«Физика пәнін оқытуда
оқушылардың жаратылыстану сауаттылығын арттыру
жолдары»
Маңғыстау облысы,
Мұнайлы ауданы №10 ЖББМ-тің физика пәні мұғалімі Юсупов
Р.О.
Жаратылыстану
сауаттылығы-адамның жаратылыстану ғылымдары саласындағы білімі мен
дағдыларын пайдалана отырып, жаратылыстану құбылыстары мен
үдерістерін түсіну және бағалай білу қабілеті. Жаратылыстану
сауаттылығы бізге қоршаған әлемді түсінуге, ойланып шешім шығаруға
және мәселелерді шешуде ғылыми білімді пайдалануға
көмектеседі.
Жаратылыстану сауаттылығын
қалыптастырудың негізігілерінің бірі мектепте физика сабақтарында
тапсырмаларды талдауды үйрету болып табылады. Жаратылыстану
пәндерінің ішінде физика оқушыларға логикалық ойлауды, сыни
ойлауды, тәжірибелер негізінде қорытындылар жасауды үйрететін
маңызды пәндердің бірі. Қазіргі заманғы физиканың негізгі
мақсаты-бұл табиғат құбылыстарын зерттеу ғана емес, сонымен бірге
оқушыларға физикалық білімді күнделікті өмірде қолдануға үйрету.
Физика сабақтарында жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыруда тек
заңдылықтар мен формулаларды есте сақтауды үйрету ғана емес,
олардың мағынасын, қолдану аясын түсіндіру маңызды рөл
атқарады.
Жаратылыстану сауаттылығының
тиімді қалыптасуын қамтамасыз ету үшін физика мұғалімі келесі
аспектілерге ерекше назар аударуы керек:
-
Оқушылардың физика
сабақтарында өтетін негізгі түсініктер мен заңдылықтарды есте
сақтауы.
-
Практикалық және
эксперименттік тапсырмаларды орындауы,
талдауы.
-
Бақылаулар мен тәжірибелерді
жасап үйренуі, салыстыру және қорытынды жасай
білуі.
-
Физика сабақтарына логикалық
ойлау мен проблемаларды шешу дағдыларын қажет ететін тапсырмалар
мен жағдаяттық тапсырмаларды енгізу.
Бұндай тапсырмаларды шешу
оқушыларға теориялық білімді талдауға және қолдануға, сондай-ақ
олардың күнделікті өміріндегі нақты мәселелерді шешуге
көмектеседі.
Енді орта мектепте физика
сабақтарында жаратылыстану сауаттылығын қалай қалыптастыруға
болатынын қарастырайық.
А) Оқушылардың сабаққа
белсенді қатысуы
Физика сабақтары тек оқушылар
тыңдайтын және жазатын дәрістер болмауы керек. Оның орнына
мұғалімдер оқушылар сұрақтар қоя алатын, пікір алмасатын және топта
жұмыс істейтін орта құруы керек. Бұл оларға сыни ойлауды және
ғылыми құбылыстарды талдау қабілетін дамытуға
көмектеседі.
Ә) Практикалық тапсырмалар мен
эксперименттерді қолдану
Ғылыми эксперименттер мен
практикалық тапсырмалар оқушыларға ғылыми құбылыстарды түсінуге
және білімдерін іс жүзінде қолдануға көмектесудің тамаша тәсілі
болып табылады. Мысалы, энергияның сақталу заңын зерттегенде жүйеде
энергияның қалай сақталатынын және оның нақты әлемге қалай қатысты
екенін түсіну үшін әртүрлі энергия түрлерін қолдана отырып
эксперимент жүргізе алады. Бұл оқушыларға формулалармен заңдарды
есте сақтап қана қоймай, олардың іс жүзінде қалай жұмыс істейтінін
түсінуге көмектеседі.
Б) Заманауи технологияларды
қолдану
Интерактивті тақталар,
компьютерлік бағдарламалар, виртуалды зертханалар, және модельдеу
сияқты заманауи технологиялар оқушыларға ғылыми құбылыстар мен
процестерді жақсы түсінуге көмектеседі. Мысалы, қозғалысты
модельдеу үшін компьютерлік бағдарламаны пайдалану оқушыларға
физикалық заңдардың қалай орындалатынын жақсы және оларды нақты
өмірде әлемде қалай қолдануға болатынын түсінуге
көмектеседі.
В) Нақты мысалдар мен
практикалық жағдайларды талқылау
Мұғалімдер оқушыларға ғылыми
тұжырымдамалар мен принциптердің нақты өмірмен қалай байланысты
екенін түсінуге көмектесу үшін нақты мысалдар мен практикалық
жағдайларды қолдана алады. Мысалы, электр энергиясын зерттеу
кезінде мұғалім оның күнделікті өмірде, соның ішінде электр
аспаптары мен жарықтандыру жүйелерінде қалай қолданылатынын
талқылай алады, энергия шығынын, құнын есептеуге тапсырма
орындатады немесе қайнау, булану және тағы басқа үдерістерді
күнделікті өмірмен байланыстыра алады.
Г) Бағалау және кері
байланыс
Бағалау және кері байланыс
оқушыларға ғылыми ұғымдарды қаншалықты жақсы түсінетінін және
олардың білімі мен дағдыларын қалай жақсартуға болатынын түсінуге
көмектеседі. Мұғалімдер ғылыми ұғымдарды қаншалықты жақсы
түсінетінін анықтау үшін оқушылардың білімін үнемі бағалауды
қамтамасыз етуі керек. Сондай-ақ оқушыларға өздерінің білімдері мен
дағдыларын қалай жақсартуға болатынын түсінуге көмектесетін кері
байланыс беру маңызды.
Д) Шығармашылық тапсырмаларды
қолдану
Жаратылыстану сауаттылығын
қалыптастырудың негізгі аспектілерінің бірі-ойлау, байқау және
ғылыми фактілер мен деректерді талдау қабілетін дамытуға
бағытталған тапсырмаларды қолдану. Әрине, біз сабақ барысында
физикалық есептерді шешуді, физикалық құбылыстарды анықтауды,
физикалық заңдылықтарды қолдануды үйретеміз, бірақ жаратылыстану
сауаттылығын қалыптастыру үшін бұл жеткіліксіз. Төменде оқушыларға
жаратылыстану ғылымдары бойынша сауатты болуға көмектесу үшін
мектептегі физика сабақтарында қолдануға болатын бірнеше тапсырма
үлгілерін қарастырамыз.
1-тапсырма . Күнделікті
өмірдегі физикалық құбылыстарды талдау
Оқушыларға күнделікті өмірде
болатын кез-келген құбылысты таңдау (мысалы, жүзу, микротолқынды
пешті пайдалану, температураны анықтау, тамақ пісіру, көлікпен жүру
және т.б.) және оны физикалық тұрғыдан талдауды ұсыну. Бұл жерде
оқушылар келесі сұрақтарға жауап беруі
керек:
А) Бұл құбылыстың негізінде
қандай физикалық заңдар жатыр?
Ә) Белгілі бір нәтижеге жету
үшін қандай параметрлерін өзгертуге
болады?
Б) Өз білімің арқылы қалай
жақсартуға болады?
Бұл тапсырма оқушыларға
физикалық принциптер мен заңдардың күнделікті өмірде қалай
қолданылатынын көруге көмектеседі, сонымен қатар талдау және сыни
ойлау дағдыларын дамытады. Сонымен қатар, бұл оқушыларға физикалық
теория мен оның практикалық қолданылуы арасындағы байланысты жақсы
түсінуге көмектеседі.
2-тапсырма. Эксперименттік
деректерді талдау және бағалау
Мысалы, оқушыларға әртүрлі
көлбеу бұрыштарда көлбеу жазықтықта шардың қозғалу жылдамдығын
өлшеуге арналған эксперимент нәтижелері бар кесте беріледі.
Оқушылар осы деректерді талдап, сұрақтарға жауап беруі
керек:
-Жазықтықтың көлбеу бұрышы
өзгерген кезде шардың қозғалыс жылдамдығы қалай
өзгереді?
-Жазықтықтың көлбеу бұрышы мен
шардың қозғалыс жылдамдығы арасында байланыс бар ма? Егер болса,
қандай?
-Эксперимент нәтижелеріне
қандай факторлар әсер етуі мүмкін және деректерді талдау кезінде
оларды қалай ескеру керек?
Бұл тапсырма оқушыларға
деректерді талдауды қалай жүргізу керектігін және нәтижелерді қалай
бағалау керектігін түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, бұл сыни
тұрғыдан ойлау дағдыларын дамытуға көмектеседі, өйткені оқушылар
алынған нәтижелердің дұрыстығын бағалап, мүмкін болатын
қателіктерді талдауы керек.
3-тапсырма. Компьютерлік
бағдарламалардағы физикалық құбылыстарды
модельдеу.
Бұл тапсырма компьютерлік
бағдарламаларда физикалық құбылыстарды модельдеу дағдыларын
қалыптастыруға, 3D моделдеу, сондай-ақ заманауи технологиялармен
жұмыс істеу дағдыларын дамытуға
бағытталған.
Оқушыларға қандай да бір
физикалық құбылысты (мысалы, ауырлық күшінің әсерінен дененің
қозғалысы, мұздың балқуы, броундық қозғалыс, атомның құрылысы және
т.б.) таңдап, осы құбылысты бейнелейтін компьютерлік модель жасау
ұсынылады. Оқушылар физикалық құбылыстарды модельдеуде информатика
пәнінде алған білімдерін қолданады. Физика сабақтарында осындай
тапсырмаларды қолдану оқушыларға талдау, сыни ойлау, ғылыми білімді
практикада қолдану дағдыларын дамытуға, сондай-ақ жаратылыстану
ғылымдарын оқуға деген қызығушылықты арттыруға
көмектеседі.
Сонымен қатар, Физика
сабақтарында оқушылардың жаратылыстану сауаттылығын тиімді
қалыптастыру үшін оқушыларға материалды жақсы түсінуге және есте
сақтауға, сондай-ақ алған білімдерін практикалық тапсырмаларда
қолдануға көмектесетін әртүрлі оқыту әдістерін қолдану қажет. Ең
тиімді әдістерге келесі әдістерді жатқызуға болады: зерттеу әдісі,
жоба әдісі және диалогты оқыту әдісі.
Қорытындылай келе,
жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыру қазіргі білім берудің
маңызды міндеттерінің бірі екенін атап өткім келеді. Орта
мектептегі физика сабақтары осы мақсатқа жетудің ең тиімді
әдістерінің бірі болып табылады. Олар оқушыларға физикалық
принциптер мен заңдарды жақсы түсінуге көмектеседі, сонымен қатар
олардың күнделікті өмірде қалай қолданылатынын көрсетеді. Физика
сабақтарындағы тапсырмалардың жоғарыда келтірілген мысалдары
оқушыларға талдау, сыни тұрғыдан ойлау, модельдеу және
технологиямен жұмыс істеу дағдыларын дамытуға көмектеседі. Олар
оқушыларға теория мен практика арасындағы байланысты жақсы
түсінуге, сондай-ақ алған білімдерін іс жүзінде қолдануға мүмкіндік
береді. Дегенмен, жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыру ұзақ
процесс екенін және нәтижелерге бір сабақта немесе тіпті бір жылда
қол жеткізілмейтінін түсіну керек. Бұл үнемі жетілдіру мен дамуды
қажет ететін процесс. Сондықтан оқушылардың дамуы үшін үнемі жұмыс
істеу, оларға күнделікті өмірде физикалық принциптердің қалай
қолданылатынын түсінуге көмектесетін қызықты және тәжірибеге
бағытталған тапсырмаларды беру маңызды. Сонымен қатар,
жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыру тек физика сабақтарымен
ғана шектелмейтінін есте ұстаған жөн. Мұғалім оқушыларға ғылыми
ұғымдар мен принциптер туралы түсініктерін дамытуға көмектесу үшін
биология, химия және география сияқты басқа да ғылыми пәндерді
қолдана алады.