Авторы: Тыныстан Толғанай Қанатқызы

Жұмыс орны: Жамбыл облысы Қордай ауданына қарастыр Психологиялық-педагогикалық түзету мекемесі

Ерте жастағы балалардың есту қабілетін педагогикалық тексеру.

Баланың дамуындағы артта қалушылықтың себептерінің бірі есту қабілетінің бұзылуы. Есту қабілетінің нашаралауы баланың тілдік дамуына, үлкендермен сөйлесуіне, танымдық дамуына кері әсерін тигізетіні белгілі.

Есту қабілетінің зақымдануы жиі кездеседі. Оның көбісі уақытша, мысалы, суық тигенде, III-IV дәрежедегі аденоидтарда, орта құлақтың өткір қабынуында, экссудативті орта отитте, сыртқы және орта құлақтың қалыпты емес құрылымында (құлақ қабыршақтарының жеткіліксіз дамуы немесе дамудың болмауында, есту мүшесінің өтімінің оқшауланғанында, дабылдың жарғағының және есту сүйекшелерінің ақауларында және т.б.). Естудің зақымдануының бұл түрін кондуктивті деп атайды. Замануи медицина (соның ішінде отандық) өз қармағында оларды жоюдың әртүрлі әдістерін біледі, оларға консервативті емдеумен қатар жедел араласу да кіреді. Әдетте, емдеу барысында, кейде ұзақ мерзімге созылған, есту қалпына келеді. Дегенмен, емдеудің әсерлігі көбінесе, есту қабілетінің нашарлауын дер уақытта анықтауға байланысты.

Бұзушылықтардың басқа тобын дыбыс қабылдаушы аппараттың зақымдануымен байланысты сенсоневралды (нейросенсоневралды) естімеушілік және кереңдік деп аталатын тұрақты бұзылулар құрайды. Мұндай зақымдануларда қазіргі медицина дұрыс естушілікті қалпына келтіре алмайды. Тек қана қолдаушы терапиялар, белгілі профилактикалық іс-шаралар, есту протездауы (жеке есту аппараттарын таңдау) және ұзақ жүйелік педагогикалық түзетулер.

Сенсоневралды естімеушілікке және кереңдікке кондуктивті компонетте қосылылуы мүмкін, мысалы орта құлақтағы ақаулар. Есту қабілетінің мұндай зақымдалуы аралас деп аталады, себебі ішкі құлақтың сенсоневралды қалпына келтірілмейтін зақымдалуы байқалады, сонымен қатар орта және сыртқы құлақтың қалпына келтіретін зақымдалулары.

Ерте балалық шақта пайда болған есту қабілетінің біраз зақымдануының өзі баланың тілінің қалыптасуына кері ықпалын тигізеді. Сөйлеуді үйренуге сондай-ақ естудің уақытша бұзылуы да жатады: жиі суық тиіп қалуы, отиттар, III-IV дәрежедегі аденоидтар, себебі олар фонематикалық естудің қалыптасуы мен дамуына, сөздің дыбысты-буынды құрамын үйренуге, сөйлеудің грамматикалық құрылысына кедергі болатын есту функциясының уақытша бұзылуына әкеледі. Баланың жалпы және сөйлеуінің дамуына кері фактор болып естудің бірбағытты төмендеуі де жатады.

Ауыр түрдегі естімеушілікке және естімеуде арнайы үйренусіз бала сөйлеуді мүлде игермейді. Бұл бала өзінің даусын, айналасындағылардың сөзін мүлде естімегеннен болады, сол себепті бала оларга еліктей алмайды. Сөйлеудің күрт дамымай қалуы немесе тіпті болмауы естімейтін баланың қоршаған ортамен байланыс орнатуына кедергі тудырады, танымдық қызметі мен баланың жалпы дамуының қалыптасу процессін бұзады. Дегенмен, ерте дер кезінде дұрыс түзетулер бар болғанда бұл ауыр салдарды әлсіретуге немесе жеңуге болады.

Естудің төмендеуі әр-түрлі себептерден туындайды. Оларға келесілер жатады:

• Анасының жүктілік кезіндегі инфекциялық және вирустық ауруы (қызылша, тымау, цитамегаловирус, герпес, токсоплазмоз);

• Жүктілік кезіндегі токсикоз;

• Жаңа туылған нәрестенің асфиксиясы;

• Туа біткен бас ішіндегі жарақат;

• Гипербилирубинемия (20 ммоль/л дан көп);

• Резус – қақтығыс;

• Нәрестенің гемолитикалық ауруы;

• Туылған кездегі дене салмағы 1500 г-нан аз болуы;

• Уақытына жетпей туылуы;

• Уақытынан асып туылып (егде жасы 40 аптадан астам);

• Ототоксикалық әсері бар препараттарды анасының жүктілік кезінде қолдануы және нәрестеге жазылып берілетіндер (амонгликозды қатардағы антибиотиктар – стрептомицин, мономицин, канацимин, гентамицин, амикацин, тобрамицин және т.б.; ілмек диуретиктары – фуросемид және соған ұқсастар; аспирин, хинин).

• Туысқандарда есту анализаторларын зақымдаумен қатар жүретін тұқымқуалаушылық аурулардың болуы;

• Жаңа туылған сәбидің жақ-бет сүйегінің патологиясы;

• Балаға туылған соң қарқынды терапия жүргізу; 5 күнге және одан астам уақытқа созылған жасанды өкпе вентилияциясы;

• Апгар шкаласы бойынша балл саны 0-4 1 минут ішінде немесе 0-6 5 минут ішінде;

• Балалар инфекциясы (паратит, (свинка), скарлатина, қызылша және т.б.);

• Тымау;

• Эпидемиялық менингит;

• Жиі суық аурулары;

• Өткір және орта созылмалы отиттер;

Балалардың өмірінің бірінші жылындағы есту қабілетін тексеру

Балалардың өмірінің бірінші жылындағы естуін тексеру үшін мінез-құлықтық шартсыз бағытты реакациялардың дыбысқа тіркеу негізіндегі методикаларды қолданады.

Тәжірибе көрсеткендей, шартсыз рефлекторлы реакцияларды тіркеу кезінде балалардың өмірінің бірінші жылдарында ең көбірек ақпаратты және оңай тіркелетіндер мыналар:

• Қабақты жыпылықтату;

• Бүкіл дененің үрку реакциясы (Моро реакциясы);

• Баланың тұрып қалуы және қатып алуы;

• Аяқ қолының қимылдары, аяқ және қолдарын шетке ашу;

• Басты дыбыстың көзіне немесе кері бұру;

• Бет қимылдары (қасты қимылдату, көзді жұму);

• Сору қимылдары;

• Дененің біраз дірілдеуімен бірге баланы ояту;

• Демалудың ритмін өзгерту;

• Көзді кең ашу.

Тексеру барысында дыбысқа жасырынды реакция мерзімі 3-5 с жететінін есте сақтау керек. Қайталау сигналдарын алдыңғы сигналдар өшкеннен кейін беру керектігін есте сақтау керек.

Баланы тексеруді ол өзін жайлы сезінгенде өткіген жөн. Ол тоқ, құрғақ, сау, естуін тексеріп жатқан аламмен эмоционалды байланыс орнатылған. Баланың өмірінің алғашқы үш айында тексеруді жеңіл ұйықтау кезінде өткізген жөн (тамақтандырар алдында 1 сағат бұрын немесе тамақ берген соң 1 сағаттан кейін). Нәрестенің дыбысқа реакция процессін жеңілдету үшін және бұл реакцияны жақсы көру үшін нәресте басын дыбысты қздеп бұрған сайын оны қайтадан желкесіне жатқызу керек.

Егер дыбыстық сигналдар ойнатылған сайын нәресте дыбыс көзінің орналасуына қарамастан басын үнемі бір жаққа бұрса онда бұл біржақтық есту қабілетін жоғалту дегенді білдіреді. Мұндай бала аудиологиялық тексеруге жіберілуі керек.

«Бұршақ сынақтары» әдісі арқылы есту қабілетін тексеру

«Бұршақ сынақтары» әдісі Санк-Петербург қаласындағы ерте жастан көмек көрсету Институтында ұсынылған. Ол ешбір аппаратты қажет етпейді және медицина мен педагогикалық қызметкерлер немесе өзгеде мекемелерге қол жетімді.

Тексеруге төрт пластмассалы банка қажет. Мысалы, киндер-сюрприз, бейне пленка немесе асперин әрілік заттарының ыдыстары.Үш банканың бірден үш бөлігі толтырылады:

• Бірінші – ұнтақталмаған бұршақ, 70-80 дБ қарқындылықтағы дыбыс шығарады;

• Екіншісі – қара құмық, 50-60 дБ қарқындылықтағы дыбыс шығарады;

• Үшіншісі – жарма, 30-40 дБ қарқындылықтағы дыбыс шығарады;

• Төртінші банка бос қалады. Әрбір үш ай сайын банкада толтырылған дәнді-дақылдар ауыстырылып тұру қажет. Тексеруді екі адам (педагог және ассистент) жүргізгені дұрыс. Біреуі сигнал берсе, ал екіншісі баланың реакциясын бақылайды.

Бала сәбилер үстелінде жатқызылады немесе анасының (оны алмастыушы тұлға) алдында отырады. Педагог балаға жақындап, оның назарын өзіне аударады. Түрлі-түсті ойыншықтармен оңға-солға қаратады. Екі айдан асқан сәбилерде жандану кешенін шақыруға тырысады, баламен эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Ол анасына дыбыс бергенде қимылдамауды ескертеді. Педагогтың сигналы бойынша баланың артында тұрған ассистент 20-30 см қашықтықтан оң және сол құлағына банканы қозғайды. Ассистенттің бір қолында дәнді дақылдар салынған банка, ал екіншісінде бос банка болады. Қол қимылдары жүйелі болуы тиіс. Екінші құлақты тексергенде банкалардың орны ауысады. Педагог берілген сигналға баланың сөзсіз бағдарлық реакцияларын бақылайды: қозғалмай қалу, қозғалыстың белсенділігі, көзді жыпылықтату, дыбыс шыққан жерді іздеу және т.б.

Сөзсіз бағдарлық реакциялар қайталау барысына тез жойылады (яғни, бала естіген дыбыстарына реакция қайтармайды), сондықтанда тексеруді ең төмен дыбыстардан бастау қажет: бірінші банка жармамен толықтырылған, содан кейін - қара құмық, содан кейін ғана – бұршақ қолданылады. Егер сәби жарна салынған банкадағы дыбысқа жауап қайтарса және дыбысты оқшаулай алса, яғни, оның бағытын анықтай алса (қалыпты естуде бұл 4 – 5 айда мүмкін болады), онда басқа дыбыстарды көрсетпей-ақ қоюға болады.

Егер тексеруді бір адам жүргізссе, дыбыстарға баланың реакциясының өзгергенін көру үшін, тесеруші баланың алдына қарап отырады. Осында баланың екі қолының қимылының симметриялығына ерекше назар аудару қажет.

4 айдан асқан қалыпты еститін сәбилерде барлық үш банкадағы дыбыстарға сөзссіз-бағдарлық рекция білдіреді: жарна, қара құмық және бұршақ; сәби дыбыстардың бағытын анықтайды, яғни, банкаға қарай оң немесе сол бағытқар қарай басын бұрады (немесе көзін). Төрт айға дейінгі балалар бұршақ және қарақұмық салынған банкаға реакция танытады, бірақ дыбыстарды оқшаулай алмайды; жарма салынған банканың дыбысына бала көп жағдайда жауап қайтармайды.

Есту деңгейін тексеру нәтижелері баланың жеке іс-парағына жазылады (бала картасы).

Есту деңгейінің төмендеу қауіпі бар балаларды естуді ребилитациялау орталықтарына (сурдопедагогикалық бөлім) тексеруге бағыт береді:

• Төрт айға дейін, егер сәби қарақұмық және бұршақ салынған банканың дыбысына реакция білдірмесе (немесе анық емес реакциялар байқалғанда: бірде бар, бірде жоқ);

• Төрт айдан асқан жағдайда, егер сәби банкадағы бір де бір дыбысқа жауап қайтармаса, мысалы жарма салынған дыбысқа жауап қайтармаса болуы мүмкін.