Есту қабілетін арттыруға арналған ойын түрлері

Ұлы Абай атамыз жайлы сөз қозғап, зерттеу жұмысын жүргізуді азаматтық борышым деп санаймын. Сондықтан бүгінгі ғылыми зерттеу жұмысымның тақырыбын: « Абайтану» деп алып отырмын.

Абайтану - жалпы қазақ әдебиетін тану тәрізді ғылым. Бұл ауқымды жұмысқа тек әдебиетшілер ғана емес , тарихшылар мен тілшілер, көркемөнер зерттеушілері мен педагогтар, тағы да осыларға жалғас әр саланың мамандары тарапынан үлестер қосып келеді.

Абай (1845- 1904 ) - ақын, жазушы, қоғам қайраткері,қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай адамның адамдық қасиеті еңбекте, ғылым – білім үйренуде, адамгершілік мінез -құлықта деп ұқты. Ол елін еңбекке, өнерге үндеді, мінез –құлықтағы ұнамсыз көріністерге қарсы күресті.

Атамыз өзі армандаған толық адамдыққа жеткізетін ең басты қасиетке әділетті жатқызады. Ақынның тікелей басшылығымен жазылған «Қарамола Ережесінің » заңдық, әділеттілік бағасымен қоса, жас жеткіншекке азаматтық- құқықтық тәрбие беру ісінде тәлімдік мәні зор төлқұжат болып табылады. Оның жеке тұлғаны демократиялық, құқықтық мемлекеттің белсенді де саналы мүшесі етіп тәрбиелеуге қатысты үлесі зор.

Бүгінгі таңда, біріншіден, Абай шығармаларын тұтас алғанда толыққанды оқыту мен пайымдауды қоғамдық тұрғыдан қажет етсе, екіншіден , Абайдың тәрбие мен оқыту саласындағы көзқарастары мен пікірлері жас ұрпаққа оқыту дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі. Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай атамыздың әлі де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу мәселесін айқындап, «Абайтану» атты тақырыпты таңдауыма себеп болды.

Зерттеудің мақсаты-Абайтану ғылымының қыр – сырын зерттеп талдау жасау.

Міндеттері:

*Абай мұрасындағы рухани- имандылық тәрбиесінің негізгі мазмұны мен негізгі қағидаттарын анықтау;

* Жас ұрпаққа Абайтану ғылымының маңыздылығы мен қажеттілігін түсіндіру .

Зерттеу обьектісі- Абайтану ғылымының дамуы.

Практикалық маңызы:

Орта білім беретін мектептерде , сондай- ақ гимназияларда «Қазақстан тарихын» тереңдетіп оқытатын сыныптарда қосымша материал ретінде пайдалануға болады.

Абай мұрасының рухани- тәрбиелік тағылымдарына қатысты зерттеулер20- жылдардағы саяси қуғынға ұшыраған қазақ зиялыларының Ж .Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, сондай- ақ тың көзқарастар абайтанушылар – М. Әуезов, К.Бейсенбиев, С.Байжанов, Ғ.Есім, М.Мырзахметұлы, Б.Сапарұлының еңбектерінде кездеседі.

Абайдың зерттеу обьектісі- адам. Ол «Толық адам» ұғымын талдай келіп, оның мәні үш сипатты ( ғылым, рақым, әділет) болуға талаптану деп көрсеткен. Осы хакім Абай көтерген «Толық адам» қағидатының ұлттық педагогикада «Сегіз қырлы, бір сырлы» ұрпақ тәрбиесінің қағидатымен үндесетінін байқауға болады..

Біз оның шығармаларын үш жүйеге бөліп қарастырамыз : бірі- өз жанынан шығарған төл өлеңдері; екіншісі- қара сөздері (немесе ғақлиялары ) деп аталатын прозасы; үшіншісі- өзге тілдерден , әсіресе, орысшадан аударған өлеңдері.

Абайдың ақындық еңбектері үш түрлі жолмен таралған. Таратып айтатын болсақ, біріншіден,- баспа арқылы, екіншісі- халық арсында ауызша жатталып, әнмен таралуы болса, үшіншісі- қолжазба түрінде таралуы.

Оның өскен ортасы мен шығармашылығын жүйелеп, тұңғыш рет бір ізге салған Абайтанудың іргесін қалаушы - Әлихан Бөкейханов.

Абай өмірінің шығармашылық жолын бір жүйеге негіздеп, Абай туралы деректерді Әлиханға жинақтап берген – Кәкітай Ысқақов. Абайтану ғылымының басталуына Михаэлес, Гросс сияқты достарының септігі тиген.

Абайдың өмірі мен еңбектері жайлы 1936 жылы (В.П.Семенов- Тяншаньский редакциясы, ХVтом.Қазақ өлкесі)» Россия біздің Отанымыздың толық жағрияфиялық сипаты» атты мақаласы, 1909 жылы «Сібір және жер аударылғандар» атты шығармасында Джордж Кеннанның ескерткіш таныстырулары берілді. 1907 жылы Географиялық қоғамның жинағында Абайдың суреті тұңғыш рет басылып шығады. 1909 жылы Петербургтың Борогонский баспаханасында Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын шығарады. Онда ақынның өмірбаяны, өлеңдері реттеліп беріледі.

1807 жылы Абайдың «Жаз» өлеңі Омбыда шығатын «Дала уәлаяты» газетіне басылады. 1909 жылы Кәкітайдан соң Зейнел Ғабиден Әл Жауһари Олескау Абайдың бірнеше өлеңдерін өзінің «насихат қазақия» атты жинағына кіргізеді.

Абай ақындық жолға бет бұрғандығы алғашқы шығармаларын орыс мәдениеті мен білімнің маңызын насихаттауға арнады. Оның 1885 жылы жазған «Жасымда ғылым бар деп ескермедім»өлеңі бұл тақырыптағы тұңғыш шығармасы болуымен қатар , ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісі де болып табылады.

1887 жылы жазған «Қансонарда бүркітші шығады аңға» , Лермонтовтан»Бородино»өлеңдері шын мәніндегі поэзиялық туындылар. 1986 жылы «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» өлеңдері дәуірдің , ортаның шындығын дәл беретін туындылар.

Абайдың халыққа танылуы баспа жүзінде ғана емес, көп өлеңдері әнші- ақындардың, жастардың жаттап алып, айта жүруінен ауызша таралды.

Олар арнайы келіп, арнайы жаттап, әнге салып өз ауылдарына , елдеріне үлгі есебінде таратып жүрген Көкшетаудан келген атақты Біржан, Әсет, Жаяу Мұса, Естай, Шашубай, Ажар, Зейнеп, Сара, Қуандықтар.

Әнші- ақындар қалың ел жиналатын жәрмеңкелерде, базарларда, астарда, шілдеханаларда, тойларда Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы айта жүрген.

Абайдың он төрт жасынан бастап сықақ өлеңдер шығара бастағаны бәрімізге мәлім. Оның сатиралық өлеңдерін де жастар тез жаттап, елдің түкпір- түкпіріне таратып отырған.

Абай қазақ тіліне «Евгений Онегинді» аударып, өзі әнін шығарған.

«Татьянаның хаты» халық аузында үлкен сүйіспеншілікке бөленді. 1889 жылы Кенен болысының әнші қазағы Әділхан скрипкаға қосып орындаған. Сонымен бірге Лермонтовтан аударған өлеңдерін де әнге қосып айтып берген.

Абай мұрасының зерттелу кезеңдері.

1. Кезеңі 1889 жылдан басталып, 1934 жылмен аяқталады.

2. Кезеңі 1934 жыл мен 1961 жыл аралығындағы абайтанудың Мұхтар Әуезов бастаған соны танымдарының заманымен аяқталады.

3. Кезеңі 1961 жылдан кейінгі Абай мұрасын тереңдей танып зерттеу дәуірімен жалғасады.

« Қазақ» газеті Абайдың қайтыс болуына он жыл толуына орай қазақ елінің ұлы ақыны Абайдың өмірі мен ақындық өнерін таныту мақсатында ертерек қамданып, арнайы мақалалар жариялауды қолға алды. Газеттің редакторы Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны » деген мақаласының жариялануы абайтану тарихына елеулі рухани құбылыс ретінде қабылданды.

Абай мұрасын орыс тілінде танытып бағалауда Ә.Бөкейханов пен ағайынды Белослюдовтар, әсіресе С.Сәдуақасов тарапынан жарияланған мақалалардың абайтану тарихында өзіндік орны бар, болашақ зерттеу жұмыстарына бағыт- бағдар берерлік өзіндік танымымен ерекшеленетін еңбектер.

Сұлтанмахмұт Торайғыров – Абай дәстүрін шығармашылықпен дамыта түсірушілердің көрнектісі, әрі ақын мұрасының әлеуметтік тамырын тереңірек танығандардың бірі.Ол Абайдың жаңа бағыттағы қазақ әдебиетінің негізін салып, классикалық дәрежеге көтерген еңбегін жете түсінді.

Абайтану.

Жиырмасыншы жылдардың басында Абай шығармаларын жариялау қолға алынды. Қазақстан Оқу комиссариаты Абай шығармаларының толық жинағын құрастырып басып шығаруды ресми түрде ақын Бернияз Күлекеевке тапсырды. Абай өмірбаяны мен шығармалары «Еңбекші қазақ»,»Ақжол», «Степная правда» газеттеріне жарияланды. Қазақ қаласында 1922 жылы Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын (1909) қайтадан басып шығарды. Дәл осы жылы Ташкент қаласында Абайдың өлеңдер жинағы да осы қалыпта басылым көрді. Абайтану тарихында С.Мұқановтың Абай жөнінде жазылған тұңғыш «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген сын мақаласынан бастап ұлы ақын мұрасын танып бағалау, таныту жолындағы ой – пікірлер Абай мұрасын таза халықтың таным тұрғысынан танып бағалауда Ғ.Сағди , І Жансүгіров , Б. Кенжебаев т.б болды. Абай мұрасын танып бағалауда 20-жылдардың басы мен 30- жылдардың аяғында саяси- әлеуметтік жағдайға байланысты туындаған , әрі айқын көрініс берген үш түрлі бағытты байқаймыз:

1. Тұрпайы социологиялық танымдағы ағым;

2. Абай мұрасын тіршілік (формалистік ) тұрғыдан танып бағалау әрекеті;

3. Абай мұрасын тануда компаративистік таным тұрғысынан бағалау.

М.Әуезов ұзақ жылдар бойы Абайдың әдеби мұрасы туралы үздіксіз ізденудегі әрекетін бір- бірімен іштей байланысты 4 салаға бөле қарауға келеді.

1. Абай шығармаларын жинауы текстологиялық жағынан сұрыптауы, жариялауы туралы еңбектері.

2. Абай өмірбаянын қайта жазып, қызметі мен дәуірі ,заманы жайында деректер жинап , естеліктер жаздырып, жоғалуға айналған өлең жолдарын қалпына келтірумен айналысуы.

3. Абай өмірі мен шығармалары туралы арнайы зерттеу жұмысын жүргізуі.

4. Жоғары үш саланың негізінде Абай мұрасын ақын туралы көркем шығармалар жазу арқылы танытуы.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдардан бастап абайтану саласында жазылған зерттеу еңбектерінің бағыт- бағдары да өзгеріп, ғылыми тұрғыда ұлттық таным негізі шешуші орынға шыға бастады. Мысал ретінде атап өтер болсақ, А Машановтың «Әл- Фараби және Абай »,Ғ.Есімовтың «Хакім Абай», М Орынбековтың « Абайдың философиялық көзқарасы », М.Мырзахметовтың «Абайдың адамгершілік мұраттары» (1994) деп аталатын еңбектері Абайдың дұние танымы туралы күрделі мәселлерді шығыстан ажыратпай қазақтың ұлттық философиясы негізінде қарастыру арқылы абайтану саласында жаңа бағыт- бағдарды ұсынып отыр. Абай шығармаларын көшірген Бикейұлы Мүрсеиіттің үш қолжазбасы бар.

Оның 1905 жылы жазылған дәптері 232 беттен тұрса, ал 1910 жылы жазылған дәптері 204 беттен тұрған. Осы қолжазбалар (1905- 1910 ) Қазақ ССР Ғылым академиясында сақтаулы. М Әуезовтың кітапханасында 1907 жылы жазылған қолжазбасы сақталған.Көшірменің үшеуі де араб емлесімен жазылған.Мүрсейт Бикеұлы Абай өлеңдерін оқитын жастарға , қарттарға кітап етіп көшіргендерін сатып,кейде арнайы тапсырған кісілердің айтуы бойынша Абайдың қара сөздерін көшіріп берген.Сонымен қатар,Абайдың шәкірттері Көкбай, Ақылбай, Мағауиялардың шығарған поэмаларын да қосып көшірген. Абайдың өз қолымен жазылған нұсқалары жоғалып кеткен, сондықтан Мүрсейттің қолжазбаларын нақтылы жазба дерек есебінде пайдаланып келеміз.

    Абайтанудағы М.Әуезов кезеңі (1933-1961) 

Абайдың әдеби мұрасын жұртшылыққа танытумен ол мұраны зерттеу ісінде 30- жылдары айрықша көзге түскен жазушы, ғалым, Мұхтар Әуезовтың зерттеулері абайтану тарихында ерекше орында тұрды. Абайдың қайтыс болуына отыз жыл толуына орай басылым көрген Абайдың тұнғыш толық шығармалар жинағы мен Абайдың ғылыми өмірбаянының қоса жариялануы М.Әуезовтың абайтану саласының негізін қалаған тарихи еңбегі ретінде қабылданды. Абай мұрасы жайында М.Әуезовтың «Абай» журналы мен «Шолпан» журналында жарияланған зерттеулік мақалалары мен «Әдебиет тарихы» кітабында ендігі жерде Абай мұрасын зерттеумен айналысу қажеттігі жайындағы ескерме пікірмен-ақ сол кезеңде Абай мұрасының бірегей білгірі деген пікір қоғамдық ойда қалыптасып қалған еді. Әсіресе, М.Әуезовтың ғылыми теориялық деңгейі биік жатқан бірегей мақаласы «Абай ақындығының айналасы» деп аталатын зерттеу мақаласы 1934 жылы «Әдебиет майданы» журналында жариялануы абайтану саласының келешек бағыт бағдарын айқындаған, көптеген күрделі проблемалардың өзекті желісін тартқан еңбек болып шықты.
М. Әуезовтің 30 шы жылдардағы ізденістері Абайды танудың ғылыми дәрежесін көтеруде абайтануға қосылған елеулі үлес ретінде де ерекшеленетін орны бар туындылар деп бағаланды.

Мекемтас Мырзахметұлы: «Абайтану әлем үшін өзгеріс әкелмек 

«Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, филология ғылымының докторы, профессор Мекемтас Мырзахметұлы

М.Әуезов Абайды толығымен зерттеді, білді. Бірақ сөйлей алмай, толық жаза алмай кетті. Ол кісі ақын әлемінің шетін шығарып, бізге жол көрсетті. «Тайны русификаций казахов» деген кітапты жаздым. Бұл өте ауыр еңбек, оны ешкім жаза алмайды. Басқа тиетін кітап, қазірдің өзінде баспаханалар баспайды, қорқады. Әзірге санаулы ғана данасы шықты. Бір жағынан ақша аз болғандықтан, 500 данамен жарық көрді. Қазір кітапты ел арасында тегін таратып жатырмын. Себебі шалақазақтар мен ада қазақтардың бетін бері қайтару керек болып тұр. Себебі олар әлі күнге тегін білмейді.

– Абай өмірінің соңғы сәттері құсалықпен өтті. Өзінің тірегінен айырылды. Өйткені 1902 жылы Николай — ІІ патша жасырын бұйрық беріп, “қазақтарды тез арада шоқындырып, орыстандырыңдар. Көнсе көнді, көнбесе жер бетінен жойыңдар” деді. Соны Абай білді. Өз балаларының қайғысын көтере алмай отырғанда, ұлттың мәселесі қосылды. Ақын бұл ауыртпалықты көтере алмады.

– Қазіргі уақытта 12 жас ғалым ақынның Шығысқа қатысын зерттеп-талдады. Олар осы тақырыпта ғылыми мақалаларын қорғады. Соның ішінде Мақсат Әліпхановтың жуырда үлкен монографиялық еңбегі жарық көрді. Онда Абай өте терең зерттелген. Тағы көптеген шәкірттерім бар. Енді сол жастарға үлкен сенім жүгін артамын.

– Барлық кітабымды өз тапқан-таянғанымнан, тірнектеп жинаған қаржыма шығарғанмын. Қиын ғой енді. Бірақ солай етуге тура келеді. Шамамен айтқанда 20-30 миллиондай қаржым Абай мұрасына қатысты кітапты шығаруға жұмсалған болуы керек. Сондықтан, бір емес, бірнеше жерде қызмет етуіме тура келді. Қазірдің өзінде Алматы қаласындағы «Абайтану» ғылыми зерттеу – гуманитарлық институтында жұмыс істеймін. Сондай-ақ Жамбылдағы «Бауыржантану» орталығын басқарамын. Оңтүстікте гуманитарлық институтын басқарамын, олардың әрқайсысынан 130 мың теңгеге жуық жалақы алып отырамын. Міне, сол қаражаттарымды жинап, кітап шығаруға жұмсаймын. Мынау жалған дүниеде адамның соңынан ештеңе қалмайды, тек еңбегі ғана естелік болады. Абайдың өзі «Өлді деуге бола ма ойлаңдаршы, өлмейтұғын артынан сөз қалдырған» дейді ғой. Мәселен, миллиардерлер ішіп-жейді, бірақ ұрпаққа олардан түк те қалмайды. Мен баяғыда-ақ миллионер болып кетер едім, себебі небәрі 34 жасымда Өзбекстандағы жоғары оқу орындарының бірінде ректор болғам. Ол кезде пара деген қаптап тұрған кез, қапшықтап алып, миллионер болуға болар еді. Бірақ мені Абай жібермеді. Оның көзқарасын қабылдағанмын, таза жүру керек деген соң, таза жүрдім, содан кейін Абай мені кедей қылды. Бірақ, бастысы адам етті. Алла нәсіп етіп, жинақ кітаптарды да бір-бірімен қағыстырып амалын тауып шығарып жатырмын.

Абайтанушы-ғалым Мекемтас Мырзахметұлының «Абайтану» кітабының тұсаукесері
2011 жылдың 17 ақпанында Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-да, университет кітапханасы және оқу әдістемелік жұмыс басқармасының ұйымдастыруымен Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, профессор, абайтанушы-ғалым Мекемтас Мырзахметұлының «Абайтану» атты 1-ші және 2-ші кітаптарының тұсаукесері және «Абайтану әліппесі» интеллектуалды оқу-әдістемелік кешенінің электронды нұсқасымен «Жақсы бала», «Жақсы ұстаз», «Жақсы ата-ана», «Жақсы құрбы-құрдас» деп аталатын сөйлейтін интерактивті қалам-оқулығының нұсқаларын таныстырды. 
Университет кітапханасы «Абайтанушы - ғалым, профессор Мекемтас Мырзахметұлы» атты кітап көрмесін ұйымдастырды. Көрмеге ғалымның Абайтану, Мұхтартану, Бауыржантану бағытында жинақталған 35-ке жуық еңбегі қойылды. Көрменің мазмұны және қойылу мақсаты туралы университет директоры Б.Әбдуәлиұлы таныстыра келіп, оқырмандардың оларды кітапханадан алып танысуына болатынын атап өтті. 

Қорыта келгенде, Абай шығармашылығы уақыт озған сайын дәуір талабына сай әр қырынан өсіп, өркендеп отыратын асыл мұра болып ұрпақтар санасында орын алады. Адамды сүйіп, құрметтеуге үндеген кемеңгер ақын поэзиясы түпкі негізі- адам, Толық адам. Абай арманындағы Толық адам өнерлі ,білімді, еңбекқор, адал, әділ , жылы жүректі , ыстық қайраттыы , ғылым жолына түскен іздемпаз болуы керек. Ал махаббатпен сүю, адамды сүю, Алланы сүю, әділетті сүю- Абай шығармаларының биік мұраты.