"Фантастика мен детектив жанрлары" тақырыбын оқыту

КYPCТЫҚ ЖҰМЫC

Пәнi: Қaзaқ әдeбиeтiн oқытy әдicтeмeci

Тaқыpыбы:

"Фантастика мен детектив жанрлары" тақырыбын оқыту

Aқтay қ.

2021

Maзмұны

Kipicпe..........................................................................................................3

1. "Фантастика мен детектив жанрлары" тақырыбын оқыту

1.1 Детектив жанры қазақ әдебиетіне керек пе?......................................4

1.2 Жанрдың құрылуы..............................................................................12

1.3 Қазіргі заманғы аймақтық детективтік фантастика.........................14

2.Детективтік көркем шығарманың заманауи сыны

2.1 Қолайлылық және кездейсоқтық.......................................................19

2.2 Қазақ фантастикасы туралы...............................................................20

Қopытынды........................................................................................................26

Әдeбиeттep..........................................................................................................29

Кipicпe

Тaқыpыптың өзeктiлiгi: Қaзaқcтaнның «Бiлiм тypaлы» зaңындa: «Бiлiм бepy жүйeciнiң бacты мiндeтi – жeкe тұлғaның, әcipece ұлттық жәнe жaлпыaдaмзaттық, тapиxи жәнe пpaктикaлық ғылымдapдың қaлыптacyы мeн дaмyы үшiн қaжeттi жaғдaй жacay» дeп көpceтiлгeн. Дeмeк, бұл бaғыттaғы жұмыc, яғни бiлiм бepyдi жәнe бiлiм бepy әдicтepiн жәнe oлapдың жүйeлepiн жeтiлдipy, oқy пpoцeciндe жaңa тexнoлoгиялapды құpy, oқытyдың жaңaшылдығы, coл apқылы жaн-жaқты жaңa cepiктecтiк қaлыптacтыpy. Кypcтық жұмыcтың мiндeтi: Ұcынылып oтыpғaн әдicтeмe әдeбиeттi пeдaгoгикa, пcиxoлoгия, әдeбиeттaнy нeгiзiндe oқытyдaғы жeтicтiктepгe cүйeнe oтыpып, қaзaқ әдeбиeтiн тиiмдi зepттeyгe, coл apқылы cтyдeнттepдi дүниeжүзiлiк дeңгeйдe дaйындayғa ceптiгiн тигiзeдi дeп ceнeмiз.

Кypcтық жұмыcтың мaқcaты: Мәтiндe әдeбиeттiк oқытyдың мaқcaт-мiндeттepi, әдeбиeттiк oқытy әдicтepiнiң қaлыптacy тapиxы, жiктey әдicтepi, caбaқ жocпapлapы, тaлдay түpлepi, oқытyдың oқy cтильдepi, әдeбиeттi oқытyдың бacқa дa әдicтepi тypaлы жaңaшa түciнiктep бepiлгeн. oл жacыpды. Бapлық әдicтeмe жaңa пәндe әзipлeнгeн. Мәтiннiң құpылымы әp бөлiмдe қapacтыpылaтын cұpaқтapдың түpiн, мәтiн coңындaғы өзiн-өзi тeкcepy cұpaқтapын жәнe әpбip бөлiмгe қaжeттi құжaттapды ұcынaды.

Кypcтық жұмыcтың тeopиялық жәнe пpaктикaлық мaңыздылығы:Мәтiннiң тaқыpыбы жaлпы бiлiм бepeтiн инcтитyттapдaғы бiлiм бepyдe жинaқтaлғaн минимyм мaзмұны тұжыpымдaмacынaн, бiлiм бepy cтaндapттapы мeн бaғдapлaмaлapынaн бacтaлaды. Өнepдi көpceтy мaзмұны ғылым мeн тexникaның жaңa caлaлapын қaмтy дeңгeйiнe қoйылaтын тaлaптapғa caй кeлeдi дeп aйтa aлaмыз. Ocы кiтaптa бepiлгeн cұpaқтap мeн тaпcыpмaлap oқy мaтepиaлынaн кeйiн cтyдeнттepгe зepттey қopытындылapы мeн зepттey мaтepиaлдapынa көмeктeceдi дeп үмiттeнeмiз.

Кypcтық жұмыcтың құpылымы: кipicпe, нeгiзгi eкi тapayдaн тұpaды әpi қopытындыдaн тұpaды. Жұмыc coңындa пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмi бepiлгeн.

1. "Фантастика мен детектив жанрлары" тақырыбын оқыту

1.1 Детектив жанры қазақ әдебиетіне керек пе?

Фантастика - ең ескі жанр. Қазақ ертегілерінің ғажайып кейіпкерлері: таусоғар, желаяқ, саққұлақ, жалғыз көзді дәу, жалмауыз кемпірлер - өз заманындағы фантастикалық бейнелер. Аталмыш жанрдың түп атасы - ауыз әдебиеті. Ал біздің заманымыздың еншісі - ғылыми фантастика. Кезінде фантаст жазушыларымыздың қаламынан туған «робот» есімді темір адамдар жеті қат көктегі жұлдыздар әлеміне қадам басып, жер астына дейін сапар шекті. Кеңес дәуірінде осындай қиял-ғажайыпқа толы романдар, повестер, хикаяттар, әңгімелер жетіп артылатын. Олардың бәрі келешек пен өткен заманның құпияларын барлап, хал-қадерінше әдебиеттің, мәдениеттің дамуына ықпал етті.Ал қазір ше? Қазіргі оқырман ондай қиял-ғажайыптарға сенуден қалып барады. Бүгінгі мәдениеттің бет алысына зер салсаңыз, фантастикалық жанрдың жоғалып кету алдында тұрғанын көресіз. Осыдан кейін «Қалың кітаптардың заманы өтті дейміз, ендеше шағын фантастикалық кітаптардың дәуірі неге тумай жатыр? Жастар неге ғылыми фантастикаға бармайды?» деген сауалдар туындайды.Бұл - фантастика жанры мүлдем тоқырады, тозып бітті деген сөз емес. Бұл жанрда аздап болсын, қалам тартып жүрген жастар да бар. Мәселен, Қойшыбай Мүбарак, Мақсат Рамазанұлы секілді. Бірақ бұлардікі ғылыми емес, мистикалық фантастика. Неге мистика? Себебі белгілі. Ғылым мен техника қазір өзінің шырқау шыңына шығып болды деуге болады. Ешкімнің санасын ғылыми техниканың құдіретімен қызықтыра алмайсың. Ұялы телефон, компьютер шыққалы тіпті қызықсыз. Оның орнына мистиканың күні туып тұр.Амалсыз өткенді шоласың. Қазақ фантастикасы дегенде - жазушы-фантаст әрі ірі ғалым Ақжан Машани атамыздың «Жер астына саяхат» атты ғылыми-фантастикалық кітабы алдымен аузымызға оралады. 1957 жылы жарық көрген осы кітап қазақ ғылыми фантастикасына жол ашты деуге болады. Осыдан кейін фантастиканы «қазақ әдебиетіндегі кенже дамыған балауса жанр» деп жүргендермен амалсыз келісуге тура келеді. Орыстағыдай 20-40 жылдары бізде фантастика жанры болмағаны рас. Ғарышқа адам баласының ұшуы бұл жанрға да қанат бітіргені сөзсіз. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары фантаст-жазушылар Шәмшідин Әбдіраман, Шоқан Әлімбаев, Талап Сұлтанбеков, Раушанбек Бектібаев, Жүніс Сахиев, Медеу Сәрсеке, Абдулхамит Марқабаев, Төлеу Шаханов, Төлеш Сүлейменовтердің осы жанрда елеулі туындылар бергенін көреміз. Фантастардың бірі ауыл болашағын, қойшы қауымның қиын-қыстау өмірін жеңілдетудің жолын іздесе, бірі адам баласының жарқын болашағын суреттеді. Бірі ғылымның сан-саласының келешегіне ой жүгіртіп, автомобильдің озық үлгісін тілге тиек етті. Ішінде Египет перғауындарының құпия істерінің мәнін ашуға арналғандары да бар. Не керек, сан алуан тақырыптарды қоздатқан фантастарымыз оқырмандардың ғылым мен техникаға қызығушылығын арттырып, құштарлығын оятқаны, танымдарын байытқаны сөзсіз. Ол кез де заулап өте шықты. Аталған кісілердің біразы көз жұмса, төрт-бесеуден аспайтын көзі тірілері фантастиканы тастап, ғылыммен шұғылданып кетті.

Қарап отырсаңыз, ғылыми фантастикамен шұғылданғандардың көбісі ғылымның бір саласын нақты игерген адамдар болып шығады. Ақжан әл Машаниды алайық. Геология ғылымының ірі маманы, профессор. Шәмшидин Әбдіраман - техника ғылымының кандидаты, педагогика ғылымының докторы. Жүніс Сахиев - КСРО Ғылым академиясы астрономиягеодезия қоғамының толық мүшесі. Басқалары да солай кете береді. Бұдан ғылыми фантастика үшін жалғыз жазушылық талант жеткіліксіз екеніне көзіңіз жетеді. Ғылыми фантастикаға қалам тартушылардың бір жағынан көрінбей жатқаны да осыдан болар. Ғылыми фантастика, расында да, өте күрделі жанр екендігіне дау жоқ. Құрғақ қиялмен алысқа бара алмайсың. Ғылыми идеяң дәл қазір болмаса да, болашақта жүзеге асатындай шындыққа сай болмаса, оқырманды иландыруың қиын.

Сонымен болашақта фантастика жанры ғылымилықтан ажырап, біржола мистикаға көше ме? Тап басып айту қиын, әрине. Көбіміздің ғылыми фантастика дегенді тек жұлдызды әлеммен, ғарышқа барумен, өзге өркениет әлемінен ұшып келетіндермен шектеп қоятынымыз да бар. Қазіргі фантастика, біздіңше, тек күллі адамзатқа ортақ нәрселерге еліге бермей, қазақтың ұлттық тақырыптарына да батыл бару керек сияқты. Өткен тарихымыздың өзі, біле білсек, бүгінде фантастикаға айналды ғой. Сонда бәлкім, қазақ фантастикасының күні қайта туар.

Осындайда қазақ ғылыми фантастикасында жұлдыздай ағып өткен Шоқан Әлімбаевтың романдары орыс тілінде жазылса да, қазақ дәстүрін қозғауымен құнды екені ойға оралады. Ең күрделі тақырыптарға, адамның басындағы миының ұңғыл-шұңғылдарына үңілген жазушының шығармалары кезінде орыстілді оқырмандардың қызығушылығымен қатар қызғанышын да тудырған. Бұл орайда оның «Данышпандық субстанциясы», «Данышпандық альфасы», «Данышпандық формуласы» ғылыми-фантастикалық триптихтерін айтып отырмыз.

Қазақстан Жазушылар одағында фантастика секциясы жұмыс істегенмен, съезд мінбесінен сөз сөйлеген жазушы-фантасты өз басымыз көрмеппіз. БАҚ бетінен де фантастикалық әңгімелер тауып оқу - қиынның қиыны. Осыған қарап, қазақ фантастикасының күні біржола бітті деуге болмас. Адам баласының арман-мақсаты, қиял кеңістігі таусылған ба?! Мәңгі уылжыған жас күйімізде қалсақ, қартаймайтын дәрі ойлап тапсақ деп жүргендердің де идеясы - алда да көкейкесті мәселе болып қала бермек. Не десек те, фантастарымыз санаулы болғанымен, фантастика жанры - мәңгілік қой.

Тақырыпты бұлай қойып отырғанымыз – детектив жанры туралы әдебиетшілер арасында пікір-көзқарас әрқалай. Енді сол бойынша ой толғаймыз. «Әуелі детектив деген не? Қоғамға, оқырманға әсері қандай? Детектив шынымен де оқылмайтын жанр ма? Әлде қазақ жазушыларына қадірі жоқ жоқ сүйкімсіз жанр ма?» деген сауалдарға жауап іздейміз.

Бірден айтайық, бұл жанрдың оқырманы, әсіресе, батыста белсенді екені көзі қарақты оқырман қауымға белгілі. Адам баласы тосын жайттардың сырын білуге құштар келеді емес пе?! Оның шешуін де білгісі келіп тұрады, елге әсерлі қылып жеткізгісі де келіп тұрады. Әсіресе, қаламгерлер қауымы құштар. Мысалы Бальзактың өз замандасы, Париждiң атақты iз кесушiсi Видокпен жақсы таныс болғандығы жазушының шығармашылығына да әсер етпей қоймады. Досынан материалдар алып іске жаратты. Таныстықтың жеміссіз еместігі – оған жазушының шығармасынан шығармасына көшiп отыратын Вотрен образы дәлел. Сондай-ақ Конан Дойльдың атақты Шерлок Холмсын еске түсіріңіз. Айта берсе, тізім кете береді.

Ал енді қазақ әдебиетіндегі детектив жанрына қалам тербеушілер туралы айтқанда, ең алдымен ойымызға – Кемел Тоқаев («Түнде атылған оқ»), Қалмұқан Исабаев («Ажал құрсауында», «Коменданттың жазбалары») одан кейінгі толқыннан – Болат Бодаубай, Шәкен Күмісбайұлы, Мұхтар Анарбекұлы, Мұхадас Балажанов, Алдажар Әбілов, Орынбек Асылбаев, Шойбек Орынбай сияқты қаламгерлер оралады.

Қаламгер Мәткерім Әкімжанов «Кемел Тоқаев» атты естелігінде: «Кемекең дидарласа қалғанда оқиғалы жанрдың өте ауыр екендігін, шығарма негізінен болған оқиғаларға, бұлтартпас деректерге сүйеніп жазылатындығын, түптің түбінде оқушы қауым осы тарихи немесе деректі кітаптарды көбірек оқуға қарай ауатындығын жиі еске салатын», - деп еске алатыны бар.

Бірақ Кемел Тоқаевтың сөзінің әзірше бағы жанбай тұрғандай ма, қалай? Олай дейтініміз, оқырман қауымды қоя тұрайық, осы жанрда қалам тербеп жүрген жандардың еңбегіне ең бірінші оқып-тоқып баға беруі тиіс әдебиетшілер қауымы неліктен детективке енжар қарайды?

«Қазақ әдебиеті» газетінде (22 тамыз, 2008) жазушы-журналист Рахметәлі Асылбектің «Қазақ детективі қай деңгейде?» деген мақаласы жарық көрген болатын. Талантты әдебиет сыншысы Әмірхан Балқыбектің 2012 жылы «Абай» порталында «Детектив жанры неге кенже қалып отыр?» мақаласы жарық көрді.Одан бергіде, «Қазақ әдебиеті» газетінде (29.04.2016) Әйгерім Әбдірайым атты автордың «Қазақ детективінің дегбірі қашып тұр ма?» атты актуальды мақаласы жарық көрді. Көтеріп отырған мәселе – дұрыс, алаңдаушылық – орынды. Ә.Әбдірайым: «Детектив жанрының дамуына тек қана әдебиетшілер емес, қоғамның өзі ықпал етуі тиіс. Детектив жазамын деген жас жазушыларға демеу көрсетіп, бұл жанрға әдебиеттің толыққанды жанры деп қарау қажет», – деген байсалды ой айтыпты.

Әмірхан Балқыбектің: «Детектив қазақ әдебиетiндегi кенже қалған жанрлардың бiрiнен саналады. Бұған әрқалай себептер бар. Солардың бiрi әдебиетшiлер тарапынан детективтi жанр ретiнде менсiнбеушiлiк болса керек», - деген сөзінің жаны бар ма деймін...

Бұлай деуімізге себеп – «Әдебиет» порталында «Бесеудің ойы: Әдебиет пен қаламгер» (28.07.2017) онлайн-сұқбат жарияланды. Оқып шықтық да, қазақ қаламгерлерінің детектив жанрына деген көзқарасы осыншалықты деңгейде ме еді деп қатты қынжылдық... Және бір таңғалдырғаны – осы қаламгерлеріміз детектив туралы кесіп-пішіп төрелік айтып осылай-осылай деп пікір білдіріп отырса да, өздері сол жанрдағы қажетсіз болып қалған жазушылардың не атын, не шығармасын түстеп көрсетпейді...

Порталдың бес қаламгерге қойған сауалын келтірейік: «Неге ғылыми-фантастика, фэнтези, детектив жанрларына қазақтар қалам тартпайды? Болмаса осы жанрдағы кітаптар неге аударылмайды?».

Жазушы Бексұлтан Нұржекеев: «Меніңше бұлар – болашағы жоқ жанрлар», - деп бір-ақ тартады. Ақын Абай Қалшабек те: «Қазақтың өз болмысы, өз табиғаты бар. Оған фантастиканың да, детективтің де қажеті шамалы деп ойлаймын. Мүмкін қателесетін шығармын», - деп дүдәмал жауап беріпті. Осылардың ішінде, әсіресе, әлемдік әдебиеттің майын ішкен дейтін, қазақ әдебиетінде өзіндік орыны бар қаламгер Дидар Амантайдың: «Детектив те жетісіп тұрған жоқ: қылмыстың ізіне, қылмыскердің соңына түскен агенттің сергелдең өмірі», - деген бағасын оқып не күлерімізді, не жыларымызды білмедік. Сонда Бальзактар, Шерлок Холмсты қалдырған Конан Дойльдер бекерге тер төккен екен-ау кейіпкерлерін сергелдеңге салып қойып? Басқаша қалай түсінеміз енді.

«Ал, бiздiңше, осы детектив – керемет жанр. Достоевскийдiң романдарында да детектив эдементтерi аз ұшыраспайтындығын ешкiм жоққа шығара алмайды. Газеттегi «Қылмысты iстер хроникасы» айдарымен берiлген кiшкентай ғана хабарды «Қылмыс пен жаза» секiлдi ғажайып психологиялық романға айналдыру – хас шеберлiктiң үлгiсi болса керек» (Ә.Балқыбек). Ендеше, осындай хас шеберлікті қажет ететін жанрды қаламгерлеріміз неге қабылдай алмай отыр?! Парадокс!

Ал жалпы қойылған сауалға тұшымды жауап берушілердің ішінде жас әдебиеттанушы А.Асанның пікір-пайымыз өзгеше шыққан. Ақерке: «Бұл жанрлар оқырманы көп қоғам үшін өзекті. Біздегі оқырмандардың көбі – сол әдебиетшілердің өздері...» - деп шындықты жайып салады. Ал «оқырман-әдебиетшілеріміздің» сөзінің түрі жоғарыдағыдай.

Бесінші жауап берген ақын Мұрат Бекейдің: «Мен ғылыми фантастика, детектив жанрына қалам тартып жүрген көп қаламгерлерді білемін. Мәселен Шойбек Орынбай дейтін ағам бар. Облыс, аудандарда да есімдері елге белгісіз қаламгерлер баршылық. Шығармашылық ұйымдар сондай қаламгерлерді іздемейтін, жарыққа шығаруға бей-жай қарайтын сияқты. Әлемде детектив жанрының жақсы оқылатынын жұрттың бәрі біледі. Біздің баспалардың да бұл тарапта менеджерлікке мән бермейтіні бар», - деген сөзінің жаны бар. Бізге ең алдымен осы мәселені жолға қою керек. Жұрт кітап оқымайды деу – қисынсыз сөз.

Сөзімізді Ә.Балқыбектің мына бір тамаша сөздерімен қорытындылағымыз келеді: «Детектив жанрының әлемдiк әдебиеттегi озық үлгiлерiнен үйрене отырып, өзiндiк дауысын танытатын кезi де алдағы күндердiң үлесiнде екендiгiне сенiмдiмiз. Бұл мақаламен бiздiң айтқымыз келгенi, детектив әдебиеттiң өгей баласы емес, өз баласы екендiгiн, оның белдi жанрларының қатарына жататындығын аңғарту едi.Қоғамның кеселi, көлеңке жақтары қылмысты iстер арқылы көрiнiс табатындығын ескерсек, сол дерттi анықтап беретiн тамыршы жанр осы детектив болса керек. Олай болса, оны менсiнбеуiмiз орынсыз».

Детективтік фантастика деген кіші жанр болып табылады фантастика және құпия фантастика онда ан тергеуші немесе а детектив- не кәсіпқой, әуесқой, не зейнеткер - қылмысты жиі тергейді кісі өлтіру. Детектив жанры дәл сол уақытта басталды алыпсатарлық фантастика және басқа да фантастикалық жанр ХІХ ғасырдың ортасында және өте танымал болып қала берді, әсіресе романдарда.[1] Детективтік фантастиканың ең танымал кейіпкерлерінің қатарына жатады C. Огюст Дюпин, Шерлок Холмс, және Геркуле Пуаро. Кәмелетке толмағандардың оқиғалары The Hardy Boys, Нэнси Дрю, және Кейбір ғалымдар, мысалы, Р.Х.Пфайфер, кейбір ежелгі және діни мәтіндерде кейін детективтік фантастика деп аталатын нәрсеге ұқсастық бар деп тұжырымдайды. Ескі өсиетте әңгіме Сусанна және ақсақалдар ( Протестант Інжіл ішінде осы оқиғаны табады апокрифа), екі куәгер айтқан есеп қашан бұзылды Даниэль оларды өзара тексереді. Жауап ретінде автор Джулиан Симонс «Інжілден және Геродоттан анықтау фрагменттерін іздейтіндер тек басқатырғыштар іздейді» және бұл жұмбақтар детектив емес деп тұжырымдады.[2] Қойылымда Эдип Рекс арқылы Ежелгі грек драматург Софоклдар, Эдип кісі өлтіру қылмысының ашылуын тексереді Лай патша және оның өзі кінәлі екендігі туралы түрлі куәгерлерден жауап алғаннан кейін шындықты анықтайды. «Эдиптің сұрауы ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда ағартушылық ойлау дамығанға дейін қылмыстың көптеген оқиғаларында айқын болатын табиғаттан тыс, алдын-ала рационалды әдістерге негізделген» болса да, бұл баянда «детективтің барлық орталық сипаттамалары мен формальды элементтері бар». оқиға, оның ішінде кісі өлтіруге қатысты жұмбақ, күдіктілердің жабық шеңбері және жасырын өткенді біртіндеп ашу ».[3] Вагон вагондары бірнеше ондаған жылдар бойы баспа бетінде қалды.

Ертедегі араб / парсы детективі

The Мың бір түн заманауи детективтік фантастиканы болжап, алғашқы детективтік оқиғалардың бірнешеуін қамтиды.[4] Детективтің ең көне үлгісі «Үш алма», әңгімелеген ертегілердің бірі Шехеразада ішінде Мың бір түн (Араб түндері). Бұл әңгімеде балықшы ауыр, құлыпталған кеуде қуысын табады Тигр өзен, ол содан кейін оны сатады Аббасид халифасы, Харун ар-Рашид. Харун кеудесін ашқанда, кесектерге кесілген жас әйелдің денесін табады. Содан кейін Харун бұйырады уәзір, Джафар ибн Яхья, қылмысты ашу және кісі өлтірушіні үш күн ішінде іздеу немесе егер ол тағайындалмаған болса, оны орындау.[5] Күдікті бірнеше арқылы жасалады сюжеттік бұрылыстар оқиға өрбіген кезде пайда болады.[6] Осы сипаттамалармен бұл детективтік фантастикаға арналған архетип болып саналуы мүмкін.[7] Ол қолдануды болжайды кері хронология өткен детективті қайта құруды ұсынар алдында оқиға қылмыстан басталатын қазіргі детективтік фантастикада.[4]

Джафардың («Үш алма») және кейінгі фантастикалық детективтердің негізгі айырмашылығы, мысалы Шерлок Холмс және Геркуле Пуаро, Джафарда істі шешуге нақты ниет жоқ. The кім құпия кісі өлтірушінің өзі қылмысын мойындаған кезде шешіледі.[8] Бұл өз кезегінде Джафардың үш күннің ішінде кісі өлтіруді қоздырған кінәліні іздеуі керек болған басқа тапсырмаға әкеледі, әйтпесе өлім жазасына кесіледі. Джафар қайтадан кінәліні мерзімінен бұрын таба алмады, бірақ кездейсоқтықтың салдарынан ол негізгі затты тапты. Соңында ол өзінің орындалуына жол бермеу үшін істі дәлелдеу арқылы шешеді.[9]

Екінші жағынан, екеуі Араб түндері әңгімелер, «Саудагер және ұры» және «Али Хваджа», ертерек екі қамтиды ойдан шығарылған детективтер, аудиторияға белгілі қылмыскерді ұстау немесе соттау үшін іздерді ашып, дәлелдемелер ұсынатын, оқиға әдеттегі хронологияда өрбіген және көрермендерге бұрыннан белгілі қылмыскер. Соңғысы титулдық детективтің басты кейіпкері Али Хваджа дәлелдер келтіретін шарықтау шегін қамтиды сарапшылар сотта.[4]

Ертедегі қытай детективі

Гонг-андағы фантастика (公案 小说, сөзбе-сөз: «қоғамдық соттың іс қағаздары») - бұл қытай детективтік фантастикасының ең алғашқы жанры.

Кейбір танымал әңгімелерге мыналар жатады Юань династиясы оқиға Бор шеңбері (Қытайша: 灰闌記), Мин әулеті әңгімелер жинағы Бао Гун Ан (Қытайша: 包公案) және 18 ғ Ди Гонг Ан (Қытайша: 狄公案) әңгімелер жинағы. Соңғысы ағылшын тіліне аударылды Судья Дидің мерейтойлары голланд синологы Роберт Ван Гулик, содан кейін түпнұсқаны жазу үшін стиль мен кейіпкерлерді қолданған Судья Ди серия.

Бұл романдардың кейіпкері / детективі, әдетте, тарихи тұлғаларға негізделген дәстүрлі судья немесе ұқсас лауазымды адам болған Судья Бао (Бао Цинтян) немесе судья Ди (Ди Ренджи). Тарихи кейіпкерлер ертерек өмір сүрген болса да (мысалы Өлең немесе Таң династиясы) әңгімелердің көпшілігі кейінірек жазылған Мин немесе Цин Әулет кезеңі.

Бұл романдар батыстық стиль дәстүрінен Ван Гулик сипаттаған бірнеше тармақтармен ерекшеленеді:[10]

Детектив - бұл бір уақытта бірнеше байланысты емес істерге қатысатын жергілікті магистрат;

Қылмыскер оқиғаның басында таныстырылады және оның қылмысы мен себептері мұқият түсіндіріледі, осылайша an төңкерілген детективтік оқиға «жұмбақтың» орнына;

Әңгімелерде елестер адамдарға өлім туралы айтып, тіпті қылмыскерді айыптайтын табиғаттан тыс элемент бар;

Оқиға философияға, ресми құжаттардың толық мәтіндеріне және тағы басқаларға толы болды, нәтижесінде ұзақ кітаптар пайда болды; жәнеРомандар, әдетте, жүздеген кейіпкерлердің үлкен құрамына ие, олардың барлығы әңгімедегі негізгі әртістерге қатысты.Ван Гулик таңдады Ди Гонг Ан аудару, өйткені оның көзқарасы бойынша бұл батыстық әдеби стильге жақын болды және қытайлық емес оқырмандарды қызықтырады.

Бір назар аударарлық факт - бұл бірқатар Гонг Ан шығармалар болуы мүмкін жоғалтты кезінде жойылған Әдеби инквизициялар және соғыстар Ежелгі Қытайда.[11] Оның үстіне дәстүрлі қытай мәдениетінде бұл жанр беделі төмен болды, сондықтан философия немесе поэзия сияқты шығармаларға қарағанда сақтауға онша лайық емес еді. Істің аз немесе толық емес көлемін ғана табуға болады; мысалы, жалғыз данасы Ди Гонг Ан кезінде табылды Секонд-хенд кітап дүкені Токио, Жапония.

Ертедегі батыс детективі

Батыс әдебиетіндегі детективтік фантастиканың алғашқы үлгілерінің бірі ВольтерКеліңіздер Задиг (1748), онда талдау ерліктерін орындайтын басты кейіпкер бар.[12] Заттар сол күйінде; немесе, Калеб Уильямстың шытырман оқиғалары (1794) бойынша Уильям Годвин заңды кісі өлтірушіні қорғайтын және жазықсыздарды құртатын ретінде бейнелейді.[13] Томас Скиннер Старрдың анонимі Ричмонд, немесе Bow Street қызметкерінің өміріндегі оқиғалар 1827 жылы Лондонда басылып шықты; The Дат қылмыстық оқиға Veilbye ректоры арқылы Стин Стенсен Бличер 1829 жылы жазылған; және Норвегияның қылмыстық романы Mordet paa Maskinbygger Roolfsen («Қозғалтқыш жасаушы Рольфсенді өлтіру») Maurits Hansen 1839 жылы желтоқсанда жарық көрді.

"Das Fräulein von Scuderi»- бұл 1819 жылғы қысқа әңгіме E. T. A. Hoffmann, онда Mlle de Scudery зергерді өлтірген полицияның сүйікті күдіктісінің кінәсіздігін анықтайды. Кейде бұл оқиға алғашқы детектив ретінде және тікелей әсер етуші ретінде келтіріледі Эдгар Аллан Побұл «Көшедегі моргтағы адам өлтіру" (1841).[14] Сондай-ақ Поға әсер етуі мүмкін 1837 жылы қыркүйекте жарияланған «Құпия жасуша» әңгімесі Уильям Эванс Бертон. Бұл оқиға 1839 жылы Бертонда жұмыс істеген Поға белгілі болуы мүмкін деген болжам жасалды.[15] Оқиға ұрланған қыздың құпиясын шешетін Лондон полициясы туралы болды. Бертонның ойдан шығарылған детективі қиял немесе ақыл-ойдың жарқырауынан гөрі иттердің аяқпен жұмыс жасауы, жерасты әлемін білу және жасырын бақылау сияқты практикалық әдістерге сүйенді.

1.2 Жанрдың құрылуы

Ағылшын тілінде сөйлейтін әлемдегі детективтік фантастика 1841 жылы Подың «Күштегі моргтағы өлтіру»,[12] «эксцентрикалық және керемет алғашқы детектив» C. Огюст Дюпин«. Кейіпкер алғаш рет пайда болған кезде, сөз детектив ағылшын тілінде әлі қолданылмаған; дегенмен, кейіпкердің аты «Дюпин», ағылшынның дупе немесе алдау сөзінен шыққан.[16] По «сюжеттік формуланы ойлап тапты, содан бері бірнеше ауыспалы айнымалылар беріңіз немесе алыңыз».[17] По одан әрі Огюст Дюпин туралы ертегілерді жалғастырды:Мари Рогеттің құпиясы«1843 ж. және»Таза хат«1845 ж.

По оның әңгімелерін «ертегілер» деп атады коэффициенттеу".[12] Осындай әңгімелерде сюжеттің басты мәселесі - шындықты анықтау, ал шындықты алудың әдеттегі құралы - интуитивті логиканы, зейінді бақылауды және көзге көрінетін қорытындыларды біріктіретін күрделі және жұмбақ процесс. «Ертерек детективтер тергеу кейіпкерін бірінші көріністен соңғысына қарай ұмтылып, оның ашылуын эмоционалды емес, практикалық тұрғыдан жасады».[17] «Мари Рогеттің құпиясы» ерекше қызықты, өйткені бұл Подың өмірде не болғандығы туралы теориясына негізделген әрең ойдан шығарылған. Мэри Сесилия Роджерс.

Әдебиет сыншысы Кэтрин Росс Никерсон Луиза Мэй Алкотт По Дюпиннің әңгімелерінен кейін заманауи детективтік фантастиканың ең көне туындысын жасай отырып, 1865 жылғы триллермен «В.В., немесе Сюжеттер мен контрплоттар». Алкоттың анонимді түрде жариялаған шағын әңгімесі, оқиға құпия әйел өзінің сүйіктісі мен немере ағасын өлтіргенін дәлелдеуге тырысқан шотланд ақсүйектеріне қатысты. Істің детективі Антуан Дюпрес - бұл шешімді драмалық гүлдену арқылы ашудың әдісін құру кезінде қылмысты ашумен аз айналысатын Огюст Дупинге пародия. Росс Никерсон Поның белгілі жанр ережелерімен тәжірибе жүргізген көптеген американдық жазушылардың өздері бірнеше ұрпақ бойына өркендеген отандық детективтік фантастиканың кіші жанрларын ойлап тапқан әйелдер екенін атап өтті. Оларға кіреді Метта Фуллер ВикторЕкі детективтік роман Өлі хат (1867) және Сегіздік сурет (1869).[18] Өлі хат американдық қылмыстық фантастиканың алғашқы толықметражды жұмысы ретінде назар аударады.[19]

Эмиль Габориау Франциядағы детективтік фантастика жанрының ізашары болды. Жылы Месье Лекок (1868), титулдық кейіпкер детективтердің басты сипаттамасы болып жасырылған шебер.[20] Габориаудың жазбаларында детективтің қылмыс болған жерді іздеу үшін минуттық зерттейтін алғашқы мысалы бар деп саналады.[21] Әдеби сыншылар Крис Уиллис пен Кейт Уотсон қарастырады Мэри Элизабет Брэддонбірінші кітабы, тіпті ертерек Жыланның ізі (1861), алғашқы британдық детектив роман.[29] Романда «ерекше және жаңашыл детектив қайраткері бар, ол төменгі деңгейлі және мылқау, бастапқыда мәтінмен де, оның кейіпкерлерімен де жұмыстан шығарылатын Питерс мырза».[29] Брэддонның кейінірек және жақсы есте қалған жұмысы, Аврора Флойд (1863 роман түрінде басылған, бірақ 1862–63 жылдары серияланған)[30]), сонымен қатар Скотланд-Ярд детективі Гримстоун детективінің кейпіндегі детективтің ерекшеліктері бар.

Том Тейлормелодрама Демалыс билеті бар адам, бейімделу Леонард Эдуард Брисбарр мен Эжен Нус,[31] таныстырып, 1863 жылы пайда болды Детектив. Қысқаша айтқанда, детективтік романның ағылшынша бірінші болып кім жазғанын анықтау қиын, өйткені әр түрлі авторлар бір уақытта тақырыпты зерттеді.

Анна Катарин Грин, оның 1878 дебютінде Ливенворт ісі және басқа туындылар жанрды орта тап оқырмандары арасында кеңінен насихаттады және жанрды классикалық формада қалыптастыруға көмектесті, сонымен қатар сериялы