Негізгі бөлім

Функционалдық сауаттылық дегеніміз не?

«Функционалдық сауаттылық» ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың 60-жылдары ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды және кейін зерттеушілердің қолдануына енді. Бұл ұғым кеңінен алғанда, білім берудің көп жоспарлы адамзат қызметімен байланысын біріктіретін тұлғанын әлеуметтік бағдарлау тәсілі ретінде түсіндіріледі. Қазіргі тез құбылмалы әлемде функционалдық сауаттылық адамдардың әлеуметтік , мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына, жасына қарамай ілесіп отыруы, адамның мамандығына , жасына қарамай үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның әлемде әлеуметтік бейімделуі болып табылады.

Мұндағы басшылыққа алынатын ең басты функциялық сапалар: 
-белсенділік 
-шығармашылық тұрғыда ойлау 
-шешім қабылдай алу 
-өз кәсібін дұрыс таңдай алу 
-өмір бойы білім алуға дайын тұруы болып табылады.

Ресми дерек бойынша, мектеп жасындағы балалардың 40 пайызы әдеби мәтінді түсінуге қиналатындығы дәлелденген. Бұлар мектептен білім алса да, қызмет жасауға келгенде қарапайым жазу үлгісін білмейтіндігін көрсеткен.  
Қазақ маманы С.Раевтың ойынша, сауатсыздық дерті адамға кішкентай кезінен бастап жұғады екен. Әсіресе бүлдіршінді жазу мен оқуға баули бастаған 1-ден 3-сыныпқа дейінгі аралықта пайда болады. Яғни, үшінші сынып оқушысы ешқашан кітапханаға бармаса, оқулықтан басқа ешқандай кітап оқымаса тағы бір ертеңгі сауатсыздың дүниеге келгені.

Функционалдық сауаттылықтың негізгі элементтері:

• Оқу сауаттылығы: мəтіндерді түсініп оқу, ақпаратты қабылдау жəне оны өз пайдасына қолдану.

• Коммуникативтік сауаттылық: тілдік құралдарды дұрыс қолдану арқылы ойды жеткізу, пікір алмасу жəне диалогқа қатысу.

• Мазмұнды түсіну жəне қолдану: оқушылардың алған білімдерін өмірдегі нақты мəселелерді шешуге пайдалана білуі.

Ұлттық жоспардың мақсаты - Қазақстанда білім сапасын жетілдірудегі, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі атқарылатын іс-шаралардың жүйелілігі мен тұтастығын қамтамасыз ету болып табылады.

Ұлттық жоспардың міндеттері:

1. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамытудың отандық және халықаралық практикасын зерделеу;

2. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылықтарын дамыту бойынша шаралар жүйесін іске асырудың тетіктерін анықтау;

3. Білім мазмұнын жаңғыртуды қамтамасыз ету, стандарттар, оқу жоспарлары мен бағдарламалар;

4. Білім беру процесін оқу-әдістемелік қамтамасыз етуді әзірлеу;

5. Мектеп оқушыларының білім сапасын бағалау және мониторингілеу жүйесін дамыту;

6. Мектептің және қосымша білім беру ұйымдарының материалдық -техникалық базасын нығайту;

PISA зерттеулері бойынша көш басында тұрған елдердің Австралия, Финляндия, Жапония, Жаңа Зеландия, Италия, Оңтүстік Корея және т.б. нәтижесі көрсеткендей, оқушылардың функционалдық сауаттылықтарын дамытуға мынадай факторлар әсер етеді:

• Білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары);

• Оқыту нысандары мен әдістері;

• Білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау және бағалау жүйесі;

• Мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары;

• Мектепті басқару моделі;

• Барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы;

• Ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді ролі;

Осы факторлар есебінен Қазақстандық оқушылардың функционалдық сауаттылықты дамыту тетіктері анықталды:

2.Қазақ тілі пəнінде функционалдық сауаттылықты дамыту үшін келесі əдіс-тəсілдерді қолдануға болады:

1. Мəтінмен жұмыс:

Мəтіндермен жұмыс істеу – функционалдық сауаттылықты қалыптастырудың басты құралы.

• Мəтіннен негізгі ойды табу.

• Ақпаратты талдау, өз пікірін білдіру.

• Мəтінге негізделген сұрақтарға жауап беру.

Мысалы, "Экология жəне табиғат" тақырыбы бойынша мəтінді оқып, оның мазмұнына талдау жасау жəне экологиялық мəселе туралы өз

ұсыныстарын айтуға тапсырма берілуі мүмкін.

Бірінші тетігі– оқыту әдіснамасы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту. Яғни мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жалпы білім беретін орта мектептің Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартын (МЖБС) жаңартудан бастау алуға тиіс. Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімді және әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана алатындай негізгі құзыреттіліктерді сіңіруі керек. Олар: 

• 
  басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті);

• 
  ақпараттық (өз бетінше ақпарат көздері арқылы үнемі білімін көтеріп отыруы, сол арқылы танымдық қабілетін ұштау);

• 
  коммуникативтік (үш тілде: қазақ, орыс, ағылшын (шет) ауызша, жазбаша қарым-қатынас жасау);

• 
  әлеуметтік (қоғамда, өзі өмір сүрген ортада іс-әрекет жасай алу қабілеті);

• 
  тұлғалық ( өзін жеке тұлға ретінде қалыптастыруға қажетті білім, білік, дағдыларды игеру, болашақ өзі таңдаған кәсібін өзі анықтау, оның қиыншылығы мен күрделілігіне төзімді болу);

• 
  азаматтық (қазақ халқының салт-дәстүрі, тарихы, мәдениеті, ділі, тілін терең меңгеріп, Қазақстанның өсіп-өркендеуі жолындағы азаматтық парызын түсінуі);

• 
  технологиялық (әр азамат өз мамндығына қарай ақпараттық технологияларды, сандық технологияны, білім беру технологияларын сауатты пайдалануы).

2. 
   
   
   Өмірлік жағдайларға негізделген тапсырмалар:

Сабақ барысында оқушыларға күнделікті өмірге байланысты тапсырмалар беру арқылы олардың білімін қолдануға жағдай жасау керек.

• Ресми хат немесе өтініш жазу.

• Хабарландыру құрастыру.

• Əңгімелесу барысында мəдениетті сөйлеу дағдыларын дамыту.

Бұл тапсырмалар оқушылардың қазақ тілінде еркін сөйлей білуіне жəне күнделікті өмірде қолдана алуына ықпал етеді.

1. Интерактивті əдістер:

Қазіргі технологияларды пайдалану функционалдық сауаттылықты дамытуға тиімді əсер етеді.

• Kahoot, BilimLand, Quizizz сияқты платформалар арқылы интерактивті тапсырмалар беру.

• Видеоматериалдармен жұмыс істеу.

• Онлайн тесттер арқылы өз білімін тексеру.

Мысалы, "Тарихи тұлғалар" тақырыбына байланысты онлайн-викторина өткізу арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыруға болады.

2. Шығармашылық тапсырмалар:

   • Эссе немесе пікір жазу.

   • Постер немесе буклет дайындау.

   • Топтық жобалар жасау.

Мəселен, "Менің туған өлкем" тақырыбы бойынша оқушылардан туған жері туралы шағын эссе жазуын сұрап, оны сыныпта талқылауға болады.

3. Топтық жəне жұптық жұмыс:

   • Оқушыларды жұпқа немесе топқа бөліп, оларға өзара пікір алмасуға мүмкіндік беру.

   • Бірлескен жұмыс арқылы оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту.

Мысалы, "Қоғамдағы ең маңызды мəселе" тақырыбында топтық талқылау ұйымдастыруға болады.

Практикалық тапсырмалар арқылы оқушылардың теориялық білімін тəжірибемен ұштастыруға болады:

• "Тақырыпқа қатысты сұрақтар": Оқушыларға мəтіннің мазмұны бойынша сұрақтар қойылып, жауап беру талап етіледі.

• "Жарнама құрастыру": Белгілі бір өнімге немесе қызметке жарнама дайындау

• "Диалог құру": Оқушылар екі кейіпкер арасында əңгімені өздері құрастырып, оны сахналауы керек.

• "Күнделікті тапсырмалар": Магазинге бару, жол сілтеу немесе туристік маршрут жасауға арналған тапсырмалар берілуі мүмкін.

Ұлттық жоспарды жүзеге асырудың тетігі –мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі). Бүгінгі білім беру жүйесінде қазақстандық мынадай мектептер бар. Олар: жалпы білім беретін орта мектеп, гимназия, лицей, дарынды балаларға арналған мектептер, Назарбаевтың зияткерлік мектебі (НЗМ) т.б. Осы мектептердің басқару жүйесі, оқу бағдарламалары, оларда оқытылатын пәндердің оқулықтары, онда оқитын оқушылардың білім сайыстары бір-бірінен ерекшеленіп, бүгінгі қоғам талап етіп отырған үрдістен шығуы тиіс. 
Функционалдық сауаттылықтың  тетігі – ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеуге белсенді қатысуын қамтамасызету. Ата-ана бала бойына жас кезінен адами құндылықтарын дарытып, саналы өмір сүруге баулуға борышты. Ата-ананың бала тәрбиелеуде функциональдық сауаттылығын көтеру мектеп мұғалімдерімен олардың тығыз байланыс жасап, екі жақты әріптестік әрекетінің негізінде қалыптасады. Яғни ата-ананың баласының ерекше қасиетін тануы, оны түрлі жағдаятта түсініп, қол ұшын беруі, олардың қабілетін дамытуға, бойына рухани құндылықтарды қалыптастыруға, жағымсыз мінез-құлық, әдеттерден арылтуға көмек беретін функционалдық сауаттылық ата-ана бойында да болуға тиіс. Бұдан байқалатын нәрсе, білім мен тәрбиенің екіжақты мәселе екендігін көрсетеді.

Ұлттық жоспарды іске асырудың күтілетін нәтижелері: 
Ұлттық жоспарды орындаудың нәтижесінде 2025 жылға қарай қазақстандық мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін мынадай жағдайлар жасалатын болады: 
1. Ғылыми-зерттеу жағынан қамтамасыз етеді. 
2. Білім беру мазмұнын жаңартады. 
3. Оқу-әдістемелікпен қамтамасыз етеді. 
4. Мектеп оқушыларының білім сапасын бағалау және оған мониторинг жүргізу жүйесі енгізіледі. 
5. Материалдық-техникалық базасы жаңартылып, нығайтылады. 
Жалпы алғанда, Ұлттық жоспарды жүйелі және одан әрі іске асыру Қазақстанның ұлттық білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін және функционалдық сауаттылығының дамуына мүмкіндік береді.
Қорытынды

Қазіргі таңда білім, тұлға, қоғам және мемлекет дамуының басты стратегиялық ресурсы ретінде қарастырылады. Заманауи жағдайлардағы оның мақсаты-шығармашылыққа, өзгермелі заман жағдайында өз тағдырын өзі шешуге қабілетті әлеуметтік құзыретті тұлға қалыптастыру.

Осы орайда барлық жауапкершілік жүгі отбасына да, мектепке де жүктелуге тиіс.

Бастауыш сынып оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесіне мынандай ұсыныстарды енгізуге болады: 
1.Оқушыларды бірінші сабақтан бастап сөйлесім әрекетінің түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім) меңгерте білу 
2. Оқушылардың алған білімдерін өмірде, кез-келген жағдайда, әлеуметтік ортада қолдана алуға үйрету; 
3.Мемлекеттік, орыс және ағылшын(шет) тілдерін меңгеру;
4.Әлеуметтік талаптарына сай келу үшін оқушының ақпараттық технологияларды қолдану және проблемалардың шешімін таба алуға үйрету; 
5. Оқушылардың өзгермелі өмірге бейімделуіне үйрету ; 
6. Оқушылардың жеке бас қабілеттерін дамытуы; 
7.Оқушылардың әлеуметтік-мәдени дағдыларын дамытуы ; 
8. Қазақ халқының салт –дәстүрі, мәдениеті, тарихын түсіну және құрметтеуге баулу;

1

Сіз қалай ойлайсыз, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруда мектептің отбасымен өзара іс-әрекет етуі қажет пе?

(екіден артық емес нұсқаны таңдауға болады)

А)

Ия

Ә)

Жоқ

Б)

Кейде (қажет кезде ғана)

В)

Басқа

2

Төменде келтірілген пункттері оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы мектеп және отбасының өзара іс-әрекеті түрлеріне жатқызуға болады ма?

(екіден артық емес нұсқаны таңдауға болады)

А)

Ата-аналар жиналысы

Ә)

Педагогикалық-психологиялық кеңестер

Б)

«сенім телефоны» қызметі

В)

Басқа

3

Сіз келтірілген пікірлердің қайсысымен келісер едіңіз?

( екіден артық емес нұсқаны таңдауға болады)

А

Мектептің отбасымен қарым-қатынасы әр тараптың қызығушылықтарын ескеру негізінде құрылуы тиіс

Ә

Ешқандай арнайы қарым-қатынас орнатудың қажеті жоқ,себебі қажет деген адам мектепке өзі келеді, ал қалғандарын «күштеп әкелудің» қажеті жоқ

Б)

Барлық отбасылар мектеппен жүйелі түрде қатынас орнатуы қажет

В)

Басқа

4

Қалай ойлайсыз, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы мектеп жүргізіп отырған жұмысты барлық ата-аналар (екіден артық емес нұсқаны таңдауға болады) қолдайды ма?

А)

Көп жағдайда , ия

Ә)

Көп жағдайда жоқ

Б)

Жоқ

В)

Басқа

5

Сіздің ойыңызша, оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудағы мектеп және отбасының өзара іс-әрекетінің біртұтас жүйесі бар ма?

А)

Ия

Ә)

Жоқ, ол қажет емес

Б)

Жоқ

В)

Басқа

Мұғалім

Оқушы

1.Оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдіс-тәсілдерін енгізу;

2.Өмір бойы білім алуға дайын болу;

3.Тілдерді меңгеру;

4.Ата-анамен байланысты күшейту;

5. Мұғалім құзіреттілігін арттыру;

1.Жеке бас қабілеттерін дамыту;

2.Оқушылардың әлеуметтік-мәдени дамуына ықпал ету;

3.Оқушы денсаулығын нығайту;

4. Белсенділікке бағыттап, шығармашылық қабілеттерін дамыту;

5.Оқушының өмірге бейімделуі;