Ғасыр жасаған ақын

ОӘЖ:
Ғасыр жасаған ақын – Жамбыл Жабаев

Айтуарова Айжан Абдихаликовна
Жуалы ауданы, №25 Ақтөбе тірек мектебінің (РО)
тарих пәнінің мұғалімі

Жамбыл – өмірімен де, шығармашылығымен де екі ғасырды молынан тұтастырып жатқан ұлы жырау. Ақынның XX ғасырдың басына дейінгі шығармашылық өмірбаяны туралы деректер аз, өлеңнен ауыз жаппаған кісінің ұшан-теңіз жыр-толғау, айтыстары да түгел сақталмаған. Әйтсе де бала Жамбылдың дүмше молданы мысқылдап шығарған "Шағым", ақындық жолына рұқсат сұраған "Әкеме", "Менің пірім Сүйінбай" деген өлеңдері, бозбала кезінің мұңды да шуақты көркем жыры – "Айкүміспен айтысы", сылқым бойжеткен Кәмшат сұлуға шығарған құрбылық наз өлеңі сияқты дүниелер сақталған. Одан бертіндегі Жетісуды, Қаратау, Сыр өңірін өнеріне тәнті еткен, қырғыздың шалқар "Манасын", Шығыстың әйгілі қиссаларын жырлаған ақын мұрасынан бірталайының аты ғана белгілі. "Кедей күйі", "Пұшықтың ұрыға айтқаны", "Әділдік керек халыққа", "Кәрібайдың төбеті", "Жылқышы", "Мәңке болыс" тәрізді тегеурінді де өжет ақындык мінезден, халықтық даналықтан туған өлеңдері, әйгілі Құлмамбет, Сарбас, Нұрмағанбет, т.б. ақындармен айтысы, Өтеген, Сұраншы батырлар туралы ұзақ дастандары – даңқты шайырдың төңкеріске дейінгі шығармашылығынан сақталған қомақты мұрасы. Осылардың өзінен-ақ, Жамбылдың халықтың ақындық қазынасын жете, зерделей меңгеріп, жаңғырта, жаңарта дамытқан, өмір-тіршілік даналығын көкірегіне тоқыған, елдің арғы-бергі тарихын әділдік, шындық сөзін ешкімнен де тайсалмай айтатын, өлеңі тау өзеніндей тасқынды үлкен дарын иесі екенін танимыз [1, 3].
Болашақ акын 1846 жылы ақпан айында казіргі Жамбыл облысындағы Жамбыл тауының бөктерінде дүниеге келген. Ол жайында ақынның өзі Менің өмірім – деген өлеңінде:
Қақаған қар аралас соғып боран,
Ел үрей – көк найзалы жау торыған.
Байғара, Жамбыл, Ханда мен туыппын,
Жамбыл деп қойылыпты атым содан, –дейді.
Ол Ұлы жұз құрамындағы Шапырашты тайпасының Екей руынан шыққан. Әкесі Жапа кедей болғанымен, ат үстіне мығым, найзагер кісі екен. Ел ішінің дау- дамайына бітімгерлік айтқан кездері де болған деседі. Шешесі Ұлдан мінезі байсалды, абысын – ажын арасында беделді, орайы келгенде өз жанынан өлең шығарып, әдемі даусымен шырқай кететін әнші болған дейді. Жамбылдың аталарынан әріректе өнерпаз, сері, палуандар, ділмар шешендер шыққан. Ал оның руы – Екейлер туралы ел ішінде:
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мінеді екен ерттеп атын,
Қобызы домбырасы үнін қосып,
Гулейді жын қаққандай кешке жақын, – деген әзіл сөздерінде мол шындық жатыр [2].
Жамбылдың ұстазы – әйгілі Сүйінбай ақын да осы Екей руынан шыққан. Жамбыл жасынан өлең жырға қанып өскен, өз анасы Ұлданның ақындық талантын бойына сіңірген, менің пірім – Сүйінбай, – деп Жамбылдың өзі жырға қосқандай, Сүйінбай Аронұлы сияқты жыр даңғалынан тәлім-тәрбие алған. Бала Жамбыл әкесінен ақындық жолын қууға рұқсат сұрағанда, Екейде елу бақсы, сексен ақын деген сөз де жетер, сен сексен бірінші болмай-ақ қой. Ақынның түбі қайыршылық, бақсының түбі –жын, жын жиып бақсы болып ел кезгенше мал бақ – дейтіні де Екей елінің өнер дарыған жұрт екенін көрсетеді. Жамбыл өмірге келген кезде Қазақстанның оңтүстігі, оның ішінде ақынның туған өлкесі – Жетісу өңірі Қоқан хандарына бағынышты болған. Ал Қоқандықтардың халыққа жасаған зорлық-зомбылығын айтып жеткізгісіз ауыр еді. Ақынның өзі ауылдары солардан қашып бара жатқанда, қақаған аязды қыс айында көш-жөнекей туыпты. 1864 жылғы Қоқан хандығы Ресей империясы билеген замандағы халықтың мүшкіл тірлігі, отбасының жұтан тұрмысы, мықтының әлсіздерге көрсеткен зорлық –зомбылығы тумасынан талантты, намыскер Жамбылдың ішіне қайғы болып байланады. Ақын жыр айтыстарының сауаттылығы, адамдықты, әділдікті, батырлықты көксеген аңсары, кедейді жақтап, қайырымсыз бай, төрелердің елге жасаған қиянаттарын әшкерлейді, халық мүддесін өз өлеңдеріне арқау етеді. Жамбылдың өлеңге,ақындыққа құмарту сезімі ерте оянған. Өзінің айтуынша, 13 жасында ақын болуға бекем бел байлайды. Дүмше молдадан оқығанша, Домбыраны қолға аламын деп әкесінен рұқсат сұрайды. Жас жамбылдың алғашқы өлеңдері Жетісу бойына атағы жайылған Сүйінбайға қатты ұнайды, ол бала ақынға көптеген ақыл беріп, сөз өнерін сүйе білуге баулиды. Сүйінбай Аронұлы жас ақынның талантын көріп, Балам,өз өлеңінді шығар, бірақ оны жұрт жаттап алатын, ешкім ұмытпайтын өлең болсын, сенің өлеңін жеке адамдарды көңілін көтеріп, соларды сүйініп отыратын өлеңі болмасын, бүкіл халықтың сүйіп тыңдайтын өлеңі болсын. Көмекейің емес, жүрегің сөйлейтін болсын. Шындықты айт, әділдікті жырла, көне тозығы жеткен жолға түспе, жаңа жол, тың жолға, даңғыл жолға түс,төңірегіңде не болып жатыр, соны аңғар, соны біл, -депті [2, 3].
Қазақтың ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерінен көп үйренген Жамбыл өзінің өлең шығару шеберлігін де, айтыстағы шеберлігін де арттыра түседі. Жамбыл айтыста Сарбас, Досмағамбет, Құлмамбет сияқты бірсыпыра ақындарды жеңген. Айтыс ақыны бола жүріп, мысқылшыл уытты өлеңдерді уақытында айтып тастауға машықтанады және жырларында өз заманындағы ақындардың көбінен озық екенін танытады. Байлардың патша әкімдерінің ақындық талантты тұншықтырмақ болған әрекеттеріне Жамбыл батыл қарсы шығып отырған. 1913 жылғы Алматы уездік әкімдерінің Николай Романов патшаның тұқымын мақтап, жырла деген бұйрығын орындаудан бас тартады. ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарында Жамбыл белгілі ақын болады. Бұл кезде ұсақ өлеңдерімен қатар көлемді жырларыда шыға бастайды. Патша династиясының 300 жылдығына арналған Алматыда көрме ұйымдастырылады. Көрмеге қазақ байлары ақ үйлерін тігіп, қымбат дүниелерін қойып, жасауларын жияды. Қазақ байлары мен әкімдерінің бұл жағымпаздық қылықтарын шенеп, Жамбыл Өстепкіде деген өлең шығарады. Жоқшылықтың қаналудың азып-тозған бейшара кедейлердің аянышты тағдыры Жамбылға қатты әсер етеді.1916 жылғы көтеріліс кезінде Жамбыл халықпен бірге болып, патшаның майдандағы қара жұмысқа адам алу туралы жарлығына қарсы үгіт айтады. Ел арасындағы толқуды көрген патша әкімдері халықты алдап, үгіт таратады. Осы мақсатпен патша әкімдері ел ішіндегі бір топ ақындарды, ішінде Жамбыл да бар Алматыға айдап әкеліп, ат қораға қамап қойып қорқытып, патша жарлығын қолдап жыр айтыңдар дейді. Осы оқиға жөнінде Жамбыл:
Үгіт айт, патшаны мақта деді,
Болып жатқан соғысты мақта деді.
Жыр айтсаң, құдай менен пайғамбарды айт,
Онан басқа жырыңды таста деді, – дейді. Сөйтіп, әкімдердің бұл бұйрығын Жамбыл бастаған бір топ ақын орындамайды. Бір жеті қамап күштесе де, айтқанын істете алмайды, соңында бұларды босатып жіберуге мәжбүр болады. Халық поэзиясының алыбы атанған Жамбылдың есімі дүниежүзі халықтарына кеңінен мәлім. Жамбыл медресе мектептердің есігін ашып, қолына қалам ұстап, жазу сызуды білмесе де, жастайынан домбыра тартып, жыр жаттап, қазақ халқының сөз өнерін үйренеді. Ол Көрұғлы, Мұңлық -Зарлық, Шаһнама, Қыз Жібек сияқты үлкен дастандарды бірнеше апта бойы жырлаған. Жамбыл екі ғасыр тұсында өмір сүрген. Екі дәуірдің куәсі болған өз көзімен көрген өмірдің бар шындығын жырлай білген. Екі ғасырдың куәсі, жыршы, жырау, халық ақыны, ірі айтыскер ақын, Халық поэзиясының алыбы, ХХ ғасырдың Гомері, Жамбыл менің жай атым, халық менің шын атым деген ұлы тұлға. 1938 жылы Ленин орденімен, 1939 жылы Құрмет белгісі орденімен марапатталады. 1941 жылы КСРО мемлекеттік сыйлық берілді. Алғашқы өлеңдері Бақтыбай, Сары айтысы, Сарбас, Досмағамбет, Құлмамбет, Шашубаймен айтысқан, әсіресе 1881 жылы Құлмамбетті жеңіп, Жетісудың атақты ақыны болады [4].
Заманның ұлы тұлғалары Жамбыл мен Динаның кездескені туралы деректер Ғ.Ормановтың Ғасырлық ғұмырдан бір тағылым атты күнделік беттерінен және Н.Төреқұловтың Алыптар кездесуі атты естелігінде берілген. Жасы ұлғайған қарт жырау мен күйші ананың бір-бірімен талай рет кездескенін суреттеген Н.Төреқұлов, соның бірінде: Келесі жолы да Дина екі-үш күндей кешеуілдеп келеді. ...Сырттан біреу Дина келе жатыр дегенде, Жәкең орнынан ұмтыла тұрып:
−Ойбай, ол кемпірдің алдынан өзім шығайын, − деп есікке қарай беттеді. Бір шал мен бір кемпір тағы да шұрқырасты да қалды. Бірін-бірі құшақтап, арқасынан қағады. Бірі: Шалым-ау, орденің құтты болсын!, − десе, екіншісі: Мен сені алағдап көп іздедім, неге жатып алдың?, − деп наз айтып жатыр. Айнала қоршаған жұрт кемпір мен шалдың бұлайша сәлемдескеніне, қалжың сөзіне мәз-мейрам болып күлісіп алды. Дастарқан басына отыра берген Жәкең домбырасын шертіп:
Көп болды, Дина, сені көрмегелі
Орден ап, өрге шауып өрлегелі.
Сен дегенде көңілдің ілгіші бар
Келдің бе, сол ілгішті жөндегелі? −
деп, бір өлеңді бастай берді – дейді. Сондай-ақ, олардың дидарластығы өнердің әрбір саласы − кино, театр, бейнелеу, мүсін, фотосуреттерде кеңінен бейнеленген. Осы ретте ең алдымен Дина мен Жамбыл атты А.Черкасскийдің, кейін Б.Чекалиннің еңбектерін, Жамбыл әлемі атты фото-альбомдағы Динамен түскен бірнеше суреттің көрінісін, Аңыз адам журналындағы балауыз мүсіндердің суретін мысал ретінде келтіруге болады [2].
Ұлы Отан соғысының тақырыбына соғыстың төрт жылында Жәкең 3000 жолдан артық жыр шығарады. Халқымыздың отаншылдық намысын күшейте түсуде, совет адамдарының елдегі, майдандағы тамаша ерліктерін сипаттауда Жәкеңнің бұл жырларының тарихи маңызы аса зор.
Мысалға Ленинградтық өрендерім деген жырын алайық. Бұл жырды Жамбыл Ленинградтың халі аса бір ауыр шақта, сүйікті Ленин қаласы жаудың қоршауында қалған кезде шығарды. Осы кезде Жамбыл жырының күші қандай болғанын, Ленинград Жазушылар одағының председателі болған, Ленинградты қорғауда ерекше көзге түскен адамның бірі орыстың белгілі ақыны Александр Прокофьев былай дейді:
Жамбылдың Ленинградтық өрендерім деген жыры жарияланған кез Ленинградтың халінің аса бір ауыр шағы еді. Бұл шақта немістің қоршауында қалған Ленинградта азық өте аз болды; күніне жұмыс істейтін адам 250 грамм, жай кісі 150 грамм нан алды; ет, май дегенді халық өте аз және өте сирек көрді, басқа азықты білген жоқ. Үйлерге жіберілетін су тоқтатылды, канализация істемеді, отын атымен болмады. Жау атқан снаряд пен бомбалардың салдарынан шынысы қирап, терезе біткен аңырайып ашық тұрды, электр жарығы да нашар жанды, тіпті қаладағы үйлердің көбінде болған жоқ. Қалаға жаудың оғы үздіксіз жауып тұрды. Осындай халде Ленинградтық өрендерім деген жыры газеттерде жарияланды. Халықтың рухын көтеруде ерекше күші көрінген бұл жырды Ленинградтың радиосы күніне әлденеше рет оқып тұрды.
Ленинградты қорғаушылардың бірі, белгілі жазушы-драматург В.Вишневский Жамбыл өлеңінің әсері жөнінде Біз бұл өлеңді көзімізге жас алмай, қуанышқа бөленбей, тебірене толқымай оқи алмаушы едік. Біз бұл өлеңнің қуатын өзімізге көмекке тағыда бір күшті жауынгер жасақ келгендей сезіндік. Қазақстан халқы бізге достық пен сүйіспеншілігін, туысқандық сәлемін жолдады, біз күшімізді еселеп, ұрысқа аттандық. 1943 жылы майданда Жамбылдың ұлы Алғадай ерлікпен қаза табады. Бұл жөнінде ақынға хабар жеткенде, ол біраз үнсіз отырып барып, қайғылы хабарға өлеңмен жауап береді[5].
1943 жылы декабрьде Алматыға 60-қа тарта халық ақындары жиналып келіп, Абай атындағы опера және балет театрында ақындардың республикалық айтысы басталды. Айтысқа ақындардан басқа облыстағы жазушылар, партия, совет ұйымдарынан көптеген адамдар келіп қатынасты. Осы айтыс күндері Жамбыл дамыл тапқан жоқ. Ат шабыс, дүбір десе бүйірі қызып, кермеде тұра алмайтын жүйрік тұлпардай, Жамбыл да кәрі тарлан жүйріктігіне бағып, сол айтысқа қатынасатын ақындардың ақындық майданын қуанып, қызығып қарсы алғандай, ерекше шаттанып кетті. Ақындардың айтысын Жамбыл өзі бастады [6].
Жамбыл домбырасын қолына алып күйлеп отырып, өзінің ақын дос інілерімен сырласқандай жырын толғай жөнелді:
Алатаудан, Арқадан
Ақындарым келіпсің.
Тілдеріңнен бал тамған
Жақындарым келіпсің.
Жүрген жері думан жыр –
Сендер елге көріксің.
Шаршы топқа төгілген
Сөздеріңді сағындым,
Өздеріңді сағындым, - дегенде залдағы ақын достары қатты риза болып, Жарықтық-ай, көкірегі кең даңғылым-ай, - деп айғайлап, кейбірі көзіне жас алғандай болды. Жамбыл жырын кеңінен, тереңнен қайырып, толғап айтысқа ақындар жиналғанда өзінің тыныш жата алмағанын мұндай ұлы дүбір жарысқа астананың халқымен бірге қуанып, көтермеші болып келгенін айтып, ақынның асқан шеберін, өнерлісін жүйрік тұлпарға, қыран құсқа, қамалды бұзған батырға теңеп, елдің бұрыннан келе жатқан ақындық салтына тоқталды, кешегі Сүйімбай, Қатаған, Орынбай, Шөже, Кемпірбай, Мәйкөттер салған ақындық жол, дәстүр барын еске салды.
Біз солардың өнері,
Көк дауылдай боратып,
Сөз бастаңдар келелі, - деп ақындардың осы айтыстағы міндетін, нені мақтан етіп, жырлайтынын термелей сөйлейді.
Жамбыл есімінің әлемнің шартарабына танылған тұсы да осы кезең еді. Ақын жырлары майдандағы әр ұлттан құралған жауынгерлердің бәрінің де жүрегіне жетіп, жігерін қайрады. 1945 жылдың 22 маусымында Жамбыл жүзге қараған шағында Алматы қаласында қайтыс болды. Жамбыл – жыршылық өнердің де асқан шебері. Оның үздік шығармалары қырықтан астам шет елдер тілдеріне аударылды. Ромен Роллан, Мартин Андерсен Нексе, Катарина Сусанна Причард сияқты атақты суреткерлер Жамбыл поэзиясына өте жоғары баға берді. Жамбыл туралы жүздеген өлең-жырлар жазылды. 20-ғасырдағы халық ақындарына Жамбылдың әсері өте зор болды. Бұл қатарда Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Нартай Бекежанов, Доскей Әлімбаев, т.б. белгілі суырып-салма ақындар бар. Қазақтың ұлттық мәдениеті мен әдебиетіне сіңірген еңбегі үшін Жамбыл Ленин, Еңбек Қызыл ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен марапатталды. 1941 ж. Сталиндік сыйлықтың лауреаты атанды. Жамбылдың есімі Қазақстанның бір облысына, бірнеше ауданға, бірқатар елді мекендерге, мекемелер мен оқу орындарына, өнер ордаларына берілді.
Тарих – өткеннің сабағы, алдағының кейінгіге өнегесі деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев айтып кеткендей, қазақ халқы небір нәубәт жылдарды бастан кешріп, өткенді кейінгінің еншісіне қалдырып, жас ұрпаққа үлгі, тарихи тұлғаларымыз туралы қанша айтсақ та аздық етпес деп ойлаймын. Ал осы жас ұрпаққа тарихи тұлғаларымыздың қайсарлығымен, батылдығын, алдағыны болжайтын көрегендігін, елінің бостандығы мен тәуелсіздігін арман еткен ұлы тұлғаларымыздың ерен еңбегін оқушылардың бойына сіңіру әрбір ұстаздың басты міндеті. Қазақ елінің бүгінгі қол жеткізген тәуелсіздігі ұлан-асыр жерімізді жауларынан қызғыштай қорғаған асыл бабаларымыздың арқасы.
Көзі тірісінде-ақ аттары аңызға айналған, шуақты күн мен боранды аумалы-төкпелі заманда, заман ағымына қарамай, елдіктің, ерліктің, тәуелсіздіктің, ауызбіршіліктің туындай болып, халықтың сана-сезімін оятқан Жамбыл атамызды жас ұрпаққа паш ету біздің басты міндетіміз.



Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Жамбыл Жабаев шығармаларының толық жинағы. − Алматы, 1946. − 736 б.
2.Дастан ата: Жамбыл Жабаев туралы естеліктер / Құраст. Н.Төреқұлов. – Алматы.1989.–416б.
3.Тоғысбаев Б., Сужикова А. Тарихи тұлғалар. – Алматы: Алматыкітап ЖШС, 2006. – 170 б.
4.Тараз Жамбыл облысы энциклопедиясы. Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы. – Алматы, 2003. – 240-242 б.б.
5.Қазақ әдебиеті. 10 март. № 12(181). 1938. − Б.4.
6.Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. − Алматы: Жазушы. − 1975. − 400 б.