УДК 342.2/.7

КурбанджановаИнтизар

«Тұран» университеті

“Халықаралық қатынас”

білім беру бағдармасының

студенті

Алматы қ., Қазақстан

e-mail:23241834@turan-edu.kz

ГЕНОЦИД ЖӘНЕ ӘСКЕРИ ҚЫЛМЫСТАР ХАЛЫҚАРАЛЫҚ

ҚАТЫНАСТАРДЫ

Аңдатпа

Бұл мақалада геноцид және әскери қылмыстар халықаралық орнымен онын алдын алу шаралары жауапқа тарту қарастырылады. Бұл тарихи мысалдарда жаһандық қауіпсіздікке әкелетін ықпалы қарастырылды. Сондай-ақ, қазіргі геноцид және әскери қылмыстарға қарсы күрестің ықпалы ететін факторлар қаралады. Сонымен қатар,мақалада геноцид және әскери қылмыстарға қарсы анықтайтын нәтижеге ие трибуналдар мен халықаралық соттар көрсетіледі.

Тірек сөздер: геноцид, әскери қылмыстар, адамзатқа қарсы қылмыстар, жаһандық қылмыстар.

Кіріспе

   Халықараылқ құқықтың ең ауыр қылмыстардың бірі ол геноцид және әскери қылмыстар болып есептейді, яғни олар елдерге бағыталған жасанды зорлық-зомбылық болып саналады. Сондай-ақ, бұл қылмыстар адамдардың әлемдік соққы тудырып қана қоймай, халықаралық тыныштық пен қауіпсізге қауып төндіреді. 1946 жылы геноцид алғаш БҰҰ Бас Ассамблеясы Халықаралық заң бұзу ретінде танылды. 1948 жылы геноцид қылмыстың болдырмау туралы конвенцияда жеке қылмыс ретінде бекітілді. Сонымен қатар, Халыққаралық сот (ХҚС) конвециясы халықаралық құқықтың манызды бір бөлігі ретінде қабылданатын бірнеше рет айтқан. Қазіргі уақытта халықаралық қатынастарда осы қылмыстарға байланысты мәселелер маңызды болып келеді. Елдердің әр жерлерінде болып жатқан жаһанды жапай қыру әрекеттер қауымдастықтың назарын өздеріне аударуда. Мысалы, Палестина, Украина және басқа да елдердегі оқиғалар халықаралық нормаларға қатысты айта кетерлік мөлшерде сұрақтар тигізіп кетеді.

1-бөлім: 1944 жылы геноцид термині алғаш поляк заңгері Рафаэль Лемкин енгізді [1]. Геноцид қылмыстың бір белгілі ұлттық және діни топты толықтай жоюға мақсаталған іс-әрекет деп санайды[2]. Ал 1948 жылы БҰҰ «Геноцид алдын алу және оны жазалау» туралы конвенцияда нақты қабылданды[3]. Осы акттан кейін геноцид халаықаралық құқық бұзушылық ретінде мойындалды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әскери қылмыстардың құқықтық негізі қалыптасты[4]. Сонымен қатар, маңызды халықаралық құқық қағидаларының бірі ол «жазадан жалтырмау» принципі болып саналады. Бұған байланысты, бір қылмыскердің мәртебиесі жоғары болса, егер ол геноцид немесе әскери қылмыс жасаған болса, қалай болғанда да оған міндетті түрде тиісті шара қолданылады. Демек, ол әскери командир болса да халықаралық қылмыстық соттың алдында жауап береді. 1945-1946 жылдары Нюрнберг трибуналы нацистік Германия басшыларын әскери адамзатқа қарсы қылмыстар үшін жазаланды[5]. Халаықаралық трибунал қылмыстық құқықтың қалыптасуына ықпал етті. Сондай-ақ әскери қылмысты әлемдік көлемде зерттеп, жаза түпін қолданды[6]. БҰҰ 1990-жылдары ескі Югославия мен Руандадағы геноцидке арнайы әлемдік трибуналар құрылды, яғни бұл халықаралық ауыр қылмыстарды зерттейді[7]. Халықаралық қылмыстық сот 2002 жылы Гаагада құрылып, бүгінгі күнге дейін геноцид және әскери қылмыстарға бойынша қарсы іс жүргізуде. Бірақ кейбір елдердің халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) юрисдикциясын қабылдамауын және соттың жұмысын шектеуде.Аталған мәселені жаң-жақты терең зерттеген ғылымдар Уильям Шабас, Саманта Пауэр және Марк Драмбл бар. Мысалға: Уильям Шабасты алсақ, ол «Genocide in International Law: The Crime of Crimes»атты зерттеуі геноцид ұғымы құқық негізін және оны әлемдік деңгейде жан-жақты зерттейді. Саманта Пауэр өз еңбектерінде әлемдік қауымдастықты геноцид реакциясын әлсіреуін сынға санайды. Ал Марк Драмбл халықаралық қылмыстық соттағы процестерді теңдігіне қатысты терең талдау жасаған. Осылайша олар өз еңбектерінде геноцид және әскериқылмыстардың халықаралық құқықтағы орны мен қарсы саяси факторлардың рөлін талдайды. 

1-кесте: Халықаралық қылмыс түрлері

2-бөлім: Халықаралық қатынастарда геноцид және әскери қылмыстарда уақыт өте келе зерттеуге талап ететін көптеген тұжырымдар өз мәнін жоғалтады. Сондай-ақ, халықаралық құқықтың әлемдік қауіптердің саяси әрекеттерге негізделген болып саналады. Аса алғанда көптеген ғылымдардың пікірінше XX ғасырдың ортасында халықаралық құқықтың рөлі маңызды емес деп санайды. Реалистік теорияны ұстанған зерттеушілер (Кеннет Уолтц және Ганс Моргентау) геноцид және әскери қылмыстардың алдын алу тиімді емес деп есептейді. Белгілі бір ғылымдар геноцид және әскери қылмыстарды жазалау әлемдік жүйеде қиындық тудыру мүмкін деп саналады. Мыласы, Сэмюэл Хантингтонның «Өркениеттер қықтығысы» теориясы бойынша, мәдени халықаралық құқыққа қарағанда күшті фактор болып келеді[8]. Кейбір елдерде әскери қылмыстарға байланысты өздерінің өркениеттік ерекшеліктері болатынын айтады. Алайда, бүгінгі күнін айқынды деп саналады, себебі бұл халықаралық нормалардың айырмашылықтарынан жоғары тұратын тиімді қағидаларға сүйенеді. Сонымен қатар, XX ғасырда ғылымдар геноцид және әскери қылмыстарды халықаралық одақтың түсінікті бағасы деп санайды. Бұл тұрғыда Каро Шмиттің мемлекет билегі абсолютті принцип ретінде қазіргі уақытта құқықтық жүйеге қайшы келетінің айтты. Біздің дәуірде тәуелсіздік ұғымы абсолютті емес, нәтижесі ретінде халықаралық гуманитарлық құқық бойынша белгілі бір шектеу енгізуде. Халықаралық қатынастарда көптеген уақыт бойы «үлкен державалар» нормаларын өз мүдделеріне деген көзқарас басым юолды[9]. Бұл тұжырымда Джон Миршаймер сиякты ғылымдардың ұстанымдары маңызды рөл атқарады. Халықаралық құқық тек ірі державалардың мүдделерін қорғау деп санайды. Бірақ соңғы он жылдықтарда БҰҰ-ның санкциялық механизмдері және де тәуелсіз төргеулер бұл пікірдің бір жақты екенін айтады. Мысалға, баяғыда Батыс елдерде геноцид және әскери қылмыстарға байланысты тек кішкентаймемлекеттерге ғана санкциялар қолданылады деген пікір болған. Алайда, Югославия трибғауналы, Руанада трибуналы және Украинадағы әскери қылмыстарға байланысты процестің жаһандық сипатқа ие болғанын дәлелдейді. 

3-бөлім: Жоғарыда айтып кеткендей геноцид және әскери қылмыстар ең ауыр қылмыстардың бірі болып саналады. Осы әрекеттер әлемаралық қатынастарға маңызы әсер етеді және бұл бейбітшілік пен қауіпсіздікке қауып төндіреді. Геноцид – ол белгілі бір нәсілдік және діни топты жоюға жасалған қылмыстар жиындығы. Ал әскери қылмыстаға тоқталып кетсек ол халықаралық гуманитарлық бұзылумен байланысты болып келеді. Бұл қылмыстарды жазалау тек БҰҰ, Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) және Женева конвенциялары арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар, ХҚС мен БҰҰ трибуналдары біршама маңызды істерді өаралады. Мысалы, Югославия мен Руанда трибуналдары мыңдаған әскери қылмыскерлерді жауапқа тартады. Бірақта кейбір әділетті принциптерді сақталмады деген пікір бар. Халықаралық қылмыстық сот АҚШ, Ресей, Қытай державаларын заңдық билік деп мойындады[10]. Халықаралық құқық бұзушылқтардың алдын алу мақсатында санкциялар мен дипломатиялық ықтал ету құралдары қолданылады. Яғни, әдістердің тиімділік жағдайы тәуелді. Басқа да мемлекеттерге қарамастан санкцияларға өзгеріс келмейді, мысалы, Солтүстік Корея мен Иран. Олар геноцид және әскери қылмыстарды құжаттаумен Amnesty International, Human Rights Watch сияқты ұйымдар қатысады. Бұл ұйымдар үкіметтер мен халықаралық дәлелдер ұсынылады. 

2-кесте: Геноцид фактілері: Әртүрлі елдердегі мысалдар

Бұл кестеде нақты оқиғаларды салыстырып отырып, осы геноцидтің жаһандық сипатын түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар- халықаралық қатынастар ұйымы трибуналдар мен аймақтық сот арқылы қамтамасыз етуге тырысуда. Бұл ұйымдар болашақта қылмыстардың алдын алуға бағыталады. 

Қорытынды

Бұл жүргізілген нәтижелер бойынша генлцид және әскери қылмыстар халықаралық құқықтағы орны аса маңызды болып келед. Осы құқықбұзушылық адамзаттық құндылықтар мен бейбітшілік тікелей қатер төндіреді. Осы қылмыстың жауапқа тарту мақсатында  біраз құқықтық институттарды қалыптастырады. Жоғарыда айтқандай, БҰҰ 1948 жылы геноцид туралы конвенциясы, Халықаралық қылмыстық соттың құрылуы бойынша халықаралық деңгейде осы мәселелер ерекше назар аударады. Сондай-ақ, халықаралық  құқықтың тиімділігі саяси және мемлекеттер арасында ерік-жеігеріне байланысты болады. Кейбір үлкен державалардың негізгі проблемаларының бірі ол –ХҚС юрисдикциясын мойындамауы немесе саяси мүдделері жоғары қоюы

Қорытындылай келе, қылмыстардың ең ауыр түрі ол геноцид және әскери қысмыстар болып саналады. Бұл қылмыстар тек жаһандыққауіпсіздікке ғана емес, жалпы адамзатқа және халықтарға қауып төндіреді. Әлемдік қауымдастық қауіпке қарсы құқықтың түрі ретінде құралдарды қолдануда. Оның ішінде Халықаралық қылмыстық сот және БҰҰ-ның құқық қорғау рөлі ерекше. Бірақ, халықаралық құқықтың тиімділігі саяси ерікке және халықаралық нормалардың сақталуына байланысты болып отырады. Сол себепті, келішекте геноцид және әскери қылмыстардың алдын алу үшін жаһандық өзара іс-қимылды күшейтіп және құқықтық құралдар жетілдіру қажет.Сондай-ақ, бұл қылмыстарды болдырмау үшін білім беру адам құқықтарын насихаттау өте маңызды. Сонымен қатар, ақпарат құралдары және әлеуметтік желілер  де қоғамдық ақпараттардыңмаңызды қызмет атқара алады. Бұл дегеніміз, геноцид және әскери қылмыстарға қарсы күрес тек құқық қорғау органдарының ғана емес, сондай-ақ барлық қоғамның ортақ маңызы болуы тиіс. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Ленкин, Рафаэль. Alex Rule in Occupied Europe. --Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, 1944. 79-95 бет

2. Power, Samantha. A Problem from Hell: America and the Age of Genocide. -- Basic Books, 2002. 329-355 бет

3. United Nations. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. -- 1948. Article II бет

4. Schabas, William A. Genocide in International Law: The Crime of Crimes. -- Cambridge University Press, 2009. 10-35 бет

5. Bass, Gary Jonathan. Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals. -- Princeton University Press, 2000. 145-170 бет 

6. Geneva Conventions of 1949. Common Article III

7. Drumbl, Mark A. Atrocity, Punishment, and International Law. -- Cambridge University Press, 2007. 67-95 бет 

8. Huntington, Samuel. The Crash of Civilizations and the Remaking of World Order. -- Simon & Schuster, 1996. 208-221 бет 

9. Mearsheimer, John. The Tragedy of Great Power Politics. -- W.W. Norton & Company, 2001. 364-386 бет

10. Akhavan, Payam. The International Criminal Court in Context: Legitimacy and Expectations. // The American Journal of International Law, Vol. 97, No. 3(2003). 717-729 бет