2020.