КМҚК «Геодезия және картография колледжі»

ГЕОДЕЗИЯ НЕГІЗДЕРІ

ОҚУ ҚҰРАЛЫ

Семей қаласы

Оқу құралының авторы:

Садвакасова А.О.– Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің Білім басқармасы «Геодезия және картография колледжі» коммуналдық мемлекеттік қазыналық кәсіпорнының арнайы пәндер оқытушысы.

Оқу құралы 0713000 «Геодезия және картография» мамандығы, 0713043 «техник-картограф» және 0713033 «техник-аэрофотогеодезист» біліктіліктері бойынша білім алушы 2 курс студенттеріне арналған, «Геодезия негіздері» тақырыбында «Геодезия» пәнінің оқу жұмыс бағдарламасына негізделіп дайындалған. Оқу кұралының негізгі мақсаты — геодезия негіздері жөніндегі бағдарламалар шеңберінде карталар мен пландарға қоятын талаптары мен топографиялық-геодезиялық өлшеулердің өңделуі, топографиялық карталардың, пландар мен аэрофото түсірістерінің маңыздылығын ашу және инженерлік міндеттерді шешуде олармен жұмыс істеу тәсілдерін көрсету, геодезиялық өлшеулер және топографиялық карталар мен пландар жаңарту әдістері туралы түсінік беру.

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе..........................................................................................................................4

1. «Геодезия» пәні туралы жалпы мәліметтер.................................................................6

   1. Геодезия пәні және міндеттері..................................................................................6

   2. Халық шаруашылығы мен ел қорғаудағы геодезияның рөлі..................................7

1.3. Геодезияның қысқа даму тарихы................................................................................8

1.4. Қазақстандағы топографо – геодезиялық қызыметті ұйымдастыру. Топографо – геодезиялық жұмыстарды дамыту перспективалары. .....................................................9

1.5. Жер өлшеулері және фигура (пішіні) туралы түсінік. ..................................................10

2. Жер беті нүктелерінің орналасуын анықтау...............................................................12

2.1.Географиялық координаталар жүйелері...................................................................12

2.2. Тікбұрышты жазық координаталар жүйесі............................................................13

2.3. Гаусс – крюгердің проекциясы бойынша зоналық жүйе......................................14

2.4. Полярлық координаталар жүйесі............................................................................16

2.5. Геодезиядағы проекциялау әдісі............................................................................17

2.6. Жер беті нүктелерінің биіктігі. .............................................................................18

3. Топографиялық карталар және пландар.....................................................................20

3.1. Масштабтар мен олардың дәлдігі..................................................................................20

3.2. Сызықтарды бағдарлау............................................................................................22

3.3. Топографиялық карталар мен пландар жіктемесі мен міндеті..........................26

3.4. Карта менпландарды разграфкалау және номенклатуралау...............................28

3.5. Топографиялық карталардағы координаталық торлар.........................................32

3.6. Шартты белгілер және жіктелуі...................................................................................35

3.7. Бедер және оның топографиялық карталарда бейнеленуі..........................................39

3.8.Топографиялық карталар бойынша шешілетін міндеттер...........................................42

4. Сызықтарды таспамен өлшеу әдістері және сызықтық өлшеулер нәтижелерін өңдеу.........................................................................................................................................45

5. Геодезиялық бұрыштық өлшеулер...............................................................................48

5.1. Теодолит құрылысы және оның тексерулері...............................................................48

5.2. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу....................................................52

6. Нивелирлеу........................................................................................................................55

6.1. Нивелирлеудің міндеті және тәсілдері..........................................................................55

6.2.Геометриялық нивелирлеу.............................................................................................59

6.3.Тригонометриялықнивелирлеу......................................................................................63

7. Геодезиялық түсіру тораптары.....................................................................................64

7.1.Геодезиялық түсіру тораптары туралы жалпы мәлімет...............................................64

7.2.Теодолиттік жүрістер.....................................................................................................69

7.3. Биіктік түсірулік геодезиялық тораптар......................................................................80

7.4.Тригонометриялық нивелирлеу..............................................................................80

7.5.Техникалық нивелирлеу...........................................................................................82

8.Топографиялық түсірулер...............................................................................................84

8.1.Топографиялық түсірулер әдістерітуралы жалпы мәлімет.........................................84

8.2. Тахеометрлік түсіріс.......................................................................................................85

8.3.Мензулалық түсіру............................................................................................................89

8.4.Аралас түсіріс (комбинирлік) ........................................................................................97

9. Аэросуреттердідалалық дайындау..............................................................................102

9.1.Аэросуреттердіңпландықдайындығытуралы жалпымәлімет.....................................102

9.2. Аэросуреттерді пландық дайындау.........................................................................105

9.3.Аэросуреттерді биіктік дайындау..............................................................................114

10. Қателіктер теориясының негізгі элементтері.........................................................118

10.1.Геодезиялық өлшеулердің қателіктер теориясының негізгі жағдайлары мен міндеттері...............................................................................................................................118

10.2.Дәлдігі тең өлшеулер....................................................................................................120

10.3.Дәлдігі тең емес өлшеулер.........................................................................................123

11. Топографиялық карталарды жаңарту......................................................................125

11.1.Негізгі жағдайы..............................................................................................................125

11.2.Топографиялық карталарды жаңартудың негізгі тәсілдері......................................127

Қосымшалар:

Тәжірибелік жұмыс №1......................................................................................................132

Тәжірибелік жұмыс №2......................................................................................................134

Зертханалық жұмыс №1.....................................................................................................139

Әдебиеттер ......................................................................................................................... 142

КІРІСПЕ

Оқу құралы 0713000 «Геодезия және картография» мамандығы, 0713043 «техник-картограф» және 0713033 «техник-аэрофотогеодезист» біліктіліктері бойынша білім алушы 2 курс студенттеріне арналған, «Геодезия негіздері» тақырыбында «Геодезия» пәнінің оқу жұмыс бағдарламасына негізделіп дайындалған.

Мемлекетіміздегі өнеркәсәптік күштердің үзіліссіз дамуына осы жердің дәл ақпараттары керек. Осы ақпараттарды геодезиялық жұмыстар нәтижесі тек топографиялық карталар мен пландар бере алады. Осы топографиялық карталарынсыз халық шаруашылықты жоспарлау мүмкін емес. Әрбір ғимараттың құрылысы, заводтар мен аэродромдар, маңызды жолдар мен газбен мұнай құбырларын, электр сызықтарын жүргізу сапалы картографиялық ақпаратсыз мүмкін емес. Сонымен қатар геодезиялық жұмыстар нәтижесі мемлекетіміздің қауіпсіздігі үшін маңызы өте зор.

Ұсынылып отырған оқу құралын дайындау үстінде геодезия негізі, топографиялык карталар мен пландарға қоятын талаптары ескерілді. Сондықтанда бұл оқу құралында топографиялық-геодезиялық түсірістер мен нивелирлеудің теориясы мен карталарды жаңарту негіздеріне басты назар аударылды.

Оқу кұралының негізгі мақсаты — геодезия негіздері жөніндегі бағдарламалар шеңберінде карталар мен пландарға қоятын талаптары мен топографиялық-геодезиялық өлшеулердің өңделуі, топографиялық карталардың, пландар мен аэрофото түсірістерінің маңыздылығын ашу және инженерлік міндеттерді шешуде олармен жұмыс істеу тәсілдерін көрсету, геодезиялық өлшеулер және топографиялық карталар мен пландар жаңарту әдістері туралы түсінік беру.

Студенттер «Геодезия негіздері» тақырыбы бойынша,оқу құралынан алған білімдері алда орындалатын геодезиялық және картографиялық жұмыстарын жеңіл орындау үшін септігін тигізеді.

1. «Геодезия» пәні туралы жалпы мәліметтер

   1. Геодезия пәні және міндеттері.

Адамзат қоғамының дамуына және ғылым мен техниканың өсуіне байланысты, геодезияның мазмұны да өзгеріп отырды.

Геодезия — жердің немесе оның жекелеген бөліктерінің пішіні мен көлемін, жерді карталар мен пландарға түсіру, сол сияқты адамның инженерлік қызметінің сан алуан міндеттерін атқару мақсатында жер бетін өлшеу әдістерін зерттейтін ғылым.

Қазіргі кезде геодезиялық өлшеулер Жер бетінде, оның қыртыстарында, теңіздерде, ғалам кеңістігінде, Айда және Күн жүйесінің планеталарында орындалады.

Көптеген тапсырмалар салдарынан геодезия бірқатар ғылыми пәндерге бөлінеді. Геодезия пәні мемлекеттік геодезиялық тордың дамуында құрастырылатын түсіру торларындағы нүкте координаталарын анықтауға арналған жер бетіндегі өлшеулер әдістерін және топографиялық карталар мен жобаларды құрастыру үшін топографиялық түсіріулерді өткізу әдістерін зерттейді. Сондықтан геодезияны сонымен қатар топография деп атайды.

Жоғарғы геодезия – Жердің, сол сияқты Күн жүйесінің планеталарының пішіндерін, өлшемдерін және сыртқы гравитациялық өрістерін зерттейтің ғылым.

Геодезиялық астрономия — геодезиялық тірек жүйелері үшін аспан шырақтарын бақылау негізінде координаталық бастапқы мәліметтерді анықтап беру мәселелерімен айналысады.

Геодезиялық гравиметрия — жер бетінің жекелеген нүктелерінің ауырлық күшін арнайы аспаптармен өлшеу аркылы жердің фигурасын зерттеумен шұғылданады.

Жасанды жер серіктерін (ЖЖС) ұшыру геодезия есептерін шешудің жаңа әдістерінің мүмкіншіліктерін анықтады, бұнын нәтижесінде жаңа бағыт пайда болды – ғалам геодезиясы.

Қолданбалы геодезия іздеулер, кұрылыстар мен инженерлік ғимараттарды салу және пайдалану, жабдықтарды монтаждау, сонымен катар еліміздің табиғат байлықтарын пайдалану кезінде атқарылатын геодезиялық жұмыстардың әдістерін зерттеумен айналысады. Қолданбалы геодезия өзінің жұмыс барысында геодезия әдістерін кең пайдаланады, ал кейбір жағдайларда оны өз тәсілдері мен құралдары арқылы шешеді.

Жер қыртысында орындалатын геодезиялық жұмыстар макшейдірлік іс пәнінің мазмұны болып табылады. Соңғы уақытта акваториялардағы (су астындағы) табиғи байлықтарды игеру басталды. Сондықтан геодезиялық өлшемдерді жүргізу, көл және басқа да ішкі су қоймаларының түптерінің, теңіз бен мұхиттардың жағалауларының карталарын сызу қажеттіліктері туындады. Осы жұмыстарды орындау әдістері теңіздік геодезияда зерттеледі.

Картография жер бетінің едәуір территорияларынын әр түрлі мақсаттағы карталар түрінде жасау әдістері мен процестерін, оларды жасау және көбейту технологиясын зерттейді.

Аэрофототопография жердің карталары мен пландарын фотосуреттер және әуеден түсірген фотосуреттер бойынша жасаудың әдістерін талдаумен айналысады.

Жер бетінің топографиялық карталарын сызу кезінде ең кең қолданылыста болғаны фотограмметрия (өлшегіш фотографиясы). Фотограмметриялық әдістері Ай бетінің және Күн жүйелерінің планеталарының беттерінің карталарын сызу кезінде қолданылады.

Геодезияда өлшеулер арнайы геодезиялық құралдар көмегімен орындалады, сондықтан геодезияда олардың теориясын оқып үйренуге, қондырғылыры мен зерттеулеріне көп көңіл бөлінеді.

Өзінің дамуында геодезия – матиматика, физика, механика, астраномия, физикалық география және басқа ғалымдардың жетістіктеріне сүйенеді.

Математика геодезияны әр түрлі геодезиялық есептердің аналитикалық түсіндірмелерінің тәсілдерімен, сондай-ақ өлшеулердің нәтижелерін өңдеудің талдауларымен, әдістерімен қамтамасыздандырады. Физика геодезияны электроникамен және электро-техникамен қатар оптикалық, оптикалық-механикалық және электронды-оптикалық аспаптар мен жүйелердің жобалау есептерінің негіздерімен толықтырады. Астрономия геодезияны геодезиялық тірек жүйелерін дамыту үшін бастапқы мәліметтермен қамтамасыз етеді. Автоматика, телемеханика және радиоэлектроника салаларындағы ғылым мен техника жетістіктерінің негізінде аса жаңа геодезиялық аспаптар кұрастырылады. Географияны білу жер бедерін құрайтын ландшафт элементтерін, жер бетінің табиғи жамылғыларын және адам қызметінің нәтижелерін дұрыс түсіндіруді камтамасыз етеді. Жер бедерінің пішіндерін және олардың өзгеру зандылықтарын танып-білуде геология мен геоморфология көмекке келеді. Жердің фигурасын зерттеу оның сыртқы гравитациялык өрісіне зерттеулер жүргізумен байланысты. Ал гравиметрияның заңдары мен аспаптарын пайдаланбай, мұндай зерттеулер жүргізу мүмкін емес. Пландар мен карталарда графикалық сапалы безендіру топографиялық сызу тәсілдерін білуді қажет етеді.

1.2. ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН ЕЛ ҚОРҒАУДАҒЫ ГЕОДЕЗИЯНЫҢ РӨЛІ

Геодезияның халық шаруашылығының түрлі-түрлі салалары үшін алатын орны зор. Кең байтақ территориямызды толық жан жақта игеру үшін толық ақпаратты тек топографиялық карталар мен пландар бере алады. Осы топографиялық карталарынсыз халық шаруашылықты жоспарлау мүмкін емес. Әрбір ғимараттың құрылысы, заводтар мен аэродромдар, маңызды жолдар мен газбен мұнай құбырларын, электр сызықтарын жүргізу сапалы картографиялық ақпаратсыз мүмкін емес. Сонымен қатар геодезиялық жұмыстар нәтижесі мемлекетіміздің қауіпсіздігі үшін маңызы өте зор.

Мемлекетіміздегі өнеркәсәптік күштердің үзіліссіз дамуына осы жердің дәл ақпараттары керек. Осы ақпараттарды геодезиялық жұмыстар нәтижесі ғана бере алады. Толығырақ айтсақ: мәселен, геодезиялық өлшеулер жолдар, каналдар, жер асты құрылыстары (метро, кабельдер, кұбырлар), әуе желілері (электрлік беріліс, байланыс желілер) трассаларын белгілеу кезінде, пайдалы кен орындарын барлау және пайдалану кездерінде кең қолданылып келеді. Геодезия аудандарды ауылдарды орналастыруда, жерді кұрғату мен суландыруда, орман шаруашылығын жүргізу кезінде қолданылады.

Әскери қорғаныс ісінде, осы учаскені зерттеу, әскери жағдайды бейнелеу мен жауынгерлік операцияны талдау сияқты маңызды кезеңдерде әскери қорғаныстың ойы да, көзі де дәлдігі жағарғы карта болып саналады.

1.3. Геодезияның қысқа даму тарихы.

Адам баласының барлық тіршілігі жермен байланысты болғандықтан геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу қажеттігі туған кезде пайда болды.

Геодезия – көне ғылымдардың бірі (geodezy грек тілінен) орыс тіліне аударғанда жерді бөлу дегенді білдіреді. Геодезия басқа ғылымдар сияқты адамзат қоғамының практикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайда болған. Дамыған Мысыр, Грек, Үнді, Қытай, Парсы, Орта Азия елдерін және басқа елдер біздің эрамызға дейін бірнеше мың жылдар бұрын каналдарды, тоннелдерді құру үшін, ғимараттарды тұрғызу үшін, жер учаскілерін бөлу үшін геодезиялық жұмыстарды жүргізген.

Әсіресе, Ежелгі Египетте геодезияның пайда болуы мен дамуына ерекше қолайлы жағдайлар туды. Грек ғалымы Эратосфен (б. з. д. 274—194 жылдар) Египетте жердің көлемін анықтады. Ол жер шарынын радиусы шамамен алты мың километр екенін анықтап берді. Ал Египеттегі ең үлкен пирамиданың бірі – Хеопс төрт қырының әрқайсысы 230,13 метр де, ал бір-бірінен айырмашылығы 2 см- ден аспайды. «Әлемнің жеті кереметінің бірі» осы пирамидаларды салу арнаулы геодезиялық өлшеулерінсіз мүмкін емес. Жер өлшеу өнерін египтеттіктерден үйренген гректер, оны алғашқы кезде геометрия деп атады. Барлық ғылымдарға ұстаздық еткен –Аристотель геометриядан бөліп өлшеу ғылымын «геодезия» деп атаған.

Аристотельден кейін араб мәдениетінің дамыған кезінде дүние жүзінде білім мен мәдениеттің «екінші ұстазы» атанған данышпан, ғалым Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 ж.ж.) геодезиялық оптикалық аспаптар жөнінде «Ғылымдардың тізбегі» атты еңбегінде толық жазған еді.

Орта Азия мен Шығыстың ұлы ғалымы Абу Райхан Буруни (973-1050ж.ж.) Ай мен Жер ендігі мен бойлығы жайлы үлкен мұра қалдырды. 1609 жылы Г.Галилей жасаған көру дүрбісінің көмегімен геодезиялық өлшеулер дәлдігі жоғары болды. XVII И. Нютон ашқан тартылыс заңының көмегімен жердің шар емес, айналу өсінің бағыты бойынша салынған эллипсоид екенің дәлелдеген.

Дүние жүзінде осы күнге дейін сақталып қалған ірі құрылыстар қатарына жататындар: Қытайда – Ұлы қабырға, Жапонияда – Тодайдзи, Арабияда - Құдыс, Медина, Бағдат. Кейінгі Ақсақ темір заманынан бастап салынған тамаша құрылыстар қатарына: Шахи-Зинда, Тадж-Махал, Хожа – Ахмет Яссауи мавзолейі, Ұлықбек абсерваториясы сияқты ұлы ғимараттарды салу арнаулы геодезиялық өлшеулерінсіз мүмкін емес, сондықтан геодезияны сол заманда меңгерген деп айтуға болады.

Ресейде бірінші геодезиялық өлшеулер ХІ ғасырда орындалды – мұз үстімен Керчен бұғазының (пролив) ені өлшенді. ХІІ ғасырдан бастап жер аумағын зерттеу үшін, сипаттамалар мен карталар құру үшін Сібірге, Солтүстік Мұзды мұхит жағалауларына және Камчаткаға, жаңа жерлерге көптеген экспидициялар ұйымдастырылған еді.

Карталарды құрастыру бойынша жұмыстар ПетрІ (1672 – 1725 ж.ж.) кезінде кең тарау алды. Мәскеуде 1701 жылы «матиматикалық және навигациялық ғылымдар» мектебінде геодезисттерді дайындау басталды. 1758 жылы бастап 1763 жылға дейін Петербургтік ғылым академиясының Географиялық депортаментті М.В.Ломоносов басқарды. Бұл уақытта географиялық депортамент бірнеше жаңа карталар шығарды және жаңа мәліметтер бойынша оншақты «Ресей Атласы» картасын түзетті. Осының арқасында Донда, Ертісте, Камчаткада және Куриль аралдарында алғашқы топографиялық түсірулер жасалынды.

Геодезиялық қызмет Кеңес өкіметі жылдарында қарқындап дами бастады. Осы кезеңде негізгі геодезиялық жұмыстар мен топографиялық түсірулер жүргізу үшін орталық және жергілікті геодезиялық ұжымдар құрылды. Сол уақыттан бастап геодезияның негізгі міндеті одақтың өндіргіш күштерін зерттеу мен дамытуға жәрдемдесу болды.

Бүгінгі таңда геодезия жоғары ғылыми деңгейде, аса жоғары дамып, халық шаруашылығының барлық мұқтаждарын қанағаттандыруда.

1925 жылдан бастап бұрынғы одақта мемлекеттік карталар жасау үшін жер бетін суретке түсіру колданылды, ал ол бүгінгі күндері жердің бетін картаға түсірудің ең негізгі әдісі болып табылады. Ал геодезия жүмыстары үшін авиацияны қолдану қысқа уақытта (1945 жылға дейін) бұрынғы ТМД территориясының 1 : 1000 000 масштабтағы топографиялык карталарын жасауға мүмкіндік берді. Соғыстан кейінгі кезеңдегі геодезиялық қызметтің жетістігі 1954 жылға қарай 1 : 100 000 масштабтағы карта жасап болды. Қазіргі кезең 1 : 25 000 ірі масштабтағы карталарды және одан да ірі карталарды жаңартуиен сипатталады.

Жер пішінінің жаңа өлшемдерін анықтауда Ф.Н. Красовский бастаған орыс ғалымдары зор еңбек етті. Сонымен қатар А.А. Изотов, М.Д. Бонч – Бруевич, А.А. Михайлов, М.С. Молоденский, А.С. Чебатарев, Н.М. Алексапольский, Ф.В. Дробышев, М.Д. Коншин, В.Д. Большаков және т.б. геодезия картография саласында қосқан еңбектері айтарлықтай.

1.4. Қазақстандағы топографо – геодезиялық қызыметті ұйымдастыру. Топографо – геодезиялық жұмыстарды дамыту перспективалары.

Геодезиялық жұмыстар далалық және ғылыми өндеу жұмыстары болып бөлінеді. Далалық жұмыстардың ең басты мазмұны өлшеу процесі болып табылады, ал ғылыми өңдеу жұмыстары есептеу және графикалық процестерден тұрады.

Өлшеу процесіне пландар мен карталар жасау үшін немесе арнайы мақсаттар, мысалы, трассалар жүргізу, құрылыстарын бөлу үшін жүргізілетін жер бетіндегі өлшеулер жатады.

Топографиялық-геодезиялық өлшеулер мынадай элементтерді қамтиды: горизонталь және вертикаль бұрыштар, еңіс, горизонталь және вертикаль қашықтықтар. Осыларды өлшеу үшін әр түрлі геодезиялық аспаптар қолданылады.

Оларға мыналар жатады:

а) қашықтықтарды өлшеуге арналған аспаптар—өлшеуіш болат ленталар, сым, рулеткалар, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық қашықтық өлшеуіштері және т. б.;

ә) бұрыш өлшеуіш аспаптары: теодолиттер, буссольдар, гониометрлер тахеометрлер және т. б.;

б) вертикаль биіктіктерді өлшеуге арналған аспаптар: нивелирлер, рейкалар, және т. б.

Геодезиялық өлшеулер нәтижелері тиісті журналдарға енгізіледі және дала жағдайында түсірілетін объектінің схемалық сызбалары жасалады, ол абрис (сұлба) деп аталады.

Графикалық процесс өлшеу және есептеу нәтижелерін белгіленген шартты белгілерді сақтай отырып, мәліметтерді сызба түріне келтіруден тұрады. Геодезияда сызбалар топографиялық жұмыстардың түпкі өнімі болып табылады. Одан арғы есептеу мен жобалау солардың негізінде жүргізіледі. Сондықтан сызба тексерілген әрі дәл мәліметтер нәтижесінде жасалынуы керек және графикалық жағынан салынуының сапасы жоғары болуы тиіс.

1940 жылы Жамбыл мен Қарағандыда, 1946 жылы Талғарда ұйымдастырылған геодезиялық отрядтар қазіргі таңда «Оңтістік геодезия», «Астана топография», «Алматы геокарт», «Шығысгеодезия» «Казгеодезия» сияқты ірі мемлекеттік өнеркәсіпке айналып отыр. Қазақстан Республикасының әскери күштерін геодезиялық ақпараттармен қамтамасыз ететін орталықтардың ашылуымен қатар, Қазақстанда осы салада мамандар дайындауда және геодезияның одан әрі дамуына аянбай еңбек етіп келе жатқан К.Б. Қалабай, Б.М. Жарқымбаев, С. Мұхаділ, Р.А. Койшубаева т.б. еңбектері айқын дәлел.

Қазақстанда топографиялық-геодезиялық және картографиялық қызметті Геодезия және картография бас басқармасы басқарады. Бұл басқарманың негізгі өндірістік міндеттері мынадай:

1. Республика территориясында геодезиялық тірек жүйесін дамыту және карталар жасауда қажетті топографиялық түсіру жасау жөнінде жоғары дәлдіктегі жұмыстарды ұйымдастыру.

2. Алуан тектегі және түрлі мақсаттағы карталарды, пландар мен атластарды жасау және оларды басып шығару.

3. Әр түрлі мекемелер жасаған геодезиялық және топографиялық жұмыстарды үйлестіріп, мемлекеттік бақылау жасап отыру.

Геодезия және картография бас басқармасы жанында республикада атқарылған картографиялық және геодезиялық жұмыстардың бәрі жиналған Орталық картографиялық қор және Мемлекеттік геодезиялық қадағалау басқармасы бар. Бұл мемлекеттік басқарма топографиялық және геодезиялык жұмыстарды жургізуге рұксат береді, олардың орындалу сапасын бақылайды, әрі келешектегі геодезиялық жұмыстар үшін бастапқы мәліметтер қызметін атқаратын материалдарды бір жүйеге келтіреді.

1.5. Жер өлшеулері және фигура (пішіні) туралы түсінік.

Жер өлшеулері мен оның пішінің білу тек қана геодезия мен картография үшін қажет емес, ол сонымен қатар білімнің көптеген салалары үшін де қажетті: ғарыш, авияция, теңіздік жүзулер, астрономия, геология, геофизика және т.б.

Жердің физикалық бетінің жалпы ауданы 510 млн км²-қа тең және геометрия жағынан алғанда пішіні күрделі. Орасан кеңістікті (жер бетінің 71%-ін) мұхиттар мен теңіз шұңқырлары алып жатыр, олардың тереңдігі 11000 м-ге дейін жетеді. Дүниежүзілік мұхиттың орташа тереңдігі — 3800 м-ге жуық. Құрлықта тау жоталары, жазықтар, өзен алқаптары және жыра-сайлар бар. Қейбір таулардың, мәселен, Эверестің (Джомолунгма) биіктігі 9000 м-ге жуық. Құрлықтың теңіз деңгейінен орташа биіктігі 875 м-ге тең. Сонымен, құрлықтың көлемі дүниежүзілік мұхитқа қарағанда аз ауданды алып жатқандықан, сондай-ақ құрлықтың мұхит тереңіндегі қыраттармен салыстырғанда онша биік болмайтындықтан, мұхит деңгейін жердің фигурасы ретінде қабылдауымыз қажет. Дүниежүзілік мұхит жер бетінің ¾ бөлігін құрағандықтан оны жердің пішіні деп атауға болады, ол құрлық пен мұхит түптерінің пішіндерін әлемдік мұхиттың бетіне қатысты зерттеуге болады. Қалыпты жағдайда дүниежүзілік мұхиттың суының орта деңгейімен сәйкес келетін бет негізгі деңгей беті деп атауға болады.

Дүниежүзілік мұхит пен теңіз суларының тыныш жағдайда құрлықтармен жалғастырсақ геоид денесі пайда болады.

Осылайша геоид пішіні отвестық сызықтардың бағыттарымен анықталады. Олардың орналасуы жер бетіндегі тартылыс күшіне байланысты. Геоидқа ең жақын матиматикалық бет айналу элепсойды болып табылады.

Геоид пішіні күрделі, дегенмен осы фигура жалпы сфероидқа, яғни PQ₁P₁Q (1-сурет) эллипстің кіші осі РP₁ төңірегінде айналуынан шығатын айналу эллипсоидына жақын. Сфероид бетін РP₁ айналу осі арқылы өтетін жазықтықтармен қиғанда меридиандар деп аталатын эллипстер (РКР₁К₁) пайда болады. РР₁айналу осіне перпендикуляр жазықтық қималар параллель шеңберлерін түзеді.

Сфероидтың центрі (O) арқылы өтетін жазықтық параллельQKQ₁К₁ экватор деп аталады. Экватордың OQ₁=а радиусы және ОР=b кесіндісі сфероидтың үлкен және кіші жартылай осьтерін құрайды. Эллипсойдтың өлшемдері ( - үлкенжарты ось, - кіші жарты ось) және полярлық қысумен анықталады. Геоидтың беті біршама күрделі, геоидқа ең жақын айналу элепсойды болып табылады.

Әр елде өз эллипсоидтары қолданылады; олар сол елдің немесе бірнеше елдің территориясын толық, не ішінара қамтиды.

Референц – эллепсойд дегеніміз нақты бір елдерде геодезиялық өлшемдерді өңдеу үшін қолданылатын, жер денесінде белгілі түрде бағдарланған, нақты көлемі анықталған эллипсойд.

Шар ретінде жер өлшемдерін бірінші рет анықтау б.э.д. ІІІ ғасырда Эратосфенмен жүзеге асырылды. Көптеген оқымыстылар жер өлшемдерін анықтаумен айналысқан ең белгілі деген нәтижелерді келтірейік.

Деламбрмен есептемен меридиандық эллепсойдтың ұзындығын 40 000 000 м-ге тең деп қабылданған. Бұл эллепсойдтың бір қырық миллиондығы ұзындық бірлігіне алынған метр.

Бессельдің эллепсойд өлшемдері КСРО-да 1942 жылға дейін қолданылды, алайда Бессель бойынша үлкен жарты ось 850м өлшемге қате (келтірілген) екендігін дәлелдейді.

Біздің мемлекетімізде сол сияқты АҚШ пен Батыс Еуропада кең көлемде орындалған астронома –геодезиялық өлшеулер 1940 жылы профессор А.А.Изотовтың қатысуымен әйгілі оқымысты – геодезист КСРО ғылым академиясының мүшесі Ф.Н.Красовскийдің эллепсойдының нақты өлшемдерін алуына ықпал жасады. 1946 жылы үкімет бұйрығымен бұл өлшемдер КСРО-ға, қабылданды ал эллипсойдқа Красовскийдің аты берілді. Красовскийдің референц эллипсойды белгілі – бір түрде жер денесінде орныққан Красовский референц эллипсойдының беті біздің еліміздің жер аумағының шектерінде геоид бетіне жақын келеді. Жердің жасанды серіктерін (ЖЖС) зерттеу нәтижелерінде мәні а – 1:298,26 ауытқулар 40м – ден аспайды.

2. ЖЕР БЕТІ НҮКТЕЛЕРІНІҢ ОРНАЛАСУЫН АНЫҚТАУ

2.1.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ КООРДИНАТАЛАР ЖҮЙЕЛЕРІ

Ж азықтықтағы нүктелерді жай анықтаушы, беттерді немесе кеңістікте бағыттардың және жазықтықтар салыстырмасын, негізгілердің, координаталардың тап осы жүйесін- координаталар мен бұрыштарды немесе ұзындық мөлшерді анықтайды. Астрономиялық координата жүйесі. Астрономиялық координаталарға бойлық және ендік жатады, бастапқы қабылданған экватор жазықтықтағы меридиан және геоид бетіндегі жазық салыстырмалы нүктелерді анықтаушы. Астрономиялық бұрыш тіктеуіш сызық МО, осы М нүктесі арқылы өтетін және QCDQ₁O жердің айналу жазықтығымен перпендикуляр.Жазықтықтағы астрономиялық геоид- жазықтық, тап осы нүктеге МО тік сызығы арқылы өтетін және жер айналудың параллель осі. Астрономиялық ұзындық деп екі қырлы бұрыштың аралық жазықтықтағы астрономиялық меридиан, осы нүкте арқылы өтетін және РСР₁ қабылданған бастапқы Гринвич меридианы.

1. Астрономиялық координаттар жүйесі. 2. Геодезиялық координаттар жүйесі.

Географиялық координаталар- талдап, қорытындылаған ұғым туралы астрономиялық және геодезиялық координаталарда, тік сызықтардың ауытқуларын ескермейді. Тік бұрышты координаталар жүйесі. Шағын аймақтарды біршама қысқа арақашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде, тік бұрышты х және у осьтерінен тұратын жазық координаталар жүйесін пайдаланады. Тік бұрышты координаталар жүйесіне х осі- абцисса, у- ордината осьтері болады. Координаталардың кеңістік ішінде көпшілікке танымалы- географиялық координаталар жүйесі. Оларды географиялық ендік және географиялық бойлық дейді.

Жер бетіндегі нүктелердің орындары координаталармен, яғни координаталар жүйесін анықтайтын бастапқы жазықтықтар мен сызықтарға қатысты ізделіп отырған нүктелердің орнын сипаттайтын шамалармен анықталады. Көпшілікке танылған біртұтас жүйе координаталардың географиялық жүйесі болып табылады. Координаталардың географиялық жүйесінің элементтеріне мыналар жатады (2-сурет):

ЕЕ₁—экватор жазықтығы дегеніміз жер ортасынан өтіп айналу осіне тік бұрыш жасап қиылысқан жазықтық. РР₁—экваторға перпендикуляр жердің айналу осі;

РГГ₀Р₁- бастапқы меридианның жазықтығы. Халықаралық келісім бойынша, бастапқы меридиан ретінде қазіргі кезде Лондон қаласы Гринвич абсерваториясы арқылы өтетін Гринвич меридианы қабылданған. 2- сурет А нүктесінің эллипсоид бетіндегі проекцияларының орны мынадай координаталар мен: φ — геодезиялық ендікпен және λ— геодезиялық бойлықпен анықталады (φ, λ).

Геодезиялық ендік (φ) экватор жазықтығы мен берілгеи нүктедегі тік түзу арасындағы бұрыш. Ендік экватордан берілген нүктеге дейінгі А_оА геодезиялық меридианның доғасымен өлшенеді және жарты шарға байланысгы солтүстік ендік (+) немесе оңтүстік ендік (—) болуы мүмкін. Геодезиялық ендіктің шамасы экватордан (0°-тан) басталып оңтүстік және солтүстік полюстерге қарай (90°-қа дейін) өзгеріп отырады.

Геодезиялық бойлық (λ) бастапқы меридианның жазықтығы мен берілген нүкте арқылы өтетін меридиан жазықтығы арасындағы бұрыш болып есептеледі. Бойлық бастапқы меридианнан батысқа (батыс бойлық) және шығысқа (шығыс бойлық) қарай саналады (0°-тан 180°-қа дейін).

2.2. ТІКБҰРЫШТЫ ЖАЗЫҚ КООРДИНАТАЛАР ЖҮЙЕСІ

Біршама қысқа ара қашықтықтарға байланысты есептерді шешкенде тікбұрышты жазық координаталар жүйесі пайдаланылады. Бұл жүйеде нүктелердің координаталары, ара қашық бағыттары арасындағы байланыс аналитикалық геометрияның қарапайым формулаларымен өрнектеледі, мұның өзі есептеулерді айтарлықтай жеңілдетеді. Осы координаталар жүйесінің элементтері мынадай: х абсцисса осі (3-сурет), оның бағыты бастапқы меридианға, магниттік және осьтікі меридианға параллель немесе еркін қабылданады. Оу — ордината осі Ох осіне перпендикуляр болады; О нүктесі — координаталар басы.

Горизонталь жазықтық координаталар осімен төрт ширекке бөлінеді. Математикада қолданылатын тікбұрышты жазық координаталар жүйесінен (декарттық) айырмашылығы— геодезияда оң тікбұрышты координаталар жүйесі қолданылады; онда ширектердің нөмірленуі солтүстік-шығыс ширектен басталып, сағат тілінің бағыты бойымен жүргізіледі; мұның өзі геодезиялық есептеулер кезінде тригонометриялық формулаларды ешбір өзгеріссіз пайдалануға мүмкіидік береді.

Ох және Оу осьтеріндегі АВ түзуінің проекцияда ординаталар өсімшелері деп аталады. Координаталар өсімшелерінің белгілері 1-кестеде келтірілген.

Координаталар есімшелерінің белгілері

Ширектер	І	ІІ	ІІІ	ІV
Координаталар өсімшелері	СШ	ОШ	ОБ	СБ
Δх	+		-	+
Δу	+	+	-	-

Тікбұрышты жазық координаталардың шартты жүйесі жергілікті сипаттағы геодезиялық барлау жұмыстарының жобаларын барлауды жүргізетін жерде бөлу кезінде қолданылады.

2.3. ГАУСС – КРЮГЕРДІҢ ПРОЕКЦИЯСЫ БОЙЫНША ЗОНАЛЫҚ ЖҮЙЕ

Ресейде топографиялық карталарды 1928 ж. бастап Гаусс – Крюгердің проекциясында жасап шығаруда.

Аймақтық координаталар жүйісі. Гаусс – Кюгер проекциясында тік бұрышты координаттардың анықтамасына арналған. Әрбір аймақта жалпақ тік бұрышты координаттардың жүйесі енгізілуі, координаттардың аймақтық жүйесімен анықталады.

Биіктік мередиан және әрбір аймаққа экватор дара перпендикуляр сызықтармен жазықтықтарға бейнелейді және бөліктікте әрбір аймақта координаттардың тік бұрышты жүйесі осы үшін қолданылады. Және де биіктік меридиан абсциссалардың осының артынан қолданылады, ол экватор үшін – координаттардың осі. Дәл осылай абциссалар сияқты х полюстарға экватордан санап қойылады, Ресей аумағына арналған, солтүстік жарты шарда орналасқан, ол әрқашан дұрыс болады.

Ж ұмыста ыңғайлыққа арналған әрбір аймақ шектерінде ординаталардың жағымсыз мағыналарынан құтылады. Координаталрадың басы 500 км батысқа қарай остік меридианға алып барады, аймақта координаталардың басы х=0; у=500 км нүктені координаталармен қабыладайды. Нүктелердің ординатасы сол уақытта, нүктелердің биіктік меридиандарының батыста жатқандардың, биіктік меридиандардың шығын жақтардың 500 км көбірек болады. Ординаталардың алдында аймақ нөмірі қойылады. Сондай ординаталарды өзгертілген деп атайды. 4-сурет Гаусс-Крюгер проекциясы.

Аймақтардың зонасы Гринвич меридиандарынан басталады. Бағыттар батыстан шығысқа қарай.

Ж ер бетінің картасын түсіру үшін элипсиодты цилиндрға енгіземіз. Цилиндрдің қабырғасы РР₁ меридианы арқылы өтеді. Цилиндрдің осі НН₁ жер ортасы мен экватор арқылы өтеді, осы денені КК₁ сызығымен кесіп өтеміз. Элипсоидта 3⁰ және 6⁰ сайын мередиан жүргіземіз. Жер бетінің зоналық жүйесі бойынша бейнесін аламыз.

5-сурет Жазықтықта тікбұрышты координаттар (зоналық) жүйесі

Карталарға арналған бұрмалаудың ірі масштабтары графикалық қателерден басым болып келеді. Ірі масштабты карталардан кейін аймақтың үш градустық Гаусс – Крюгер проекциясы қолданылады.

Тікбұрышты жазық координаталардың жалпы мемлекеттік жүйесінде жер бетіндегі нүктелердің орындары жазықтықта х, у тікбұрышты координаталарымеи анықталады. Олар жазықтыққа Гаусс-Крюгердің тең бұрышты көлденең-цилиндрлі про­екциялау заңы бойынша проекцияланады (7-сурет). Сонда жер эллипсоиды бойлықта әрбір 6° сайын меридиандармен 60 зонаға бөлінеді, олар полюстен полюске дейін созылады. Зоналардың нөмірлері батыстан шығысқа қарай Гринвич меридианынан жүргізіледі, ал Гринвич меридианы бірінші зонаның батыс шекарасы болып саналады. Әрбір зонаның ортадағы меридианы осьтік меридиан деп аталады.

Шығыс жарты шарындағы кез келген зонаның осьтік меридианының бойлығы мына формула бойынша анықталады

λ=6ºN—3°, (4)

мұндағы N — 6 градустық зонаның нөмірі.

Зонаның осьтік меридианы экватор жазықтығында өзара перпендикуляр сызыктармен кескінделеді. Осьтік меридианный кескіні X осі, ал экватор — У осі болып қабылданады. Осьтік меридианның экватормен қиылысқан жері әрбір зонадағы координаталардың басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай, ал ординаталар осьтік меридианнан батысқа және шығысқа қарай саналады.

Қазақстан территориясы экватордың солтүстік жағында орналасқан, сондықтан абсциссалардың мәні барлық уақытта оң болады. Бірақ ординаталардың теріс мәнінен туатын қолайсыздыктан құтылу үшін осьтік меридианның ординатасын 0-ге емес, 500 км-ге тең деп есептеу келісілген. Бұл шама осьтік меридианнан алты градустық зонаның шегіне дейінгі (шамамен 330 км) ең үлкен ара қашықтықтан артық, сондықтан ол зонаның барлық нүктелерінің ординаталары мәнінің оң болуын қамтамасыз етеді.

Әрбір зонада координаталардың сандық мәндері қайталанып отырады. Нүктелердің координаталары бойынша оның 60 зонаның 6 суретте қайсысына жататынын анықтау үшін ординаталардың сандық мәнінің алдына осы нүкте орналасқан зонаның нөмірі қосымша жазылады. Мысалы, егер А және В (7, в-сурет) нүктелері 7-зонада орналасқан болса, онда олардың координаталары мынадай мәнге ие болады: х_А =6090 км, у_А =7430 км, х_В = 5020 км, у_В =7210 км.

2.4. ПОЛЯРЛЫҚ КООРДИНАТАЛАР ЖҮЙЕСІ

Геодезиялық жұмыстарды атқарған кезде, біршама нүктелердің орындарын бастапқы нүкте ретінде қабылданған қандай да бір нүкте арқылы анықтау үшін жазық полярлық координаталар жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің мынадай элементтері болады (8-сурет): 1) полярлық осі — Ох; Ох осін кез келген жаққа бағыттауға болады, мысалы, теодолит жүрісінің қабырғасы; 2) О нүктесі — координаталар басы (полюс), еркін қабылданады; полюс ретінде әдетте теодолит жүрісінің нүктесі қабылданады.7-сурет

Нүктелердің жазыктықтағы орны қарастырылып отырған жүйеде екі координатамен; яғни β — полярлық осімен анықталатын нүктеге қарай бағытталған кесіндінің арасындағы горизонталь бұрышпен; d — полюстен анықталатын нүктеге дейінгі горизонталь ара қашыктықпен анықгалады. Мәселен, А нүктесі А (β₁, d₁), В нүктесі В (β₂, d₂). Полярлық бұрыштар полярлық осінен сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді. Осы координаталар жүйесі теодолит түсіргісінде және жобадағы барлау скважинасының горизонталь жазықтықтағы орнын табу кезінде қолданылады.

2.5. ГЕОДЕЗИЯДАҒЫ ПРОЕКЦИЯЛАУ ӘДІСІ

Жер бетінің едәуір территориясын жазықтықта кескіндеу үшін нүктелерді эллипсоидтың бетінен белгілі бір математикалык заңдылық бойынша жазықтыққа көшіруге мүмкіндік беретін картографиялық проекциялар қолданылады.

К еңістіктегі әр түрлі бейнелер мен заттарды қағаз бетінде кескіндеу үшін проекциялау әдісі қолданылады. Жердің физикалық бетіндегі нүктелердің орны эллипсоидтық бетіне нормаль болып есептелетін тік сызық арқылы проекцияланады. Осы проекциялау нәтижесінде нүктенің горизонталь

(ортогональды) проекциялары алынады. 8-сурет

Сонымен қатар геодезияда ортадан проектілеу әдісі қолданылады. Проект ортасы S шыққан SA, SB, SC сәулелері арқылы құрылады. Бұл проекция жер бетін фотографиялық бейнелеу негізінде құрды. Топографиялық карта кұруда кеңінен қолдануда.

Жер бетінің едәуір территориясын кескіндеу жердің деңгейлік бетіне жасалынады, бұл жағынан оған тік сызықтар есептеледі. Жер беті и (9-сурет) жердің деңгейлік бетінің бір бөлігі болсын делік. Сонда жердің физикалық бетіндегі бір-бірінен едәуір қашықтықтағы А, В, С және D нүктелері деңгейлік бетке и тік сызықпен проекцияланады. Тік сызықтардың деңгейлік бетпен қиылысатын а, b, с және d нүктелері жер бетінің тиісті нүктелерінің горизонталь проекциялары деп аталады.

Жер бетінің А, В, С және D нүктелерінің орны деңгейлік беттен жердің физикалық бетіндегі нүктелерге дейінгі тік сызықтардың (аА, bВ, сС, dD) ұзындығымен және тиісті география немесе тікбұрышты координаталармен анықталады.

Егер жергілікті жердегі ABCD төртбұрышының горизонталь проекцияларының ab, be, cd, da жақтарының ұзындығы және 9-сурет олардың арасындағы горизонталь бұрыштары (β₁, β₂, β₃, β₄) белгілі болса, онда оның горизонталь проекциясын (abсd) қағазға түсіруге болады.

Жер бетінде тікелей АВ, ВС, CD, DA арақашықтықтарын және β₁, β₂, β₃ және β₄ горизонталь бұрыштарын өлшеуге болады. Жер бетіндегі өлшенген түзуден (DC=s) оның горизонталь жазықтықтағы проекциясының, (DC₁=s₁)) ұзындығына көшуге болады. Жердегі түзудің горизонталь жазықтығындағы ортогональ проекциясының ұзындығы осы түзудің горизонталь ұзындығы деп аталады. Түзудің көлбеу бұрышы жердегі DC түзуі мен оңың горизонталь жазыктығындағы DC₁ проекциясының арасындағы вертикаль жазықтықта орналасқан, сондықтан оны тікелей өлшеуге болады. DCC₁ үшбұрышынан жердегі түзудің горизонталь ұзындығын s_гор1= s cos v формуласы бойынша анықтайды.

2.6. ЖЕР БЕТІ НҮКТЕЛЕРІНІҢ БИІКТІГІ.

БИІКТІКТЕРДІҢ БАЛТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

Нүктенің үшінші координасы биіктігі қажет. Биіктіктер абсолюттік және салыстырмалы болады.

Бір нүктеден екінші бір нүктеге деңгейлік беттінен айырмашылығын – салыстырмалы биіктік (h) деп атайды.

Мұхит деңгейін көп жылдар бойы бақылау нәтижесінде деңгейлік беттің орташа жағдайын анықтайды. Біздің елімізде абсолют биіктігінің бастапқы саны ретінде Балтық теңізде орнатылған Кронштандт футштогының нөлі 1977 ж бастап бастапқы деңгей ретінде қабылданған. Футштог дегеніміз – бөліктері бар мыстан жасалған тақта, осы бөліктер бойынша оқтын – оқтын теңіз деңгейі тексеріліп , есептеліп отырады.

Ж ердің физикалық бетіндегі нүктелерден деңгейлік бетке дейінгі арақашықтық (метрмен алынған) нүктенің абсолют биіктігі деп аталады (мысалы, 9-суретте Н). Dd -Н _D , Сс - Н _C ал, нүктелердің сандық мағынасы отметкасы деп аталады.

Бір нүктенің екінші бір нүктедегі биіктігінің айырмашылығын – салыстырмалы биіктік - h, немесе биіктік өсімшесі дейміз. Мысалы, D нүктесінің С нүктесіне қарғандағы биіктік өсімшесі h d -с = Н_C-Н_D болады.

Биіктік өсімшесі нивелирмен Жер бетіндегі көлбеу сызықтар жазық бетке өздеріне сәйкес проекциялары ав, вс арқылы кескінделеді. Кейде осы проекцияларды жазықтықтағы горизонталь салындылар деп атайды. Арттырумен анықталатын нүктенің үстінде бірдей нүктелердің биіктіктердің айырымдарымен және формуласымен анықталады:

h=H_В –H_AН_А ,Н_В –абсолюттік биіктік.

Биіктік өсімшесі деп – екі нүкте биіктігінің айырмасы. Оң немесе теріс таңбада болады, себебі биіктік өсімшесі h d -с = Н_C-Н_D D нүктесінің биіктігі С нүктесіне қарғандағы төмен немесе отметкасы кіші.

Абсолютті биіктік деп – нүкте арқылы өтетін тікбұрыш жасап қиылысатын бастапқы деңгейге дейінгі арақашықтық. Бір нүктеден екінші бір нүктеге деңгейлік беттінен айырмашылығын –биіктік өсімшесі (h) деп атайды.

1946 жылы біздің елімізде Балтикалық теңіздің орта деңгейіне лайықты оның күй жағдайын абсолютті биіктігін О – дік деңгейде және фунштокамен бақылады.

Мередиан мен экваторға параллель сызықтықтар жүргізсек километрлік тор аламыз. Шағын аймақта қысқа ара – қашықтық координаталарын шешкенде тікбұрышты жазық координата жүйесін пайдаланамыз. Биіктік уровеннен басқа беттің отчетталғаның айтады.

Жер бетіндегі А – нүктесін тік сызық арқылы деңгей бетке проекцияланғандағы Н_А ара қашықтығы нүктенің абсолют биіктігі деп аталады, ал сол нүктеден бастап шартты бетке дейінгі қашықтық H – шартты биіктік болады. Бір нүктенің екінші бір нүктедегі деңгейлік бетінен айырмашылығын – салыстырмалы биіктік - h, немесе биіктік өсімшесі дейміз. Мысалы, а нүктесінің В нүктесіне қарғандағы биіктік өсімшесі h_А=Н_А-Н_В болады.

Мұхит деңгейін көп жылдар бойы бақылау нәтижесінде деңгейлік беттің орташа жағдайын анықтайды. Біздің елімізде абсоют биіктігінің бастапқы саны ретінде Балтық теңізде орнатылған Кронштандт футштогының нөлі қабылданған. Футштог дегеніміз – бөліктері бар мыстан жасалған тақта, осы бөліктер бойынша оқтын – оқтын теңіз деңгейі тексеріліп , есептеліп отырады. Деңгей беттен нүктелерге дейінгі вертикаль қашықтықтарды - нүктелердің биіктіктері – Н дейміз.

Нүкте биіктіктерінің айырмашылығы- h- биіктік өсімшесі деп атайды. Биіктік өсімшесін нивелирмен Жер бетіндегі көлбеу сызықтар жазық бетке өздеріне сәйкес проекциялары ав, вс арқылы кескінделеді. Кейде осы проекцияларды жазықтықтағы горизонталь салындылар деп атайды. Арттырумен анықталатын нүктенің үстінде бірдей нүктелердің биіктіктердің айырымдарымен және формуласымен анықталады:

h=H_В –H_AН_А ,Н_В –абсолюттік биіктік.

3.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАР ЖӘНЕ ПЛАНДАР

3.1. МАСШТАБТАР МЕН ОЛАРДЫҢ ДӘЛДІГІ

1. Масштаб туралы ұйым

2. Масштаб түрлері

3. Масштаб дәлдігі

Жер беті мен оның шағын аймақтары қағаз бетіне белгілі бір масштаб арқылы кішірейтіліп кесікінделеді.

Масштаб дегеніміз – пландағы, картадағы сызықтың (кесікіннің) өзіне сәйкес жер бетіндегі ұзындығының горизонталь проекциясына қатынасы. Масштаб сандық, сызықтық және көлденең болып бірнеше түрге бөлінеді.

Егер план 1:1000 масштабында жасалса, онда жер бетіндегі ұзындығы 1000 сантиметрлік арақашықтық планға 1 сантиметрлік кескінді түрінде кесікнделген болады. Мұндай масштаб сандық масштаб делінеді. Мына төмендегі бірнеше сандық масштабтар 1:1000; 1:2000, 1:5000; 1:10000 тағы басқа ірісінен ұсақтарына қарай қатармен жазылады. Масштаб ірі болса, ол планда арнаулы деректер толық көрсетіледі. Әр планның мақсатына лайықты өзіне сәйкес масштабы болады. Егер сандық масштаб белгілі болса, сызықтың ұзындығы қағаз бетіне не керісінше, пландағы кесінді арқылы оның жер бетіндегі ұзындығын анықтауға болады. Бірінші мысал: жер бетіндегі сызықтық проекциясы 275 метрге тең делік. 1:5000 сандық масштабта бұл қышықтық планға 275:5000 = 0,55м =5,5 сантиметрге тең кесінді болып есептеледі. Екінші мысал: 1:2000 масштабтағы пландағы кескінді ұзындығы 6,5 сантиметр болса, онда жер бетіндегі ұзындығы 6,5*2000 = 13000см.= 130м. ; l= ; d=l*М

Мұны төменде берілген формула арқылы шығарамыз.

l - картадағы кескін.

d – жер бетіндегі горизонталь проекция

Іс жүзінде бұл есептерді қолдану ыңғайсыз болғандықтан, сандық масштабтың орнына сызықтық, көбінесе көлденең масштаб қолданылады. Сандық масштабтың қағаз бетіне сызба түрінде бейнелеуін – сызықтық масштаб дейді.

1 0 сурет

Сызықтық масштаб бір түзудің бойын «Масштаб негізі» деп аталатын біріне-бірі тең бірнеше кескіндерге бөлгеннен шығады. Масштаб негізгі әдетте 1см-ге тең болып келеді (1-сурет). Сол жақтағы шеткі негіз тең 10 бөлікке бөлінеді де, оның оң жақ ұшы 0-ден белгіленеді. Сандық масштабтың да кемшілігі бар, ол сызықтық масштабпен пайдаланғанда оның 0-ден сол жақтағы негізінің ұсақ бөлшектердің аралығын көз м
өлшермен бағалаудан тұрады.

11-сурет Сондықтан өте үлкен дәлдікті қажет ететін өлшеулер мен көбіне көлденең масштаб көрсетілген. Түзу сызық жоғарыдағыдай «масштаб негізі» 2-сантиметрге тең етіліп, бірнеше бөліктерге бөлінеді. Оң жақтағы 0,2,4,6 нүктелерінен перпендикуляр тұрғызылып, олар төменге түзу сызықтан бастап, әрқайсысы 2 мм-ге 10 бөліктен бөлінеді. Бөлінген нүктелер арқылы бастапқы түзу сызыққа параллель сызықтар жүргізіледі. Сол жақтағы масштаб негізінің төменгі және жоғарғы қабырғалары 10-ға бөлініп, «масштабтың кіші негізі» алынады. Олар суреттегідей қиғаш суреттермен қосылады. Осылай сызылған көлденең масштабтың ең кіші бөлігі «ав» кесіндісі «АВ» - нің 1/10 не яғни, 0,2 мм-ге тең. 0,2 мм-ге сәйкес келетін жер бетіндегі горизонталь ұзындықты көлденең масштабтың дәлдігі дейді. Масштаб дәлдігі мына формуламен анықталады: t = ab =

a – масштаб негізі

n - масштаб бөліктерінің саны

m - масштаб биіктігі бөліктерінің саны

Мысалы; 1:1000; 1:2000; 1:5000 масштабтарының графиктік дәлдігі 0,2; 0,4; 1,0 м тең болып келеді. Мұндай көлденең масштабтар топографиялық транспортирлер мен металдан жасалған сызықтарға қолданылады. Оларды масштабтық сызғыштар дейді.

3.2. СЫЗЫҚТАРДЫ БАҒДАРЛАУ

Сызықтарды негізгі және магниттік меридиандар бойынша бағдарлау

1. Сызықтар бағдарлауы туралы ұғым. Азимут: тура және кері, меридиандар жақындауы.

2. Дирекциялық бұрыш: тура және кері, азимут пен дирекциялық бұрыш арасындағы байланыс. Румбтар. Дирекциялық бұрыш және румб арасындағы байланыс.

3. Жер магнетизмі туралы ұғым. Магнит тілінің бұрылуы, магниттік азимут. Магниттік азимут, азимут және дирекциялық бұрыш арасындағы байланыс.

Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеңде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді.

Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз, оның бастапқы бағытқа байланысты орналасуын табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.

Топографиялық геодезилық жұмысында бастапқы бағыт ретінде үш бағытты аламыз.Олар; негізгі меридиан, магниттік меридиан және остік меридиан.

1. Географиялық негізгі мередиан (Истенный мередиан) - берілген бір нүктелерде мередианды астраномия тәсілімен тапсақ онда мередиан негізгі.

2. Магниттік мередиан – магнит стрелкасы арқылы тапсақ, магниттік мередиан болып аталады.

3. Ө стік мередиан (Осевой мередиан) – Х өсі немесе оған параллель сызықтар зонаның ортанғы мередианын айтады.

Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде негізгі азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінін бағыты бойымен 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді.

12-сурет

Негізгі азимут деп, сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан бағдар сызығына дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.

Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі:

А кері=Атура+180°+v,

мұндағы v — меридиандардың жақындасуы, яғни негізгі меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридиан арасындағы бұрыш. Бұл бұрыштың мәні, әрі 0°-тан ±3°-қа дейін ауытқуы мумкін.

13-сурет

Магниттік азимут деп сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианның солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүітік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді.

Магниттік азимуттан негізгі азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) білу қажет. Магниттік азимутты А_М анықтап және магниттік бұрылуды δ, яғни негізгі және магииттік меридиандар арасындағы бұрышты біле отырып шын азимутты (А) мына формуланы пайдаланып табуға болады: 12 – суреттегі сызба бойынша А = A + δ_ш, А = А^/ + δ_б

Мұндағы δ_ш , δ_б — магнит тілінің сәйкесінше шығыс және батыс бұрылулары.

Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз:

A=A_M +δ

яғни шын азимут магниттік азимутпен қосындысына тең.

Жер бетінің әрбір нүктесінде магниттік бұрылудың шамасы әр түрлі және 500 жылға жуық кезең ішінде магнит тілі өзінің орнынан шамамен 22,5°-қа екі жаққа ауытқиды. Демек, сызықты магниттік меридиан бойынша бағдардау тек қана жер бетінің шағын учаскелерінің пландарын жасаған кезде ғана қолданылады.

Сызықтарды осьтік меридиан бойынша бағдарлау

К арталар мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасаумен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиі қолданылады.

Дирекциондық бүрыш(α) дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін

14-сурет есептелетін горизонталь бұрыш. А₂ - α = γ

я ғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың негізгі азимуты мен дирекциондық бұрышының арасындағы айырмашылық осы нүктедегі негізгі меридианның зонаның осьтік меридианымен жақындасуына тең.

Мына формуладан негізгі азимут А₂-ні табамыз: А₂= α + γ

Осьтік меридианнан батысқа қарай орналасқан

15- сурет нүктелер үшін меридиандардың жақындасуы теріс

санмен көрсетіледі.

1 6-суреттен. α₁ =α+180º яғни кері дирекциондық бұрыш тура дирекциондық бұрыш пен 180°-тың қосындысына тең. Практикада α>180° болған кезде, дирекциондық бұрышты мына формуламен анықтаған қолайлы

16-сурет α₁ =α - 180º

Румбтар және олардың дирекциондық бұрышпен байланысы

Геодезиялық өлшеулерді өңдеу кезінде сызықтардың бағытын сүйір бұрыш арқылы анықтауға тура келеді. Бұл жағдайда румбтар қолданылады. Осьтік меридианның жақын бағытынан екі жаққа қарай бір нақты сызыққа дейін есептелетін сүйір бұрыш румб деп аталады.

Румбтар 0°-тан 90°-қа дейін өзгереді және әрбір ширектегі шамасы бірдей болуы мүмкін. Бағытты бір мәнде анықтау үшін румбтың сандық мәнінің алдында

17-сурет ширектің аты көрсетіледі. Мысалы: СШ (солтүстік-шығыс), ОШ (оңтүстік-шығыс), ОБ (оңтүстік-батыс), СБ (солтүстік-батыс).

Әрбір ширекте румбтар мен дирекциондық бұрыштар арасында мынадай байланыс болатынын көреміз

I ширек (СШ) α = r;

II ширек (ОШ) α₂= 180° - r₂;

III ширек (ОБ) α₃=180°+ r₃;

IV ширек (СБ) α₄= 360° - r₄;

Мысалы, дирекциондық бұрыш α=230°10' делік. Алдымен осы бағыттың қай ширекте жатқанын анықтаймыз, яғни III шнрек (ОБ). Содан кейін румбаны табамыз: r =230°10' — 180°= 50°10'.

Буссоль

Буссоль ол геодезиялық құрал, магниттік меридиандар мен магниттік азимуттарды анықтауда қолданылады.

Буссольдің көптеген түрлері бар:

Дөңгелек буссоль , бағдар буссоль.

Дөңгелек буссольдің құрылғысы. 18-сурет

1- градустық щеңбер бөліктері

2 — магниттік стрелка,

3—көздеу сызығы ,

4—магниттік азимут (суретте 284°)

Үстінгі беті шыны қақпақшамен жабылған.

Буссольдің ортасында магниттік бағдардың кері жағында агаттық тас орналасқан, ол ұшталынған металдық шпиль қорапшасында қойғызылған. Агаттық тас магниттік бағдар айналған кездегі оның үйкелісін азайтады. Жұмыс істемеген жағдайда, бағдар құрылғы көмегімен буссоль қорапшасының шынысына жақындайды. Хомут көмегімен бағдардың бағытын өзгертуге болады. Буссольдің барлық бөліктері магниттік бағдарға әсер тигізбейтін металдардан жасалынады.

Бағдар буссоль.

Магниттік азимуттарды өлшегенде буссольдің О нүктесіне отвесный түзуге орнатып , бастапқы С нүктесін тауып буссольді бұраймыз, буссолдық сақинасынын нөлдік диаметрі бағытталған сызықпен сәйкес болу керек. Магниттік бағдардың солтүстік жағынан алған отчет магниттік азимут болып табылады

Бағдар буссольдің металдық қорапшасы тікбұрышты пішінде болады. Бағдар буссоль геодезиялық құрылғыларды және карталарды магниттік меридиан бойынша бағыттау үшін қолданылады.

Азимуттарды бағдар буссоль арқылы өлшеу мүмкін емес, себебі онда толық буссольдық сақина жоқ.

Буссольдық тексеру. Буссоль келесі талаптарды орындау керек.

1. Магниттік бағдар сезімтал болуы тиіс, яғни ол жақсы магнитталған, ұшталған шпиль , өнделген тас болуы керек.

2.Горизантальдық жазықтыққа буссольді орналастырғанда магниттік бағдар горизанталь болуы керек. Егер осы жағдайда бағдар көлбеу орналасса, онда оның бір жағы буссольдық сақинасынан жоғары болады.

3.Буссольде эксцентристік болмауы тиіс , себебі магниттік бағдардың айналу осі буссольдық сақина ортасында өтуі тиіс

3.3. ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАР ЖӘНЕ ПЛАНДАР ЖІКТЕМЕСІ МЕН МІНДЕТІ

Карта мен план туралы түсінік міндеті мен мазмұны

Геодезиялық өлшеулер мен жекелеген учаскелердің түсірулері жер беті, оның сапалық жағдайының өзгеру зандылықтары, физикалық кеңістік, табиғи, жер ресурстарының халық шаруашылығының барлық салаларында пайдаланудағы әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктері туралы жеткілікті дәрежеде толық мағлұмат бере алмайды. Халық шаруашылығына қажетті осы сияқты және т. б. мәліметтерді картография береді. Картография уақыт пен кеңістіктегі процестер мен құбылыстардың өзара байланысы және езгеруі туралы географиялық карталарды жасау мен әдістерді пайдалану туралы ғылым.

Карта деп жер бетінің немесе оның жеке бөлшектерінің кішірейтіліп,

арнаулы деректері толық көрсетіліп, жазықтық бетке кескінделуін айтады.

План деп шағын аймақтың кішірейтіліп, жазық бетке кесікінделуі.

Атлас деп жалпы талаппен географиялық карталардың жүйеленіп жинақталуы.

Картада жер беті туралы керекті әр түрлі және кең қолданылатын ақпарат көрсетіледі.

Жалпы географиялық карта аймақтың негізгі элементтері бейнеленетін географиялық карта. Жалпы географиялық картада физика-географиялық (гидрографма, рельеф (бедер), почвенно – растительный покров) және соционально-экономикалық (тұрғылықты жер, жол жемістері, шекара және тағы басқалар) аймақ элементтері бейнеленеді.

Тақырыптық арнайы карталар жалпы географиялық карталардың негізінде жасалынады, бірақ олардын элементтерінің бірі ғана барынша толық ашылады (топырақ карталары, орман, сортандану, дымқылдану геологиялық карталар және т. б.).

Қазіргі уақытта пайдалы казбалар кенін барлау және игеру кезінде жердің үлкен ауданын мелиорациялау және игеру жөніндегі шараларды жүзеге асыруда, жолды салуда, айналадағы ортаны қорғауда және халық шаруашылығының басқа мақсаттарында арнайы салалық карталар жасалынады.

Топографиялық карталар мен пландарға келесі талаптар қойылады.

Картадағы географиялық дәлдік – нүктенің жер бетінде орналасуы мен картадағы сәйкестік дәрежесі.Картаның анықтылығы – шындыққа сәйкестілігі. Белгілі бір күнге дұрыс мағлұмат беру.Картаның көрнектілігі – арнайы талапқа сәйкес көлемі мен пішіні өзгертіліп берілуі. Картаның оқылуы – шартты белгілемен, жазулармен толтыру.Картаның толықтығы – барлық жер бетіндегі контурлар мен шарттар белгісімен көрсетілуі керек. Бейнесі айқын, түсінікті, мазмұны толық болуы керек.

Картаның мазмұны және безендірілуі. Рамканың үстінде картаның номенклатурасы көрсетіледі. Оңтүстік рамкадан төмен жағында:

1) осы карта үшін меридиан жақындасуы гамма мен магнит тілінің бұрылуы сигма беріледі. 2) сандық және сызықтық масштаб беріледі; 3) бедер кимасының биіктігі (высота сечение релефьа), 4) график золожений (жатыс графигі); 5) түсірісті түсірген немесе жаңартқан жылы. 6) ұйым атауы мен редактор аты жөні 7) қай мақсатта 8) қай жердің картасы аты жазылуы тиіс.

Топографиялық карталар мен пландардың масштабтық мемлекеттік қатары.

1:1000000 және одан да ірі масштабты жалпы географиялық карта-топографиялық карта деп есептеледі. Біздің елде топографиялық карта және план мынандай масштабта жасалады: кіші масштаб – 1: 1000000; 1:500000; 1:200000; орта масштаб – 1:100000; 1:50000; 1:25000 ірі масштаб – 1:10000; 1:5000; Топографиялық пландар – 1:2000; 1:1000; 1:500; 1:200; 1:100.

Масштабтық қатар мынадай есеппен жасалған: біріншіден халық шаруашылығы мен мемлекеттің қорғанысын қалауын қанағаттандырады; екіншіден масштаб саны аз болуы керек; үшіншіден бір масштабтан өзге масштабқа ауысу мүмкіндігі оңай болуы керек.

Топографиялық карта мен планның міндеті. Еліміздің халық шаруашылығын оның территориясын толық білмей – оқымай жүргізу мүмкін емес. Топографиялық карта және план жер туралы үлкен ақпарат береді. Ұсақ масштабтағы топографиялық карта халық шаруашылығын құрған кезде жалпы аймақты бейнелеуге арналған, жер бетіндегі ресурстарды және су кеңістігі алдын-ала ірі инженерлік құрылыс және қорғаныс проекциясын жасағанда өте қажет.

Орта масштабтағы топографиялық карта кіші масштабты картадан айырмашылығы картада объектілердің толық мазмұны және дәл белгілері көрсетіледі. Бұл карталар ауыл шаруашылығында, мұнай және газ орындарын қарастыратын геологиялық ізденісте, гидротехникалық құрылыста, темір және автомобиль жолдарын жобалауда, электр желісін және орман шаруашылығында қолданылады.

Үлкен масштабтағы топографиялық карта және план қаланы пландауда инженерлік жобалау және коммуникация, пайдалы қазбаларды табу үшін, құрылысы бар және жоқ жерлерді проектіге түсіру үшін қажет.

1:1000 және 1:500 жер асты коммуникациясының негізгі есебі жүргізуге арналады.

Кез-келген халық шаруашылығы топографиялық картасыз немесе плансыз құрылмайды.

Заманның ағымына қарай ЭВМ-нің пайда болуына байланысты топографиялық карталар және пландар цифровой модель түрінде беріледі.

Математикалық заң бойынша жер бетінің бедерлері кеңістікте цифровой модель арқылы көп нүктемен бейнеленіп, дискіде жазылады. Жер беті туралы цифровой модель ЭВМ арқылы құрылады.

3.4. КАРТА МЕНПЛАНДАРДЫ РАЗГРАФКАЛАУ ЖӘНЕ НОМЕНКЛАТУРАЛАУ

1:1000000 масштабтағы карта беттерін халықаралық разграфкалау және номенклатуралау

Топографиялық карталар үлкен территорияларға жасалады, олар көптеген беттен тұрады. Пландар мен карталарды пайдалану қолайлы болу үшін олар белгілі бір жүйемен белгіленеді. Әрбір планды, картаны белгілеп (нөмірлеу) жүйесін – номенклатура дейміз.

Топографиялық картаның әрбір беті трапеция болып саналады, оған номенклатура беріледі. Карта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан. Номенклатураның жанында, одан басқа осы жерде, ең ірі болып саналатын елді мекеннің аты жазылады. Әрбір бетте тағы да қатар жатқан беттердің номенклатурасы көрсетіледі, мұнын өзі карталарды жалғастырып жапсырған кезде оларды іріктеуді жеңілдетеді. Осы жазулар беттің рамкасының сыртындағы қабырғасының ортасында орналасады.

Разграфка деп - бір масштабтағы карта бетін үлкен масштабтағы карта бетіне бөлу.

Қарталардың номенклатурасы негізін 1 : 1 000 000 масштабтағы карта құрады.

1: 1000000 масштабтағы карта халықаралық разграфка болып есептеледі. Осы масштаб бетінің номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифрлардан тұрады. Оның трапециялық мөлшері бойлықта 6° ендікте 4°. Демек Гринвический меридианнан бастап жер шарын 6⁰-тың бойлық бойынша меридиандармен бөлсек, зоналар шығады, ал 4⁰ сайын параллельмен бөлсек белдеу немесе ряд шығады. Егер зоналарды нөмірлеу Гринвический меридианынан бастамай, бойлығы 180⁰-тың меридианнан бастап, сағат тілінің бағытына қарсы нөмірлесе, онда калонна деп атаймыз. Сонда әрбір зона нөмірінің оған сәйкес колонна нөмірінің айырмашылығы 30-ға тең болмақ. Яғни, 37 колонна-7 зона, ал 43 колонна-13 зона болып кете бермек. 60 зона бар.

П_k = П₃+30 П₃=П_k-30

П_k– колоннаның номері П₃ - зонаның номері

4⁰ сайын жүргізілген переллельдер экватордан бастап латын алфавитінің бас әріптерімен солтүстік және оңтүстік польюстерге қарай бөлінеді. Мысалы, Астана N - 43 трапециясында, Алматы К-43 трапециясында орналасқан.

19-сурет

М ысалы, қағаз бетіндегі карта масштабы 1:000000 номенклатурасы N-37

Cолтүстік ендік (φ - солт)N-14 поес = 14*4⁰=56⁰

Оңтүстік ендік (φ - оңт) = 56⁰-4⁰=52⁰

Шығыс бойлық (λ – шығыс) = (37⁰-30⁰)*6⁰=42⁰

Батыс бойлық (λ - батыс) = 42⁰-6⁰=36⁰

2 0-сурет

1:500000 масштабтағы карта беті

1:1000000 масштабтағы картаны 4 бөлікке бөлгеннен шығады. (2*2) АБВГ – алфавитінің бас әріптерімен белгіленеді. Өлшемдері: 1:500000

21-суретте

1:300000 масштабтағы карта беті

1:1000000 масштабты 9 бөлікке бөлгеннен аламыз. (3*3). Рим цифрларыменбелгілейміз (І-ІХ). Өлшемдері Δ φ =1⁰20^/ (4;3); Δλ 2⁰ (6;3);

22-суретте

1 : 200000 масштабтағы карта беті

1: 200000 масштабтағы 36 бөліктен бөлгеннен шығады (6*6) карта беті. Рим цифрларымен белгілейміз (І-ХХХVI).

23-сурет

Карталардың номенклатурасы 1-кесте

Масштабтары	Парақ өлшемдері		Номенклатурасы
	Ендік	Бойлық
1:1000000	40	60	К-43
1:100000	20/	30/	К-43-64
1:50000	10/	15/	К-43-64-Б
1:25000	5/	7/ 30//	К-43-64-Б-а
1:10000	20 30/	3/ 45//	К-43-64-Б-а-4
1:5000	10 15/	1/ 25//5	К-43-64 (256)
1:2000	25//	37// 5	К-43-64 (256-И)

1: 100000 масштабтағы карта беті

1 : 100000 масштабтағы 144 бөлікке бөлгеннен кейін шығады. (12*12). Араб сандарымен белгілейміз. 24-сурет

1: 50000 масштабтағы карта беті

1:100000 карта бетін 4 бөлікке бөлеміз (2*2). Орыс алфавитінің үлкен әріптерімен АБВГ белгіленеді.

25-сурет

1 : 25000 масштабтағы карта беті

1:50000 масштабтағы карта бетін 4 бөлікке бөлеміз (2*2). Орыс алфавитінің кіші әріптерімен абвг белгіленеді.

26-сурет

1 : 10000 масштабтағы карта беті

1:25000 масштабтағы карта бетін 4 бөлікке бөлеміз (2*2). Араб сандарымен белгілейміз.

27-сурет

1: 5000 масштабтағы карта беті

1 :5000 масштабтағы карта номенклатурасының негізгі 1:10000 масштабтағы картаның беті болып саналады, ал ол 1:5000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді (16*16).

28-сурет

1:2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1:5000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді, олар орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгіленеді.

1:5000, 1: 2000, 1 : 1000 және 1 : 500 масштабтағы топографиялық пландарды жасаудың негізгі ережелеріне сәйкес ауданы 20 км²-тан аз учаскелердің планын жасау үшін тікбұрышты жол-жол сызық қолданылады. Оның рамкасының өлшемі 1 : 5000 масштаб үшін 40 Х 40 см, ал 1 : 2000, 1:1000

және 1 :500 масштабтар үшін 50 X 50 см болады. 29-сурет

Оған 1 : 2000 масштабтағы картаның 4 беті сәйкес болады. Олардың әрқайсысы 1:5000 масштабтағы беттік нөміріне орыс алфавитінің бас әріптерінің (А, Б, В, Г) бірін қосып жазу арқылы белгіленеді. Мысалы: 14-Б.

1 :2000 масштабты картаның бетіне рим цифрларымен (І, II, ІІІ, IV) белгілекген 1:1000 масштабтағы төрт бет және араб цифрымен (1, 2, 3...,16) белгіленген 1 :500 масштабтағы 16 бет сәйкес келеді.

Осыларға сәйкес, 1 : 1000 масштабтағы карта бетінің, номенклатурасы 14-B-IV , ал масштабы 1 : 5000 үшін 14-Б-16 болады.

Топографиялық карталардың масштабына байланысты жеке парақтардың өлшемдері туралы мәліметтер мен номенклатура үлгілері кестеде берілген

Мысалға мынандай есептерді шығаруға мүмкіндік береді көршілес номенклатураларын табуға болады 30 – суретте N -37- 133көршілес номенклатуралары табылған

3.5. Топографиялық карталардағы координаталық торлар

Басылып шығарылатын ірі масштабты және орта масштабты топографиялық карталардың көлемдері территория мен масштабына байланысты белгілі ендік және бойлықтармен шектеледі. Картаның солтустік және оңтүстік ішкі сызықтары параллельдер, ал батыс және шығыс рамкалары-меридиандар болып келеді. Карта рамкасының ішкі бұрыштарында олардың ендігі мен бойылық координаталары жазылған. 31-сурет

1-картаның ішкі рамкасы; 2—минуттық рамка; 3 — параллель мен меридиан сызықтары

К артада кескінделген заттармен жергілікті жердің контурларының географиялық координаталарын анықтау үшін, картада градус рамкасы болады ол карта бетінің ішкі және сыртқы рамкаларының аралығында орналасқан. Градус рамкасы шығыс пен батыс қабырғаларындағы ендіктің минуты мен солтүстік пен оңтүстік қабырғаларындағы бойлықтың минуты кезектесіп отыратын қара және ақ шақшалармен белгілінген. Әр ендік пен бойлықтың минуты (шақша) нүктелер арқылы алты тең бөлікке бөлінген. Осы белгіленген нүктелердің ара қашықтығы 10"-ке тең. Градус рамкасының квадрат сызықтарын пайдаланып, карта бетінде градус торын жүргізуге болады. Олар картада нүктелердің географиялықкоординаталарын анықтауға мүмкіндік береді.

Картаға градус торынан басқа тік бұрышты зональды координаталар схемасының квадратты координаталар торы салынады. Осы тор квадратының қабырғасы әдетте километрдің толық санымен белгіленетіндіктен, оны километрлік тор деп те атайды.

Оңтүстіктен солтүстікке қарай жүргізілген километрлік тор сызықтары зонаның осьтік меридианына параллель (яғни, Ox осіне) болады.

Горизонталь сызықтардың жазуы - экватордан километрмен берілген ара қашықтығына, ал вертикаль сызықтар - олардыңкелтірілген ординаталарына (бірінші сан зонаның нөмірін көрсетеді, ал келесілері сызықтың ординатасына плюс 500 км-ге)сәйкес. Километрлік тордың көмегімен нүктелердің тік бұрышты координаталары (х,у) анықталады.

Карта бетінің градус рамкасының сыртында безендіру рамкасы сызылады. Оның сыртында орналасқан жазулар мен графиктер шектік безендіру жатады.

2. Нүктелердің географиялық координаталарын анықтау. Минуттық (немесе градустық) жақтаушаларды пайдалана, жақын оңтүстік параллельдің берілген нүктесіне минуттық (немесе градустық) кесінділердің сәйкес бір атаулы соңдарын қоса отырып жүргізеді. Содан кейін өлшеуішпен перепендикулярдың, жүргізілген параллельге берілген нүктеден түсірілген, шамасын шешеді. Өлшеуіштің алынған бөлігін минутына (немесе градустың) минуттық (немесе градустық) жақтаушаның жақын шығыс немесе батыс жағына бейнелейді. Өлшеуіш ерітіндісі бойынша секунд (немесе минуттың) санын есептейді. Осы есепті көлденең паралелльдің ендігіне қоса отырып берілген нүктенің ендігін алады.

Берілген нүктенің бойлығынминуттық (градустық) жақтаушаның солтүстік және оңтүстік жақтарын қолдана осылай анықтайды. Осының барысында жақын берілген нүктенің батыс меридианды жүргізеді.

3. Нүктелердің тікбұрышты координаталарын анықтау. Х абсциссасын анықтау. Өлшеу құрал берілген нүктеге оңтүстік баратын, километрлік тордың жақын нүктесіне берілген нүктеден түсірілген, өлшеуіш құралымен алады, перпендикуляр шамасын алады. Осы сызықтың абсциссасына өлшеуішпен анықталған, тор сызығының арақашықтығын қосады және берілген нүктенің абсциссасы шамасын алады. У ординатасын анықтау. Өлшеу құралына m берілген нүктеcінен жақын километрлік торға батыс баратын түсірілген перепендикуляр шамасы алынады. Километрлік тордың осы сызығының ординатасына, өлшеуіш көмегімен анықталған, аарақашықтықты қосады және берілген нүктенің ординатамы шамасын алады

32-сурет

α, А ж2не Аmанықтау.Αдирекциялықбұрышынкартада транспортир көмегіменөлшейді. Бірдейбағыттардыңдирекциялықбұрышыәртүрлінүктелердебірдейболғандықтан, аймақтыңостікмеридианына параллель, кез-келгенсызықтанбағыттыңдирекциялықбұрышынөлшеугеболады. Осы сызықтарболып, картадасолтүстіктеноңтүстіккебаратын, километрліктордыңсызықтарыболады.

Егер α 180° болса, онда α бұрышынантранспортирмен, 180° көпболатын, өлшейді. Соданкейінөлшенгеншамаға 180° қосады. Α өлшенгенбұрышынан АжәнеАmалуғаболады. Аймақтыңосьтікмеридианына параллель, геодезиялықжәнемагниттік меридиан мен сызықтардыңөзараорналасусхемасыбойынша. Схема картаныңәрбетіндесолтүстіксыртқыжақтаушасындаберіледі.

Әрбір топографиялық картаның үстінгі жағында беттің номенклатурасы көрсетіледі. Рамканың төменгі жағында мыналар орналасады;

1) осы карта бетіне тән магнит тілінің орташа бұрылуы және меридиандардың жақындасуы туралы мәлеметтер;

2) сандық және сызықтық масштабтары;

3) жер бедері қимасының биіктігі туралы мәлеметтер (тұтас горизонтальдардың қанша метр сайын жүргізіленгендігітуралы);

4) табан графигі;

5) түсірілген және жаңартылған жылы; мұның өзі картадағы кескіннің дұрыстығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік береді.

6) редактор мен картаны құрастырғандардың аты жөні

Шектік безендіру тағы да көрші беттердің номенклатурасының жазуы жатады; олар градус және безендіру рамкаларының үзілген әр қабырғасының ортасында жазылады, оған жиынтықтағы беттердің орналасу схемасы мен басқа да түсіндірме жазулар кіреді.

Километрлік тордың солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатқан әрбір сызығы бойынша транспортир көмегімен бағдар сызығына дейінгі дирекциондық бұрышты өлшеуге болады. Ал өлшенген дирекциондық бұрыш бар болса карта сыртындағы сызбаны қолданып, магниттік және негізгі азимуттарды анықтауға болады.

3.6. ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ

1. Топографиялық карталарда жергілікті жерді бейнелеудің жалпы талаптары.

Жер бетін планға, картаға түсіру күрделі жұмыс ол өте аса дәлдікті қажет етеді.

Картографиялық шартты белгілер (условные знаки ) картада әр түрлі жергілікті орналасқан құбылыстар мен заттарды сипаттау үшін және олардың саны мен сапасынкөрсету үшін графиктік белгілену.

Шартты белгілер бір-біріне ұқсамау керек, көрнекі және түсінікті болу керек. Олар өздеріне байланысты суреттермен, сызбалармен немесе жергілікті объектінің түсімен көрсетіліп беріледі. Картада шартты белгілер керегінше олардың толық сипатын (санын, көлемін) көрсетеді. Топографиялық карталарда және әр түрлі масштабты пландарда шартты белгілер салынғанда кішкентай, ал ұзындықтары мен ендері ұқсас болуы керек; экономды, картада аз жерді алу керек, сызылғанда қарапайым және тез,ұзақ есте қалатын болуы керек. Шартты белгілердің суреттері мен көлем жағынан сиппаттары арнайы кестеде (таблицада) беріледі.

Шартты белгілердің жіктелуі Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді.

Масштабты белгілер. Картографиялық шартты белгілер қандайда бір объектінің суретін планда масштабпен кішірейтіп салу үшін қолданылатын шартты белгілер масштабты шартты белгілер деп аталады.

Шартты белгілер және олардың түр-түстері жердің әр түрлі объектілерін және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық белгілеулер шартты белгілерді кескінделетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтермен толықтырады.

Объектілер өзінің шын мәніндегі көрінісінде масштабтық контурлы шартты белгілермен белгіленеді; мұнда олардың көлемдерін (ұзындығын, енін және ауданын) картадан өлшеуге мумкіндік болуы тиіс. Әрбір осындай шартты белгі контурдан, яғни кескінделетін объектінің пландағы көрінісінен және фондық бояу түстері, түрлі-түсті штрихтар немесе белгілер торлары түрінде толтырылған түсініктеме жазбалардан тұрады. Объектілердің контурлары нүктелік пунктирмен немесе жіңішке тұтас сызықпен жер бетінің бедерін және шын мәніндегі сұлбаға (абрис) ұқсастығын сақтай отырып белгіленеді.

Маштабтан тыс белгілер – картографиялық шартты белгілер қандайда бір объектінің суретін планда, картада масштабпен көрсеттпейді, ал бұл объектілер бағдар ретінде қажет. Сондықтан олар міндетті түрде көрсетіліп тұру керек. Масштабтан тыс (нүктелік) шартты белгілермен сұлбасын картаның масштабына түсіруге мүмкін болмайтын көлемі шағын объектілер белгіленеді (ескерткіш, жеке тұрған ағаш, көпір, құдық және т. б.) Масштабтан тыс шартты белгілер — тиісті объектінің сыртқы түрін еске салатын шағын геометриялық фигуралар. Масштабтан тыс шартты белгілер нүктелерінің бірі жердегі объектінің орналасу жағдайын көрсетеді. Осы нүктелермен картадағы объектілердің координаталарын және өзара қашықтығын анықтайды.

Өзендер, каналдар, жолдар және басқа сызықтық объектілер де масштабтан тыс шартты белгілермен кескінделеді. Осы белгілер объектінің осін, яғни ортасын табиғи орнына толық сәйкестікте береді, ал оның ені біршама ұлғайтылып көрсетіледі.

Картографиялық шартты белгілерге қосымша түсіндіргіш белгілер (пояснительные подписи) беріледі. Олар объектілердің түрін мағыналы ету үшін қолданылады, сонымен қатар олар объектілердің көлемі мен санын сипаттап беру үшін тапографиялық карталар мен масштабтық пландарда беріледі.

Жазулар және түсіндірме шартты белгілер масштабтық және масштабтан тыс шартты белгілермен үйлесімді түрде қолданылады да, олар объектілердің қосымша сипаттамалары ретінде қызмет атқарады. Елді мекендердің, өзендердің, көлдердің, таулардын және т. б. аттары толық жазылады.

Қысқартылған жазулар объектілердің шартты белгілерінің жанында орналасады; олар объектілердің маңызын немесе қасиетін түсіндіреді. Мысалы, мк.— мектеп, вкз.— вокзал. Цифрлық белгілер көбіне объектінің сандық сипатгамасын (көпірдің ұзындығын, енін және жүк көтеру қабілетін; ағаштардың биіктігін, диаметрін және олардың ара қашықтығын, т. б.) көрсету үшін қолданылады.

Картаның масштабы кішірейген сайын ондағы көптеген объектілер масштабтан тыс белгілермен беріледі. Жергілікті объектілердің орналасуы масштабтан тыс белгілермен берілген жағдайда шартты белгілер әр түрлі формаларға ұқсас болып келеді:

Белгімен, дұрыс геометриялық формасы (дөңгелек, квадрат, үшбұрыш, тікбұрыштыүшбұрыш, жұлдызша және т.б.) – геометриялық белгінің центрі.

Белгімен, кең фигуралардың негіздері (белгілер ветряной мельницы, заводской трубы, памятники, және т.б.) – белгілербің ортасындағы мағынасы.

Белгімен, тік үшбұрышы бар негіздері (белгілер ветряного двигателя, указателя дорог және т.б.) –тік бұрыштың шыны, ұшы, төбесі.

Белгімен, бірнеше фигуралардың бірігуі (белгілер заводы с трубой, часовни, колодцы с журавлем және т.б.) – төменгі, астынғы фигураның геометриялық центрі.

Сызықтық белгілер. Картографиялық шартты белгілер түрінде берілген объектілерде қолданылады. Ұзындығы масштабты белгімен көрсетіліп, ал ені масштабсыз белгімен көрсетілетін шартты белгілер сызықтық белгілер деп аталады. Мысалы, жолдар, өзендер мен көлдер, темір жолдар, нефте- және газопроводтар және т.б.

Тапографиялық карталар мен пландардың мазмұны - сүреттер мен сызулар түрінде салынған шартты белгілер болып табылады .

• Геодезиялық пункттердің негіздері;

• Е лді мекендер;

• Гидрография және су жамылғысы;

• Автомобильдік жолдар және темір жолдар;

• Шекаралар мен қоршаулар;

• Ауыл шаруашылық, өнеркәсіптік және мәдени орталықтар;

• Өсімдік жамылғысы мен грунттар;

• Рельеф.

Г еодезиялық пункттердің негіздері. Тапографиялық карталар мен пландарға жергілікті пункттер мен геодезиялық қатты пункттер түсіріледі. 33- сурет

Елді мекендер. Елді мекендердің орналасуы қалалық, қалашықтар (жұмыстық, курорттық), бау-бақшалар, аудандар мен шаруашылық аудандар, станциялар, сонымен қатар жеке алаңдар мен топтасқан алаңдарды жатқызуға болады. 34 – сурет

Тапографиялық картада 1: 50 000 және одан да ірі масштабта елді мекендердің пункттері арнайы өз белгілерімен беріліп сипатталады.

Г идрография. Тапографиялық карталар мен пландарда су жамылғысы, өзендер мен көлдер және олардың жалғасы, водохранилищелер, бұлақтар, құдықтар және қайнар көздерді көрсетеді. Картада өзендер мен көлдердің екі сызықпен белгіленуі: санмен- ұзындықтары метрмен, тереңдігі және грунттық түбінің мінездемесін (К- каменистый, Т- твердый, В- вязкий), стрелка- ағысын білдіреді. 35-сурет

Автомобильдік жолдар және темір жолдар. Темір жолдар карталарда олардың сандарын, орналасу реттері мен ұзындықтарын көрсетеді. Сонымен қатар олар подвисной сызықтармен белгіленеді. Автомобильдік жолдар олардың техникалық сипатын көрсетеді. Жолдардың жалпақтығының жамылғысынарнайы әріптермен көрсетеді, белгіленеді: А- асвальт, Г- гравий, Шл- шлак. Грунтовый жолдарды көрсеткен жағдайда олардың ұзындықтары ғана көрсетіледі.36 - сурет

А уыл шаруашылық, өнеркәсіптік және мәдени орталықтар. Бұл группадағы объектілерге завод, фабрика, шахта, радио және теледидар станциялары, мектептер, ауруханалар, санаторий, канторлар, памятниктер мен кладбищаларды жатқызуға болады. Бұл шартты белгілер көрсеткіш белгілерімен жазылады.

37 – сурет

Ө сімдік жамылғысы және грунттар. Карталар мен пландардағы көрсетілетін бұл объектілер:ормандар, жиі кездесетін ормандар, жеке тұратын ағаштар, бау-бақшалар және т.б. Ормандар : жапырақтық, аралас және емен болып жіктеледі. 39-сурет

Шекаралар мен қоршаулар. Тапографиялық карталар мен пландарда мемлекеттік, республикалық, областық , окруктардың және т.б. шекараларын көрсетеді.

Карталар мен пландарда әр түрлі қоршаулардың белгілері беріледі: бетонды, кірпіштік, топырақбетондық қоршаулар және темірден жасалған қоршаулар, дамбалар т.б.

Топографиялық карталарды түрлі-түсті безендіру оның көрнекілігін және айқындығын анағұрлым арттыруға септігін тигізеді. Бояулардың түсі кескінделетін объектілердің шын еніне негізінен сәйкес болады; ормандар — жасыл, гидрография — көк, жер бедері — қоңыр, елді мекендердің сұлбалары, темір жолдар, көптеген өнеркәсіптік, халық шаруашылық және әлеуметтік-мәдениет объектілері — қара бояулармен боялады.

Топографиялық карталар мен пландардың шартты белгілерін Геодезия және картография бас басқармасы белгілейді және оларды түсіру жұмыстарын жүргізетін барлық ведомстволар мен ұйымдар міндетті түрде орындауға тиіс. Іс жүргізу мекемелер қолдануға қолайлы болу үшін кестелер түрінде шығарылады.

7. БЕДЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАРДА БЕЙНЕЛЕНУІ

1. Бедердің негізгі пішіндері, сипаттаушы сызықтар мен нүктелер, ылди құлдилығы мен түрі.

2. Горизонтальдар және оның қасиеттері. Топографиялық карталардағы бедер қималарының биіктігі. Горизонтальдар жатысы.

3. Топографиялық карталардағы бедер пішіндерін горизонтальдар және шартты белгілермен бейнелеу. Жатыстар графигі, оның құрылысы және қолдануы.

Геодезия картография саласында жер бедерін карта мен планға түсіруге үлкен көңіл бөлген, себебі ғарыштық аэросуреттер бойынша осы жердің ситуациясын немесе контурлық бөлігін көруге болады. Топографиялық карта мен планның 50 пайызы осы жер бедерінен тұрады. Осы бедерді көзбен көру мүмкін емес сондықтанда бедерді картада бейнелеу үшін горизонталь сызықтары берілген.

Жер беті топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер, бергштрих сызықшалары және биіктіктерді жазу арқылы кескінделеді.

Ж ер бетіндегі таулардың, сайлардың, жота, ойпаттардың жиынтығын – жердің бедері дейді. Ал, жер бетіндегі әртүрлі құрылыстар, жолдар, т.б жиынтығын геодезияда – ситуация дейді.

Жер бедері ерекшеліктеріне байланысты таулы, жоталы және жазық болып бөлінеді: тау, қазаншұңқыр, жота, өзен, қайқы, бел. 40-сурет

Таудың ең биік жері – шыңы, ал тау табаны – тау етегі деп аталады. Бедердің ерекше нүктелеріне таудың төбесі, шұңқырдың түбі, жоталардың ең төменгі және жоғарғы нүктелері, т.б жатады.

Бейнелеу кезінде жер беті бедерінің төмендегідей негізгі оң немесе теріс түрлері ерекше көзге түседі. Оң бедерлерге мыналар жатады

1. Қорған / курган - жазықта оңаша орналасқан етегі тіктеу келген биіктігі 50м дейін болатын төбе немесе төбешік.

2. Төбешік / бугор- оңаша орналасқан күмбез тәрізді етегі тіктеу келген биіктігі 100м шекті болатын төбе.

3. Т өбе / холм оңаша орналасқан төбе, күмбез тәрізді етегі жазыңқы келген биіктігі 200м дейін болатын төбе.

4. Тау / гора - 200м ден биік төбе, тік беткейлі етегі тіктеу.

5. Су айырық / водораздел - ең биік нүктелер арқылы өтетін сызық.

6. Қайқыбел / седловина – екі тау жотасы ортасындағы еңіс. Олар тау жоталарының бір жағынан өтуге мүмкіндік туғызады.

7. Жон /хребет бір бағытта созылып жатқан етегі жазыңқы төбе.

Теріс бедерлерге мыналар жатады

1. Жыра/ овраг- жазық жердегі тік жарқабақ. Бір бағытта жауын мен қар суларының бұзу әрекеттерінен пайда болған бедердің ойық формасы. Жыралардың тереңдігі 10-15 м ал ұзындығы бірнеше километрге дейін жетеді. Жыралар мен жарлардың тік бейнелері картада ұсақ ирек сызықтармен белгіленеді.

2. Қазаншұңқыр /котловина - жер бетіндегі қазанға ұқсас ойпаң.

3. Өзек /лощина– екі таудың, жотаның арасындағы ылдилап созылып жатқан, су ағатын ойыс.

4. Оның екі қабағы болады, өзек дами келе сайға айналады.

5. Өзектің ең төменгі нүктелері арқылы жүргізілген сызықты – су ағар( тальвег) деп атайды.

Жер бетінің бедері топографиялық карталар мен пландарда горизонтальдар, шартты белгілер және биіктерді жазу арқылы бейнеленеді.

41-сурет бедердің горизонтальдармен бейнеленуі

42 - сурет жон, жыра, өзектің бейнеленуі

2. Г оризонтальдар және оның қасиеттері. Топографиялық карталардағы бедер қималарының биіктігі. Горизонтальдар жатысы.

Горизонтальдар деп биіктіктері бірдей немесе отметкалары бірдей нүктелерді қосатын қисық- тұйық сызықты атайды. Мысалы тауды немесе еңісті аралары бірдей параллель жазықтармен қисақ, біркелкі қиылысу нүктелерінен пайда болатын пландағы тұйық сызықтарды бедердің горизонтальдармен бейнеленгенуі деуге болады. Картада немесе планда әрбір бесінші горизонталь жуандатылып сызылады. 41 - сурет

Горизонталь қасиеттері

1. Отметкалары бірдей нүктелерді қосады

2. Толқын қисық сызық

3. Горизонтальдар ешқашан қиылыспайды

Бергштрихтар деп беткейдің бағытын көрсететін кішкене сызықшалар горизонтальдарға перпендикуляр етіп жүргізілген. Тауды, жотаны бейнелегенде бергштрихтар горизонталь бұрылысының сыртынан, ал қазаншұңқырлар мен өзектерді бейнелегенде – горизонталь бұрылысының ішінен қойылады. Карталарға горизонтальдардың биіктігі өрлеу бағытына бағытталып жазылады.

Горизонтальдардың пландағы ара қашықтығын салынды (заложение) деп атайды. Егер горизонтальдар бір – біріне жақын жатса, яғни салынды(а) қысқа болса, беткейдің тік болғаны, ал аралары бір – бірінен алыс болса, онда беткейдің жазық болғаны.

Іргелес орналасқан горизонтальдар биіктігінің айырмашылығын (h) - қима биіктігі деп атайды. Бедердің қима биіктіктері карта мен пландардың масштабы мен бедердің күрделілігіне тікелей байланысты. Осыған орай әртүрлі масштабтағы карталар үшін төмендегідей қима биіктіктер (h) қабылданған.

Масшабтар: 1:500 1:1000 1:5000 1:10000 1:25000

h 0,5 0,5 1,0 2,0 5,0

Рельф күрделі болса 1,0 2,5 5,0 10,0т.б

Жер бедерінің халық шаруашылығының қай саласына болсын тигізетін әсері өте зор. Картография мамандары жер бедерінің (рельфтің) түрлерін әсіресе карталарды сызуда қолданады жер бедерінің ерекшеліктерін ескермеуге болмайды, бедер картаның аса маңызды көлемді бөлігі болғандықтан меңгеріп білуі қажет.

3.8.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАР БОЙЫНША ШЕШІЛЕТІН МІНДЕТТЕР

1. Арақашықтықтарды анықтау. Карталардағы арақышықтықтарды өлшеуіш циркуль және сызықтық масштабтың көмегімен анықтайды, ол картаның оңтүстік жақтаушасының әр бетінде болады. Арақашықтықтарды өлшеудің дәлдікті жоғарлату үшін көлденең масштабты қолданады.

Егер картада А және В нүктелері арасындағы арақашықтық өлшейтін ерітіндіден көп болса, онда оны бөлшектеп анықтайды. Ол үшін А және В нүктелерін тік сызықпен қосады және А нүктесінен (немесе В нүктесінен) километрдің толық санын немесе метрдің жүздік санын көлденең сызық бойынша алады. Содан кейін қалғанын өлшейді, жоғарыда көрсетілгендей.

Карта бойынша әрқашанда жергілікті жердің сызықтарының горизонталь салынуларының өлшейтінін ескеру керек.

2. Нүктелердің географиялық координаталарын анықтау. Минуттық (немесе градустық) жақтаушаларды пайдалана, жақын оңтүстік параллельдің берілген нүктесіне минуттық (немесе градустық) кесінділердің сәйкес бір атаулы соңдарын қоса отырып жүргізеді. Содан кейін өлшеуішпен перепендикулярдың, жүргізілген параллельге берілген нүктеден түсірілген, шамасын шешеді. Өлшеуіштің алынған бөлігін минутына (немесе градустың) минуттық (немесе градустық) жақтаушаның жақын шығыс немесе батыс жағына бейнелейді. Өлшеуіш ерітіндісі бойынша секунд (немесе минуттың) санын есептейді. Осы есепті көлденең паралелльдің ендігіне қоса отырып берілген нүктенің ендігін алады. (31 сурет).

Берілген нүктенің бойлығынминуттық (градустық) жақтаушаның солтүстік және оңтүстік жақтарын қолдана осылай анықтайды. Осының барысында жақын берілген нүктенің батыс меридианды жүргізеді.

4. Нүктелердің тікбұрышты координаталарын анықтау. Х абсциссасын анықтау. Өлшеу құрал берілген нүктеге оңтүстік баратын, километрлік тордың жақын нүктесіне берілген нүктеден түсірілген, өлшеуіш құралымен алады, перпендикуляр шамасын алады. Осы сызықтың абсциссасына өлшеуішпен анықталған, тор сызығының арақашықтығын қосады және берілген нүктенің абсциссасы шамасын алады.

43-сурет У ординатасын анықтау. Өлшеу құралына m берілген нүктеcінен жақын километрлік торға батыс баратын түсірілген перепендикуляр шамасы алынады. Километрлік тордың осы сызығының ординатасына, өлшеуіш көмегімен анықталған, арақашықтықты қосады осы берілген нүктенің ординатасы.

5. Н үктелер биіктігін анықтау. Егер берілген нүкте горизонтальда жатса, онда осы нүктенің биіктігі горизонтальдың биіктігіне тең. Горизонтальдар биіктігін олардың биіктігі жазулары бойынша немесе жергілікті жердің сипатты нүктелерінің биіктігі жазулары бойынша анықтайды. 44-сурет

Тегіс горизонтальдардың биіктігі әрқашан бедер қиылысының биіктігіне тең болатынын ескеру керек. 2,5 м бедердің қиылысуының биіктігі барысында, горизонтальдар 0, 2.5 : 5,0 : 7,5 м тең болады. Мысалы: 160,0 : 162,5 : 165,0 : 167,5 және т.б.

Егер берілген нүктелер горизонтальдар арасында болса, онда олардың биіктіктері келесі жағдайда анықталады.

Картада m нүктесі бар дейік, оның биіктігін анықтау керек, екі горизонтальдар арасында жатыр, олардың биіктіктері Н және Н. M нүктесінен, екі горизонтальдарға перпендикуляр, сызық жүргізеді.Осы сызықтың горизонтальдармен қиылысуы – b және с нүктелері. Картаның b, с және m нүктелері жергілікті жердің В, С және М нүктелерін бейнелейді. (50 сурет).

Осындай ВСС және ВММ үшбұрыштардан ММ1/ ВМ1 = һ/ ВС1, одан ММ1 = һ ВМ1/ВС1 немесе, карталардағы белгілерге ауыса, ММ1 = һ bm/ bс (1) онда һ – бедердің қиылысу биіктігі; bс – салулар, ММ1 М нүктесінің В нүктесінен үлкендігі (немесе m нүктесінің bнүктесінен). Bс (салыну) және bm милиметрлік сызғышпен өлшейді және М нүктесінің В нүктесіне (3,4) формуласы бойынша есептейді. Егер Нс Н b көп болса (50 сурет қара), онда М нүктсінің биіктігі, мысалы Нм =Нв +ММ1.

5. α, А ж2не Аm анықтау. Α дирекциялық бұрышын картада транспортир көмегімен өлшейді. Бірдей бағыттардың дирекциялық бұрышы әртүрлі нүктелерде бірдей болғандықтан, аймақтың остік меридианына параллель, кез-келген сызықтан бағыттың дирекциялық бұрышын өлшеуге болады. Осы сызықтар болып, картада солтүстіктен оңтүстікке баратын, километрлік тордың сызықтары болады. 32 - сурет

Егер α 180° болса, онда α бұрышынан транспортирмен, 180° көп болатын, өлшейді. Содан кейін өлшенген шамаға 180° қосады. Α өлшенген бұрышынан А және Аm алуға болады. Аймақтың осьтік меридианына параллель, геодезиялық және магниттік меридиан мен сызықтардың өзара орналасу схемасы бойынша. Схема картаның әр бетінде солтүстік сыртқы жақтаушасында беріледі.

6. Жанасқан беттер номенклатурасын анықтау. 1 : 100 000 – N-37-133 масштабты картасының беттер номенклатурасы берілсін. Жанама беттер номенклатурасын анықтау үшін алдымен N-37-133 картасы бетінің орналасуын 1: 100 000 масштабты N-37 картасы бетінде анықтау керек. N-37 миллиондық бетінде солтүстік-батыс шекарасы бойынша өтетін, параллельдар мен меридиандар жуандатылған сызықтармен көрсетілген (30- сурет).Мысалға мынандай есептерді шығаруға мүмкіндік береді көршілес номенклатураларын табуға болады

30 – суретте N -37- 133көршілес номенклатуралары табылған

Жинақтау кестесі пайдалана, жанама беттер номенклатурасын анықтаған ыңғайлы.

Топографиялық карта бойынша көптеген басқа міндеттерді шешуге болады: гидроэлектр станциясын салу барысындабату аймақтарын анықтау; ауыл шаруашылық алқаптары алаңдарын анықтау; тарссаларды темір және шоссе жолдарын салу барысында жобалау; берілген бағыттар бойынша кескіндерді құрастыру және т.б.

Тік қимасын сызу немесепрофильді салу.Нивелирленген трассаның нүктелерінің есептеліп шығарылған биіктік белгілері бойынша оның профилі салынады. Профильді жол-жол сызықты қағазға нивелирлеу журналы мен пикеттік кітапшаның мәліметтері бойынша сызады. Бойлық профильге көбірек көрнекілік беру максатымен, әдетте вертикаль масштабты горизонталь масштабпен салыстырғанда 10 есе үлкейтіп қабылдайды.

Бойлық профильді салу мына тәртіп бойынша жасалады (31- сурет) :

1.Шартты горизонтты (ШГ) таңдайды, оның сызығынан профильдің ен аласа нүктесі 4—5 см-ден артық қашыктыкта болмауы керек, шартты горизонттың (ШГ) биіктік белгісі 10 м- ге еселі болуы тиіс.

2.Шартты горизонттың сызығынан төмен профиль торын орналастырады, ол қажетті мәліметтерді енгізуге ариалған жол- жол сызық болып саналады.

3.Ара қашықтық графасына қабылданған масштабқа сәйкес пикеттер мен аралық нүктелер арасындағы горизонталь ара қашықтықтарды салады. Содан кейін осы ара қашықтықтарды көшіру арқылы профиль нүктелерінің орнын шартты горизонттың сызығында белгілейді. Осы нүктелердің перпеидикулярларында вертикаль масштабта профиль биіктік белгілерін тұрғызады, олар нүктелердің абсолют биіктік белгісі мен шартты горизонттың айырымы болып саналады, яғни

Н_проф. ==Н_абс. - ШГ. Перпендикулярлардың шеттерін сызықтармен косып трассаның шын профилін алады.

4.Профильге инженерлік жұмыстар нәтижесінде табиғи црофильдің орнын басатын қолдан жасалатын жобалау сызығын салады. Жобалау сызығын грунтты қазу және толтыру жөніндегі жер бетіндегі жұмыстардың минимумын ескере отырып таңдайды. Оның өзі де жоба да тандап алынған көлбеулік кұрылыстардың осынау түріне қойылатын техникалық талаптарға сәйкес берілген шамадан артық болмауы тиіс.Трассанын жобалық көлбеулігін мына формуламен есептейді:

мұндағы һ — жобалау сызығы шеттерінің салыстырмалы биіктігі; d — осы сызықтың горизонталь ұзындығы; — жобалау сызығының басы мен соңының профильден графикалық түрде алынатын жобалық биіктік белгілері.

5.Трасса нүктелерінің жобалық биіктік белгілерін мына формуламен есептейді:

, мұндағы , — трассаның бастапқы нүктесінен п нүктесіне дейінгі горизонталь ара кашықтығы; і — трассаның жобалық көлбеулігі. Жобалық биіктік белгілерін әдетте қызыл тушьпен жазады, сондықтан оларды кызыл бкіктік белгілері деп атайды.Жұмыс жасау биіктік белгілерін тиісгі нүктенің жобалық және табылған биіктік белгілерінің айырымы ретінде анықтайды, яғни

Жұмыс жасау биіктік белгілері осы нүктедегі қазудың тереңдігін немесе толтырудың биіктігін анықтайды. Жер қазу жұмыстарын жүргізгенде осы цифрлар өте маңызды цифрлар болып саналады.

7. Жобалау сызығының табиғи профиль сызығымен қиылысқан жері нөлдік жұмыс жасау нүктелері деп аталады. Осы нүктелердің жұмыс жасау биіктік белгілері нөлге тең болатындықтан жер қазу жұмыстары бұл нүктелерде жүргізілмейді. Трассадағы олардың орнын метрдің ондық бөлігіне дейінгі дәлдікпен білу керек, өйткені жер қазу жұмыстарын әдетте осы нүктелерден бастайды. Нөлдік жұмыс жасау нүктелерінің биіктік белгілерін жобалық биіктік белгілері қатарына көк тушьпен жазады.Трассаны планға нивелирлік жүрістің бұрылу бұрыштарының координаталарымен немесе пикет кабырғаларының ұзындығы мен азимуттары арқылы салады. Планда трассаны нивелирлеу кезіндегі жергілікті жердің түсірілген бет бедері кескінделеді.

4. СЫЗЫҚТАРДЫ ТАСПАМЕН ӨЛШЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ СЫЗЫҚТЫҚ ӨЛШЕУЛЕР НӘТИЖЕЛЕРІН ӨҢДЕУ

Белгілі бір жердегі нүктелердің ара қашықтығын тікелей өлшеуге немесе жанама әдіспен есептеп шығаруға болады.

Тікелей әдіс кезінде ұзындықтарды өлшеу рулеткалардың, таспалардың және сымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Оларды болаттан немесе инвардан жасайды. Инварлық өлшеуіш аспаптардың сызықтық ұлғаю коэффициенті өте аз. Болат өлшеуіш аспаптар ара қашықтықтарды 1 : 10000, 1 :25000, ал инварлық 1 :25000..., 1 : 1000000 шамасындай салыстырмалы қателікпен өлшеуге мүмкіндік береді.

Жанама әдісте ара қашықтықтарды өлшеу үшін оптикалық қашықтық өлшеуіштер, жарық және радио қашықтық өлшеуіштер кеңінен колданылады. Сонымен катар, қарастырып отырған ара қашықтықты аналитикалық жолмен есептеп шығару үшін өлшенген базистер мен бұрыштардың геометриялық арақатынасы пайдаланылады. Оптикалық қашықтық өлшеуіштермен ара қашықтықты анықтаудың салыстырмалы қателіктері 1 : 200-ден 1 : 500-ге дейін, ал жарық және радио қашықтық өлшеуіштерде — 1 : 10000-нан 1 :250000-ға дейінгі аралықтарында болады.

Геодезиялық жұмыстардың түрі мен міндетіне, олардың дәлдігіне қойылатын талаптарға, сондай-ақ өлшеу жағдайына қатысты сызықтардың үзындығын өлшеу үшін әр түрлі әдістер мен аспаптар қолданылуы мүмкін.

1. ҰЗЫНДЫҚТАРДЫ TIKEЛЕЙ ӨЛШЕУ ӘДІСІ

Тікелей әдіс кезінде ұзындықтарды өлшеу рулеткалардың, таспалардың және сымдардың көмегімен жүзеге асырылады. Оларды болаттан немесе инвардан (64% темір мен 36% никельдің қорытпасы) жасайды.

Жер бетіндегі уақытша немесе тұрақты белгілермен (қазықша-бағаналар, темір бетонды монолиттер) бекітілген нүктелердің ара қашықтықтарын тікелей өлшеу әдісімен өлшегенде өлшеуіш аспаптың өлшенілетін ұзындық бойымен 45-сурет

қанша рет төселетіні есептеледі. Сызықтың ұзыңдығын өлшеу үшін ұзындығы 20 немесе 24 м, ені 10 мм-ден 25 мм-ге дейін, қалықдығы 0,2—0,44 мм болат өлшеуіш лента қолданылады (46-сурет).

Лентаның барлық ұзындығында әр 10 см сайын кішкентай тесіктер тесілген. Әрбір бесінші тесік диаметрі 5 мм-дей пластинкамен тойтарып шегеленген, ал әрбір метрден кейін лентанық екі жағында пластинкалар тойтарылып шегеленіп (мыс немесе басқа материалдардан), оларға лентаның екі шетінен есептелетін метрдің реттік нөмірлері таңбаланған. 46-сурет

Ара қашықтықты өлшегенде лентаны жерге жатқызып, олардың шеттерін диаметрі 3— 4 мм, ұзындығы 40 см болат сымнан жасалған темір қазықшалар қадап белгілейді. Лентаның жиынтығына он темір қазықша енеді.

47-сурет

Ара қашықтықты, әдетте, екі өлшеуші мынадай әдіспен өлшейді. Алдыңғы өлшеуші қолына 10 темір қазықша мен лентаның тұтқасын алады да, лентаны өлшенілетін кесінді сызықтың бойымен тарқатады, ал осы кезде соңғы өлшеуші бастапқы штрихті нүктемен беттестіріп алдыңғы өлшеушіні берілген сызықтын бойымен тіке бағыттайды. Алдыңғы өлшеуші лентаны келесі аралыққа тартады, оның артқы ұшын бірінші темір қазықшаға ілмегімен іліп, бірінші аралықты өлшеген кездегі барлық іс-қимылды қайталайды. Осылайша ұзындықты өлшеу процесі жалғастырыла береді. Сонымен соңында алдыңғы өлшеушінің белгілеп қадаған темір қазықшаларының саны лентаның толық орын ауыстыру санына тең болады.

Сызықтың ұзындығы (S) мына формуламен анықталады

S=(n-1)* 20N+20m+r, (64)

мұндағы п — шпилька саны (11)

N-берілген шпилька саны

m-артқы шпилька саны

r — қалдық.

Жердегі нүктелер жақсы көрініп тұру үшін олардың арасына, яғни тікелей жанына ұзындығы 2—3 м дөңгелек ағаш кадалар қойылады, олардың ұшы ұшталған темірмен құрсауланған. Қадалардың ен бойын әрбір 25 см сайын ақ және қызыл түспен бояйды.

1-қададан 2-қада (47-сурет) көрінетін жағдайда, осы 1-және 2- қадалардың жармасына 3-қаданы орнату керек болсын делік. Бұл жағдайда бақылаушы 1-қаданың сыртында 1-қада 2-қаданы жауып тұратындай етіп тұруы керек. Осыдан кейін бақылаушының нұсқауы бойынша жұмысшы 3-қаданы 1-қадамен жабылып тұратындай етіп орналастырады, осы уақытта ол өзі 2-ші қаданы жауып тұруы тиіс. Егер сызықтың жармасында бірнеше қадаларды орнату қажет болса, онда жұмысты міндетті түрде бақылаушыдан ең алыс тұрған қададан бастайды. Бұлайша айтқанда, сызықты белгілеп коюды бақылаушы өзінен емес, өзіне қарай бағытта жасаған жөн.

Тікелей әдіс кезінде ұзындықтарды өлшеу бірнеше қателіктерден тұрады.

1) Жұмыс лентаның ұзындығын табу. - түзету ;

;

ΔS = S _үлкен + S_кіші ;

2) горизонталь сызықты анықтау

ΔS_комп = ;

3) температураның тұрақты болмауы K- созылу коффициенты l- таспаның ұзындығы t – температура

4) тікелей өлшеуіш аспаптарын дұрыс созбауы 5) Жердің ойлы қырлылығы 6) тікелей өлшеуіш аспаптарын қисық бұрылып кетуінен 7) Шпилькаға лентаның басын дұрыс бекітпеу, шпильканың қозғалуы 8) қалдық отчетын дұрыс санамау

Жұмыс лентаның ұзындығы 20 м. +- 0,005аз немесе көп болуы мүмкін. Сол себептен жұмыс лентасының шынайы ұзындығын табу керек осы процесс компарирлеу деп аталады.

Қадалардың ара қашықтығы едәуір болған жағдайда теодолит қолданылады. Қадалардың ара қашықтықтары белгілеп қоюдың мақсатына, жергілікті жердің сипатына және сызықтың ұзындығын өлшейтін аспапқа байланысты болады.

Өлшеуіш лентамен ұзындықтарды өлшеу кезінде жіберілетін қателіктер негізінен мыналардың әсерінен болады: лентаны сызықтың бойымен дұрыс жатқызбау, лентаның бүгілуі мен салбырауы, лентаның шын ұзындығын білмеу, өлшеу процесі кезіндегі температураның өзгеруі, лента бойынша есептеу кезіндегі жіберілетін қателер мен дәлсіздіктер және т. б. Осы факторлардың өлшеу дәлдігіне тигізетін әсерлерін азайту үшін сызықты ұқыпты белгілеу, лентаны тарту үшін динамометрді қолдану, өлшенген ұзындықтарға түзетулерді енгізу, тексеру өлшемдерін жүргізу қажет болады.

5.ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ БҰРЫШТЫҚ ӨЛШЕУЛЕР

5.1. ТЕОДОЛИТ ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕКСЕРУЛЕРІ

1. Геодезиялық бұрыш өлшейтін аспаптарды топтастыру және қолданылуы.

2. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу принципі.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды, азимуттарды, дальномерлік арақашықтықтарды өлшеуге арналған арнайы геодезиялық аспап – ТЕОДЕЛИТ деп атайды.

1. Геодезиялық бұрыш өлшейтін аспаптарды топтастыру және қолданылуы.

Қолданылып жүрген теодолиттер дәлдігі, есептеу құрылғыларының түрі, горизонталь дөңгелегінің вертикаль осьтері жүйесінің конструкциясы және атқаратын міндеті жағынан әр түрлі болып бөлінеді.

Теодолиттерді горизонталь бұрыштарды өлшеу дәлдігіне байланысты 3 түрге бөлуге болады:

1. 1 және 2-класты триангуляция мен полигонометриядағы бұрыштарды өлщеуге арналған жоғары дәлдікті Т1 теодолиті.

2. Нақты теодолит Т2 3 және 4-класты триангуляция мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеуге арналған; Т5— 1 және 2-разрядтық триангуляциялық жүйелер мен полигонометриядағы бұрыштарды өлшеу және жер бетіндегі маркшейдерлік жұмыстарды жүргізу үшін қолдаңылады.

3. Техникалық Т15, Т30 және Т60 — теодолиттік және тахеометриялық жүрістерде және түсіргі жүйелерінде, сондай-ақ жер бетіндегі және жер асты қазбаларындағы маркшейдерлік жұмыстарды атқару кезіндегі бұрыштарды өлшеуге арналғаи.

Теодолиттердің шартты белгілеріндегі цифр горизонталь бұрышты бір тәсілмен өлшеудің секундтық орташа квадраттық қателігін білдіреді; Т5 теодолиті үшін m_β =5", ТЗО үшін m_β =30" және т. с. с.

Дөңгелегінің жасалу және есептеу құрылғысынын құрылғысы жағынан теодолиттер төрт топқа бөлінеді: 1) оптикалық (шыныдан жасалған); 2) металдық (металдан жасалған); 3) қайталанбайтын лимбпен алидада жеке айналады. (1,2,3 преммен өлшеуге болады.). 4) қайталанбайтын лимб арнайы керекті жағына бұрылады.

Қолданылуы бойынша: 1. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуге; 2. Тахиметрлік съемка кезінде қолданылады. 3. Теодолит арнайы қолданыста. Мысалы: астрономиялық, маркшейдерлік, гидротеодолит, лазерлік теодолит болып бөлінеді.

В ертикаль дөңгелегі, ара қашықтық өлшеуге арналған құрылғысы және буссолі бар теодолит тахеометр деп аталады. Қазіргі уақытта шығарылатын сандық теодолиттер тахеометрлер болып табылады.

1. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу принципі.

А, В, С нүктелері жер бетінед әртүрлі биіктікте орналасқан. Олардың горизонталь жазықтықтарының проекциялары а, в және с. Кеңістіктегі АВС горизонталь бұрышты өлшеу дегеніміз – сол бұрыш қабырғалары ВА және ВС проекцияларының (ва және вс) арасындағы β¹ горизонталь дөңгелегі бойынша өлшеуге болады. В¹ дөңгелегі градустық шкалаларға бөлінген, ал центрі Р₁ және Р₂ тік жазықтықтарының қиылысу сызығы арқылы –ZZ¹ өтеді. Дөңгелектің Р₁ және Р₂ жазықтықтарымен қиылысу нүктелері а¹ және с¹ арқылы екі отчет алып, олардың айырмашылығын тапсақ, ол өлшенетін горизонталь бұрышқа, немемсе авс = β-ның мәніне тең болады.

Демек, горизонталь бұрышты өлшейтін аспаптың негізгі – лимб деп аталатын градустық және ұсақ бөліктері бар горизонталь дөңгелектен жылжымалы визірлік вертикаль жазықтықтан тұрады. Егер дөңгелектегі бөлшек цифрлары сағат тілінің айналу бағытымен белгіленсе, β бұрышы лимбпен алынған екі есептің (а¹ және с¹) айырмасына тең болады, яғни β=а¹-с¹.

Вертикаль бұрыштарды сызықтардың горизонталь проекцияларынан жердегі сызықтардың бағытына дейін есептегендегі бұрыштар v₁ және v₂ көлбеу бұрыштары болып табылады. Вертикаль бұрыштарды градустың шкалалары бөлінген вертикаль дөңгелек арқылы өлшеуге болады. Бір аспаппен горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін, онда екі жазықтық (дөңгелек) бар.

ТЕОДОЛИТ Т 30 ҚҰРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕКСЕРУЛЕРІ

1. Теодолитті ұстаудың негізгі ережесі.

2. Теодолиттің негізгі бөліктері: көру дүрбісі, деңгейлер, өлшеулік құрылғы.

3. Теодолит құралдары: штатив, буссоль, тіктеуіш.

4. Т30 теодолитінің тексеруі мен түзетулері.

НЕГІЗГІ БӨЛШЕКТЕРІ: Горизонталь және вертикаль бұрыштар, көру дүрбісі, целиндрлік деңгей, отчет алатын құрылғы және лимб.

• Подставка мен 3 көтергіш винт штативке орнату үшін және горизонтирование жасау үшін керек

• Деңгей – горизонтирование жасауға арналған, цилиндрлік және дөңгелек болып бөлінеді.

• Көру дүрбісі – алыстағы затты дәлдікпен бақылау үшін сетка ниті берілген.

• Горизонталь кругінің алидадасы - горизонталь бұрыштарды өлшеуге арналған (0-360 градусқа дейін)10 минут сайын шкалаларға бөлінген.

• Вертикаль кругінің алидадасы - вертикаль немесе көлбеу бұрыштарды өлшеуге арналған 10 минут сайын шкалаларға бөлінген.

Бисектор– жіп торының вертикаль штрихы.

Жіп торының қалыпқа келтіру жақсы көру үшін (установка трубы по глазу) – окулярды бұраймыз.

Затты қалыпқа жақсы келтіру үшін (установка трубы по предмету) – кремальераны бұрау арқылы қалыпқа келтіреміз.

Нуль пункт – ампула үстіндегі ортаңғы бөліктегі нүкте.

ТЕОДОЛИТ ҚҰРАЛДАРЫ: ШТАТИВ, БУССОЛЬ, ТІКТЕУІШ.

Штатив – теодолитті берілген нүктенің үстіне орнату үшін керек.

Буссоль – магнит меридианының бағытын анықтау үшін керек. Тіктеуіш – центрирование жасау үшін керек.

Т 30 теодолиті вертикаль бұрыш 357°17^/, горизонталь бұрыш 12°52^/ тең.

2Т 30 теодолиті вертикаль бұрыш -0°24^/, горизонталь бұрыш 125°06^/ тең.

ТЕОДОЛИТ Т30 құрылысы

1-лимб бекіту винті

2-отчет алатын микроскоп

3- жарықтандырғыш айна

4-калонка

5- вертикаль дөңгелек пен буссоль орнататын

6- көру дүрбісінің цилиндірлік деңгейі

7- көру дүрбісінің цилиндірлік деңгейі түзету винттері

8-окуляр немесе диаптринное кольцо

9-окуляр

10- көру дүрбісінің микрометрлік винті

11- алидаданың микрометрлік винті

12- цилиндрлік деңгейдің түзету виттері

13- трегердің үш көтергіш винті

14-лимбтің микрометрлік винті

15- теодолит негізі немесе табаны

17- оптикалық визир

19 - кремальера
20- көру дүрбісінің бекіту винті

ZZ₁- теодолиттің айналу өсі UU₁- цилиндрлік деңгей өсіНН₁- көру дүрбісінің айналу өсі

VV₁- визирлік өсі

Тексеру - теодолит құрылыстарының оптикалық және геометриялық бақылауы.

Түзету – тексеру жасау кезінде шарт орындалмаған жағдайда жасалатын әрекет.

Тексеру ден кейін қорытынды: тексерулер нәтижесінде аспап жұмысқа дайын

Тексеруді орындағандар аты жөні _________ күні ______ қолы______ жазылуы тиіс

МЫНАЛАРҒА КӨҢІЛ БӨЛЕМІЗ: Тексеру жүргізер алдында теоделитті толық қарап шығу керек.

1. Көру дүрбісінің оптикалық құрылысы таза, анық көрініс беру керек.

2. Вертикаль және горизонталь осьтерінің айналуы жеңіл және жұмсақ болу керек.

3. Көтеру, бекіту, түзету винттері түзелген болу керек (исправленный).

4. Отчет алатын құрылысы таза, анық көріну керек (паралакс болмау керек).

1	Көтергіш винттердің тексерілуі. Көтергіш винттер жақсы, жеңіл әрі секірмей бұралуы керек		Көру дүрбісін жақсы көрінетін бір нүктеге көздейміз. Лимб пен алидаданың винттерін қатайтамыз. Содан кейін теодолиттің подставкасынан ұстап оң жаққа бұрап көреміз де, көздеген нүктемізге қараймыз. Бәрі орнында тұрса, көтергіш винттер жақсы бұралады деген сөз.
2	Ц илиндірлік деңгей өсінің тексерілуі. Алидада цилиндірлік деңгей өсі теодолиттің вертикаль өсіне перпендикуляр болуы тиіс.		Деңгейді екі көтергіш винтке паралельно қоямын. Көтергіш винттерді қарама қарсы бұрау арқылы деңгейдің пузырегін нуль пунктке (ортасына) келтіремін. (I жағдайда) Содан соң деңгейді 900 бұрамын да, үшінші винт бағытында қойып деңгейдің пузырегін нуль пунктке үшінші винтті бұрау арқылы (ортасына) келтіремін. (II жағдайда). I жағдайға қатысты деңгейді 1800 бұрамын да деңгейдің пузырегінің орналасуын тексеремін. (III жағдайда) Юстировка (түзету) жасаймыз. Жарты ауытқуын көтергіш винттерімен жартысын деңгейдің юстировочный винттерімен деңгейдің пузырегін ортасына келтіреміз. Түзетуден кейін тексерулерді қайталаймыз. Шекті қателігі 1 бөлік.
3	Сетка нитінің тексерілуі. Сетка нитінің вертикальштрихі трубаныңколлимациялық жазықтығында жатуы керек.		Көру дүрбісін жақсы көрінетін алыстағы бір нүктеге көздейміз. Содан соң микрометрлік винтпен вертикалькругінде көру дүрбісімен көтеріп, түсіреміз. Сол кезде нүктеміз биссекторда тұрса, шарт орындалды деген сөз.
4	Визирлік остің тексерілуі. (екі еселенген калимациондық қате 2с) Көру дүрбісінің визирлік осьі көру дүрбісінің айналу осіне перпендикуляр болуы тиіс. Қателік шекті мәні: 2с<=1/не2с<=1/5		Көру дүрбісін жақсы көрінетін бір нүктеге көздейміз. Горизонталь кругінде К Л және КП отсчетін аламыз. КЛ = 119° 39/2с = КЛ - (КП±180) КП = 299°39/2с = 119° 39/ - (299° 39/-180°) = 0/< = 1/ Сосын көру дүрбісінің 2-ші нүктеге көздейміз дегоризонталь кругінде КЛ жэне КП отсчетін аламыз Тербеленуі (колебание) 2с = 2С үлкен - 2с кіші Тербеленуі (колебание) 2с=1|-0|1|<=1'5
5	Көру дүрбісінің айналу өсі теодолиттің айналу өсіне перпендикуляр екендігін тексеру. Көру дүрбісінің визирлік өсі көру дүрбісінің айналу өсіне перпендикуляр болуы тиіс.		Аспапты жақсы көрінетін нүктеден 10-15 м арақашықтықта орнатамыз. Аспаптың айналу вертикаль өсін тіктеу (отвесный) жағдайға келтіреміз. Нүктені көлбеу бұрышы 30 0 – 400 болатындай етіп алу керек. Содан көру дүрбісінің астыға аспап биіктігімен бірдей көздейміз де жіп торының қыйылысын белгілейміз де көру дүрбісін 180 0 ауыстырып қайтадан барлығын қайталаймыз нүктелер беттесуі немесе биссекторда жатуы керек. Егер шарт орындалмаса арнайы шеберханада жөнделеді.
6	МО тексерілуі. МО нөлге жақын жэне тұрақты болуы керек. V = КЛ-МО V = МО-КП ± 1800		Көру дүрбісін жақсы көрінетін нүктеге көздейміз, ол 0° - қа жақын болуы тиіс. Содан кейін вертикал кругында КЛ және КП отсчетын алыпжазамыз. Бірнеше нүктеден МО табу керек. МО салыстыру үшін КЛ = 179°38/; КП=0 022/ МО = = + 00 00 /<= 1/5 КЛ = 179° 30/ ; КП = 0°28 МО =) =- 00 01 /< = 1 / Тербеленуі (колебание) МО = МО үлкен - МО кіші. Маңызы МО тербеленуі МО шекті мәні МО=1/-1/1/ = 0/<=1/5аспаса шарт орындалды.
Аталуы және Геометриялық шарттары		ТЕОДОЛИТ Т 30 № _______________ Орындалуы мен нәтижесі

4.2. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу

5.2. ГОРИЗОНТАЛЬ ЖӘНЕ ВЕРТИКАЛЬ БҰРЫШТАРДЫ ӨЛШЕУ

1. Теодолитті жұмыс жағдайға келтіру.

2. Горизонталь бұрыштарды өлшеу тәсілдері: жеке бұрышты өлшеу тәсілі және айналдырып өлшеу тәсілі. Өлшеулер журналы. Далалық бақылау. Шекті мәндері.

3. Вертикаль бұрыштарды өлшеу Нөлдік орын ұғымы. НО және еңіс бұрышын есептеуүшін формулалар. Өлшеулер журналы. Далалық бақылау. Шекті мәндері.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеуге қолданылатын аспап теодолит деп аталады.

Горизонталь бұрышты өлшеудің сипатталған геометриялық схемасы бұрыш өлшеуіш аспапта жүзеге асырылады. Демек, горизонталь бұрышты өлшейтін аспаптың негізгі – лимб деп аталатын градустық және ұсақ бөліктері бар горизонталь дөңгелектен жылжымалы визірлік вертикаль жазықтықтан тұрады.

Вертикаль бұрыпгтар вертикаль жазықтықтарда жатады. Егер вертикаль бұрышты екі жақты бұрыштың тік қырынан А және С нүктелерініңбағытына дейін есептеген жағдайда, Z₁ және Z₂ бұрыштары зениттік кашықтықтар деп аталады. Вертикаль бұрыштарды сызықтардың горизонталь проекцияларынан жердегі сызықтардыңбағыттарына дейін есептеген кездегі бұрыштар v₁ және v₂ көлбеу бұрыштары болып табылады.

Бір аспаппен горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу үшін, оның екі жазықтығы болуы тиіс. Өлшеу кезінде бір жазықтық горизонталь, ал екіншісі вертикаль болуы керек.

Горизонталь бұрышты өлшеу. Веханың астыңғы жағына көздеп жіп торының вертикаль штрихына көңіл бөлеміз.

Инструментті жұмыс жағдайына келтіру мыналардан тұрады:

1. Ценртлеу – инструменнің өсін өлшенетін нүктенің дәл үстіне орнату. Центрлеу отвестің көмегімен жасалады. 3 мм дәлдікпен орындалуы тиіс. Сонда горизонталь бұрыш дәл өдшенеді.

2. Нивелирование немесе горизонтирование – көтергіш винттер және деңгей арқылы инструментті жазық горизонталь жағдайға келтіру.

3. Бағдарлау (оринтирование) – буссоль арқылы орындалады. Ол үшін лимбті қатайтып алидада горизонталь кругінде 0⁰00^| тауып аламыз. Алидаданы қатайтып лимбі босатамыз. Теодолитті айналдырып қарағанда 0⁰00^| отчеті өзгермейді. Буссольмен солтүстікті тауып лимбты бекітеміз де алидаданы босатамыз.

4. Көру дүрбісін бақылауға жақсы етіп орнату: а) по глазу немесе диопртинное кольцо жіп торын жақсы көріну керек. Б) по предмету – кремалера зат дұрыс көріну керек.

Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу кезіндегі шекті қателіктер (допусктер)

Теодолит	Замыкание горизонта	Колебание 2с	Колебание направлений из разных приемов.	Шекті мәні МО и v
Т-30 Т-15 Т-5, Т-5К, 2Т-5К	1,5' 0,8' 0,3'	2,0' 1,0' 0,8'	1,5' 0,8' 0,3'	1,5' 0,5' 0,35'

ГОРИЗОНТАЛЬ БҰРЫШТАРДЫ ӨЛШЕУ ЖУРНАЛДАРЫ

№ точек стояния	№ точек визиров.	кп кл	Горизонтальный круг											Магнитные азимуты
			Отсчеты			I + II : 2		(кл-кл) (кп-кп)			Углы
			°	'	"	'	"	°	'	"	°	'	"	°	'	"
5	6	кл	62	47		46	30	118	19	00	118	18	30	62	46	30
		кп		46
	1,97 4		244	16		15	30	118	18	00				181	05	30
		кл		15
1,54			181	05		05	30
		кп		06
	1,83		2	33		33	30
				34

ГОРИЗОНТАЛЬ БҰРЫШТАРДЫ АЙНАЛДЫРА ӨЛШЕУ ЖУРНАЛДАРЫ

Месяц и число__________ Погода_____________ Видимость__________ Название пункта Чайка
Название наблюдаемых пунктов	ОТСЧЕТЫ				2с	КЛ + КП	Направления
	КЛ		КП			2
Мост	77°33'		257° 34'
	33		34			77° 33' 15"
	77 33 00		257 34 00		-01 00	77° 33' 30"	0° 00' 00"
Труба	107 44		287 45
	44		45
	107 44 00		257 45 00		-01 00	107 44 30	30 11 15
т .х 1	183 09		3 09
	10		10
	183 09		257 09 30		00 00	183 09 30	105 36 15
Мост	77 33		257 33
	33		33
	7733 00		257 33 00		00 00	77 33 00
Незамыкание Δл = 00' 00", Δп= -01' 00" , Δср =- 00' 30" Наибольшее Δ (Л-П) = -01' 00"

Вертикаль бұрыштарды өлшеу: Веханың үстіңгі жағына көздеп жіп торының горизонталь штрихына көңіл бөлеміз.

1. инструменттің биіктігін кремальераның ортаңғы нүктесінен бастап жердегі нүктеге дейін өлшейміз. Бұл – і. І-Инструменттің биіктігі.

2. Веханың ұзындығын көздейтін жерге дейін өлшейміз. Ол – l – визир биіктігі. S – белгілі.

3. КЛ – да көру дүрбісі веханың үстіне көздеп, вертикаль кругінде отчет алып жазамыз.

4. Көру дүрбісін зинит арқылы ауыстырып КП көру дүрбісін веханың үстіне көздеп отчет алып жазамыз.

ВЕРТИКАЛЬ БҰРЫШТАРДЫ ӨЛШЕУ ЖУРНАЛДАРЫ

Горизонтальное проложение линии	кл кп	Вертикальный круг								h = d∙tgν+i-l	Схема хода
		Отсчеты			I + II : 2		МО, ν
		°	'	"	'	"	°	'	"
S 4-5= 178,54	кп	0	23		23	30	-0	01	00	+1.25	¤т.х.4 ¤т.х.5 т.х.6¤
S 5-4 =178,50			24							+1,54
S cp =178,52	кл	179	35		35	00	+0	24	00	-1,97
			35							h5—4 =+0.82
										hср =-0.80
S 5-6= 156.87	кп	359	41		40	30	-0	00	30	-0.87
S 6-5 =156.89			40							+1.54
S cp =156.88	кл	180	17		17	30	-0	19	00	-1.83
			18							h5—6 =-1.16

6.НИВЕЛИРЛЕУ

6.1. НИВЕЛИРЛЕУДІҢ МІНДЕТІ ЖӘНЕ ТӘСІЛДЕРІ

НИВЕЛИРЛЕУ. НИВЕЛИРЛЕУДІҢ ӘДІСТЕРІ. ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ НИВЕЛИРЛЕУ.

Нивелирование деп жердегі нүктелердің биіктіктерін (отметкаларын) немесе өсімшелерін (превышение) анықтау үшін жүргізілетін геодезиялық өлшеулер.

Ол эксплуатация, инженерлік изыскание, топографиялық план жасағанда, жол салғанда нивелирование пайдаланылады. Нивелирлеу кезінде пайдаланатын аспаптарға байланысты мынадай түрге бөледі:

• Геометриялық, горизональді визирлік сәуле нивелирование көмегімен.

• Тригонометриялық, көлденең визирлік сәуле теодолитті нивелирование.

• Гидростатикалық, бір нүктеде орналасқан қатынас ыдыстардың және сұйықтардың еркін беті.

• Барометриялық, бұл жерде атмосфералық қысымның айырмашылықтарының нүктелерін анықтау.

Геодезиада көп таралғаны геометриялық нивелирование әдісі қолданылады.

Геометриялық нивелирдік тәсілдің екі түрі анықталған.

суреттегі а - дан шығатыны

м
ұндағы а - артқы рейканың санақ басы. мм. b алдыңғы рейка санақ басы. мм. h – b нүктесінің а нүктесінен биіктігі.

Ортадан нивелир тәсілі А және В нүктелерінің арасында отвестік рейка қойылып ал, оның арасына нивелир - прибор қойылып өлшенеді. Нивелир алдына А нүктесі қояды ал рейканы В нүктесіне қояды. (80 сурет б) онда, мұндағы і – нивелир биіктігі, b алдыңғы рейка бойынша санақ.

Асыру теріс немес оң болуыв мүмкін. Егер, А және В нүктелерінің биіктігін өлшеу барысында нивелирді бір немесе бірнеше рет қойып өлшеу қажет. Бұл жағдай ниверлирлік қадам орындалады. (81 сурет.)

мұндағы - ;

Осыдан, биіктктің В нүктесінің А нүктсіне суммарлығы, артқы рейка суммасының алдыңғы рейка суммасының алымының отчетіне тең (станциялардың жұп саны). 81 –суреттегі ниверилік өлшеу кезіндегі рейкаларды ауыстыру қадамы. Нивелирлік қадам кезіндегі көрші реперлік жағдайы, секция деп аталады. Сурет Нивелир қадамын жүргізу схемасы.

Мемлекеттік нивелирлеу торабы

Мемлекеттік нивелирлеу торабы деп еліміздегі ортақ биіктік жүйесінің таралуын айтады. Қызметі:

• Халық шаруашылық қажеттілігін қамтамасыз етеді;

• Ел қорғауда барлық топографиялық түсірілісте және инженерлік-геодезиялық жұмыстарда биіктік негізі болып табылады;

Ол геометриялық нивелирлеу арқылы туындайды. Мемлекеттік нивелирлеу торабы дәлдік бойынша I, II, III және IV кластарға

бөлінеді. I және II кластағы мемлекеттік нивелирлеу торабы – негізгі биіктік. I және II кластағы нивелирлік торап мына ғылымдық тапсырмаларды орындауға пайдаланады:

• Жердің көлеміноқып үйрену;

• Мемлекет территориясын шайып жатқан мұхит пен теңіз биіктіктерінің орташа деңгейінің ұзындықтары мен көлбеуліктерінің айырмашылықтарын анықтау;

• Жер бетінің вертикальдық (тік) қозғалыстарын оқып үйрену.

I кластағы нивелирлеу жоғарғы дәлдікпен өлшенеді. Қазіргі уақытта 1 км-дегі өсім ходтарын I кластағы нивелирлеудің ±0,8 мм дәлдігімен анықтайды.

25 жыл сайын, ал сейсмоактивті райондарда 5 ж сайын қайталап, I кластағы барлық линялар нивелирленеді және II класқа сәйкес – 25, 35 жыл сайын. L – ход ұзындығы (км).

Нивелирование классы .......................................... 1 2 3 4

fk_пред ......................3мм√L 5мм√L 10 мм√L 20 мм√L

Бастапқы уровень бойынша Кронштадттік футшток (Балттық биіктік жүйесі.)

Нивелир классы	Нивелир полигоныгың мысалдары
	Райондардың тұрмысы	Аз мекенделген жерлер	Қалалар
			Құрылыс мекендері	Зерттелмеген жерлер
1 2 3 4	12000 400 60 - 150 20 - 60	2000 1000 100-300 25-80	- 50 25 8	- 80 40 12

Нивелир белгісі

Нивелир ходпен анықталған нүктесін белгілермен бекітеді, олар репер деп аталады. Реперлерді 5 км қашықтықта нивелир ходында бекітеді.

I, II, III, IV класс репері бірнеше түрге бөлінеді: вековые, фундаменттік, грунтовые (топырақтық), скальные, стенные және уақытша.

Вековые реперы жоғарғы биіктік нүктесін сақтай отырып, жер қабатының қозғалысын және теңіздер мен мұхиттар тереңдігінің ауытқуын зерттеу керек. Вековые реперы I кластың нивелир сызығының қиылысында бекітіледі.

Фундаменттік реперы биіктіктің белгілі бір уақытқа дейін сақталуын қорғайды, оларды 60 км сайын I және II класс нивелир сызығында қойылады.

Грунтовые, скальные, степные реперы ұзақ уақыт бойы биіктік негіздерінің сақталғандығын қамтамасыз етеді және I, II, III, IV кластардың нивелирлі тораптарын бекіту үшін пайдаланылады.

Уақытша реперлер биіктікің бірнеше жылдар бойы сақталуына және сол биіктікте топографиялық түсірілімге қажет. Оларды II, III, IV класс нивелир ходында қойылады.

Физикалық-географиялық жағдайға байланысты әр түрлі аудандарда, бірнеше түрлі және конструкциясы бөлек репер жасалған.

Скальные и стенные реперлерді бір тәуліктен кейін барлық кластар нивелир сызығына қосылады.

Грунтовые реперлерді оларды орнатқан соң 15 күннен кейін III – IV класс нивелирлік сызығына қосады.

I және II класс нивелирленген сызыққа грунтовые реперлерді нивелирленуге дейін 1 жыл бұрын орнатады.

ТОПЫРАҚ РЕПЕРІНІҢ ОРНАТУ СЫЗБАСЫ

а–топырақ репері; б – топырақ репері үшін марка түрі

IV класс нивелирлеуіді өндіру. Техникалық нивелир.

IV класс нивелирлеу бір бағытта ортадан нивелирлеу әдісімен орындалады. Ход ұзындығы 50 км аспауы керек. IV класс нивелирлеудегі нивелир талаптары:

1. Көру дүрбісінің ұзындығы 25^х болу керек.

2. Бөлу бағасы цилиндрлік деңгейде 25^// аспау керек (контакт деңгейі 30^//)

3. Компенсаторлы нивелирдің горизанталь визир сызығының қателіктері 0,5^// аспау керек.

Станцияда жұмыс тәртібі реті:

1. Артқы рейканың қара жағынан ортаңғы ниттен (1) және дальномер штрихынан (2) отчет алу.

2. Алдыңғы рейканың қара жағынан ортаңғы ниттен (3) және дальномер штрихынан (4) отчет алу.

3. Алдыңғы рейканың қызыл жағынан ортаңғы ниттен (5) есеп алу.

4. Артқы рейканың қызыл жағынан ортаңғы нитьтен (6) есеп алу.

IV класс нивелирлеудегі жүрнал үлгісі (1 кесте).

Станциялар мен рейкалардың №	Артқы және алдыңғы рейкаларға дейінгі дальномерлі ара-тар	Рейка бойынша есеп алу		Өсім биіктігі, мм	Орташа өсім биіктігі, мм
		артқы	алдыңғы
1 1-2	167 (7) 159 (8)	1572 (2) 1739 (1) 6429 (6) 4690 (9)	1812 (14) 1971 (3) 6762 (5) 4791 (10)	-232 (11) -333 (12) +101 (14)	-232 (13)
2 2-1	308 306	1170 1478 6269 4791	0631 0937 5627 4690	+541 +642 -101	+542
3 1-2	380 380	0601 0981 5670 4689	1710 2090 6881 4791	-1109 -1211 +102	-1110
4 2-1	334 331	1883 2217 7007 4790	0800 1131 5821 4690	+1086 +1186 -100	+1086
Контроль	1189 (21) 1176 (22) 2365 (23) +13 (24)	31790 (15) 31220 (16) +570 (19)	31220 (16)	+570 (17) +285 (20)	+286 (18)

Есеп алмас бұрын элевациондық винті арқылы цилиндірлік деңгейді нуль-пункке келтіреміз. Егер нивелирлеуді компенсаторлы нивелирмен орындаса, онда компенсатор қосылып тұруы керек. Станцияда биіктігі өсімшесін екі рет бақылаймыз. Яғни рейканы қара (11) және қызыл (12) жақтарымен есептейді. Арақашықтықтағы өзгерістер 5 мм-ден аспау керек. Егер бұл өзгеріс алдын ала анықталса, 100 мм-ге тең және талабы орындалады. (11) = (12) ± 100± 5. осындай жағдайда 1 мм дәлдікпен екі өсім биіктігінің орташасын есептейді, яғни h_орт 13= (11)+(12) ±100)/2.

Станцияда үлкен өзгерістер анықталса, бақылауды қайта жүргіземіз. Нивелир биіктігін бірнеше см-ге өзгертеміз. Станцияда әр түрлі рейка биіктігін есептейді – артқы (9)= (6)-(1) және алдыңғы (10)=(5)-(3). Станцияда бақылаудың дұрыс есептелуі теңдікті қадағалау (14) = (11)-(12)=(10)-(9). Әрбір журнал бетінде бақылауды есептейді:

(15) =(1)+(6)+ т.б. – артқы рейканың қара және қызыл жақтарынан ортаңғы нитьтен есеп алу шамасы.

(16) =(3)+(5)+ т.б. – алдығы рейканың қара және қызыл жақтарынан ортаңғы нитьтен есеп алу шамасы. (17) =(11)+(12)+ т.б. – өсім биіктігінің алгебралық шамасы.

(18) =(13)+ т.б. – орташа өсу биіктігінің алгебралық шамасы.

(17) =(19)=(15)-(16) – қорытынды бақылауды дұрыс есептеу.

Станциялар жұп сандармен берілсе, (18) =(20)= (17)/2. егер станциялар тақ сандармен берілсе, онда (17) алгебралық шамаға әр түрлі рейка биіктігін қосып, екіге бөлеміз. Яғни(20) = (17) ±100)/2.

Инструкция талабы негізгі шекті мәні

1. Нивелирмен рейка арақашықтығы немесе длина плеч 100м (500мм)

2. Айырмашылығы разница плеч 5м (25мм)

3. Секциядағы жиынтығы 10м (50мм)

4. Өсімшелердің айырмасы қара және қызыл жағы бойынша 5 мм ден аз болу керек

6.2.геометриялық нивелирлеу

құрылысы мен топтастыруы

Нивелир түрі дәлдігі бойынша; дәлдігі жоғары, нақты, техникалық.

Қазіргі кезде дәлдігі жоғары нивелир түрі шығарылады ол, Н-05 1 км екі қадамды 0,5 мм дәлдік қателігімен өлшейді. 1 және 2 класстық нивелирлік өлшеу үшін арналған; Н-3 –нивелирі дәлдік көрсеткіші 1 км екі қадамды 3 мм дәлдігік қателігімен өлшейді және 2 және 3 класстық нивелир өлшеуіші. Н-10 техникалық нивелир 1 км 10 мм дәлдік қателігімен өлшейтін құралдар. Құрылыс, инженерлік геодезиялық, топографиялық негізі бар суреттер түсіріп өлшеу үшін қажет құрал болып қолданылады.

Құралдың пайдалануына байланысты визирлік осьті горизонтальдық түрге келтіру үшін, нивелирдің барлық түрі көру құралы немесе компенсатор мен жарақталған.Егер, нивелирде компенсатор орнатылса, онда оның шифрында К әрпі қосылады. Мысалы: Н-3К моделі.

Н-3 және Н-10 нивелир құрылғылары горизонтальдік бүоыштарды өдшеу үшін лимбалар жарақталған. Лимба орнатылған құрылғыда шифрында Л әрпі қосылады. Мысалы: Н-3КЛ моделі. Алдыңғы жолда модель номері қойылады. Мысалы: 2Н-3КЛ моделі.

Н-3 нивелир құрылғысы. Н-3 тіңнегізгі құралдары болып, цилиндірлік қадамы бар көрініс әйнегі көмегімен нивелирді горизонталь жағдайға әкелетін визирлік трубасы бар. Көрініс әйнегінде бақылауға арналған және қосатын винтары бар. Жақындатылған бұрылу осін батапқы қалпына келтіретін дөңгелегі бар ол, установычный деп аталады. Элавационный винт құрылғысы нивелирді аздап төмен түсіріп цилиндірлік трубаны өзінің ось бойымен бұрыға болады. Цилиндрлік трубаның үстінде 4 арнайы жөндеу винтары орналасқан олар, окулярдың сол жағында орналасқан. Бұл орналасқан құрылғылар контактілі деп аталады. Эловационды винты бұру, көпіршіктердің бірдей деңгңеге әкелу үшін қолданады. Және де бұл момент нуль – пункт деп аталады. Н-3 нивелирінде көпіршіктер соңы көрініс трубасының полясына беріледі. Көрініс трубасының рейка бойынша полясы мен отчеты (82 – сурет б. ) көрсетілген.

Н
-3 тіңнегізгі құралдары болып, цилиндірлік қадамы бар көрініс әйнегі көмегімен нивелирді горизонталь жағдайға әкелетін визирлік трубасы бар. Көрініс әйнегінде бақылауға арналған және қосатын винтары бар. Жақындатылған бұрылу осін батапқы қалпына келтіретін дөңгелегі бар ол, установычный деп аталады.

нивелирдің тексерілуі.

Н-3 нивелирді қарастыру. 1)Домалақ деңгей осі нивелирдің айналу осінімен паралель болу керек. Нивелирдің үш винтерін айналдыру барсында ішіндегі көпіршіктер нуль пункте келеді. Нивелирдің үш винттарын бұру барысында оларды 180 градуска бірге бұру керек. Егер көпіршіктер нуль пуктен ауытқыса онда, нуль пунктке қиғаш бұрышпен түсіріп бұрамыз. Істі қайтайламыз.

2) Нивелир сетка ниткалары бұрылу бұрышына перпендикуляр ал бірі паралель орналасады. Бұл жағдайды қарастыру үшін15 - 20 м аралығына нивелир алдына рейка қойылады. Нивелирдің осінің бұрылу бұрышына байланысты, горизонтальдік қалпына келтіріп санау жұмыстарын жүргізеді, бұл кезде азимут бойынша трубаны бұрамыз. Егер, дәлдік қателеігі 1 мм жетсе онда, сетканы дәл бірдей нәтиже алғанға дейін жұмыс істейміз. Бұл үшін винтарды босатып және окулярды түсіреміз. Винтарды босатып секторлық сетканың пластинкасын сетка ниткасымен бірге босатады. Винтарды қатайтпай тұрып сетка ниткаларын тексеріп содан кейін бұрайды.

3 ) Нивелирдің негізгі тексеруі. Көру дүрбісінің визмрлік осі мен цилиндірлік деңгей осі бір горизонталдық деңгейде орналасу немесе паралель болуы керек. Нивелир орнату барысында 75 м рейкадан арақашытықта подьемдік винтті линия створында тұратындай орналастырады.

Визирлік ось пен цилиндірлік ось прекциялары түсу бұрышында паралель болу қажет. 75 м ұзындығы болатын нивелирдің соңғы нүктесіне қарап екілік қарастыру керек. Линия соңына костыльдарды бекітеді. Визирование кезінде нивелирді отвестік линия нүктесінің бір нүктеде болу үшін окулярды рейка мен костыль нүктелері бірге болуы тиіс. Ал басқа соңғы нүктесінде түсу бұрышын рейка бойынша орнатады. Нивелир бұрылу бұрышын түсу линиясына келтіру үшін дөңгелек уровень бойынша түзетіледі. а₁ нүктесі рейка бойынша алынған цилиндірлік уровеньді нуль пункт алу үшін эловациондық винт арқылы алынады. і нивелир биіктігін түсу бұрышын мен костыль биіктігінің окуляр арасындағы 1мм дейінгі дәлдікпен өлшенеді.

Һ=i₁-(a₁-x); Осыдан кейін рейка орнына нивелирді орнатып ал рейка орнына нивелирді орнатамыз, сонда а₂ және і₂ шешімдерін алады. Һ=а₂-х-і₂ және формулаларында Һ өлшнмі бірдей. х ол визирлік нүктемен цилиндірлік осітің келіспеушілігінің және А және В арасы өзгерусіз қалғаны на, визирлік ось пен цилиндірлік осьтің арасындағы бұрыш өзгерусіз қалған. Онда формулалары

Егер, х 4 мм көп болса, онда эловационды винт арқылы, отчетына сәйкес горизонтальді линияны визирлік нүктеге әкеледі. Осында көпіршіктер нуль пунктте болады.

Нивелирлік рейкалар.

Нивелирлеу үшін тұтас немесе бүктемелі ағаш рейкалар (1-сурет) қолданылады, олар ұзындығы 3—4 метр, ені 10 см және қалыңдығы 2—3 см бітеу тұтас тақтай ағаш болып табылады. Тақтайлар ақ майлы бояумен боялады және оларға сантиметрлік торкөз бөліктер түсіріледі.

Онда әрбір дециметр жазылады, ал сантиметрлік бөліктер есептеулерді женілдету үшін 5 сантиметр сайын топтарға біріктіріледі. Рейканың ең кішкене бөлігінің сандық шамасы рейка бөлігінің бағасы деп аталады. Тұтас рейканың толық ұзындығы 3-ге тең. Рейканың төменгі жағына рейканы тез тозудан қорғайтын тақа қағылып қойылады.

Рейкалар бір жақты немесе екі жақты болуы мүмкін, екіншісінде оның бір жағында қара бөліктер, екінші жағында қызыл бөліктер болады. Осыған орай рейканың жақтары қызыл және қара болып бөлінеді. Тақ немесе жұп болып бөлінеді 47 немесе 48 санына байланысты. Рейканың қара жағындағы нөлге тең есептеу, оның тақасымен дөл келеді, ал қызыл жағындағы тақаға сәйкес келетін есептеу нөлге тең болмайды.

Ж ұмыс бастамай тұрып рейкаларды тексеріп алған жөн. Ол үшін рейканы горизонталь күйінде жатқызып, оған тексеру метрін қойып, оның әрбір метрі мен дициметрін өлшейді. Оның дициметрлік бөліктерінің кездейсоқ қателіктері ±1 мм-ден, ал рейканың барлық ұзындығындағы қателік ± 2 мм-ден аспауы тиіс.

Рейкаларды зерттеу және бақылау. Алдымен өлшемдер жүргізу үшін рейкалардың сантиметрлік және дециметрлік өлшедерін зерттеу қажет. Бұндай зерттеулер копманарлік деп аталады. Рейканың метрлік интервалын табу үшін қара және қызыл жақтарын өлшеп орташа өлшемін тауып екі рейка үшін өлшемін табады.

Дециметрлік өлшегіші бар рейкалардың іске жарамдылығын жерді өлшеу кезіндегі қателігі 3 класс үшін 0,4 мм ал 4 класс үшін 0,6 мм болуы тиіс. Компанирование тәсілін арнайы металл линейкамен жасайды. Линейканың екі жағы кесілген және миллиметрлік өлшемдерге бөлінген. Өлшемдер жылжымалы лупамен 0,02 дәлдігмен өлшенеді. Температураны өлшнк үшін рейка арнайы термометрмен жарақталған.

Рейкалардың дәлдігі дұрыс болу үшін рейканың оң жағана және кері жақтары бойынша өлшеулер жүргізіледі. Нақты ұзындығ компаратырдың өлшемі бойынша анықталып және нақтыланады.

Мысалы:

Мұндағы t0 – компанирование езіндегі температураның батапқы көрсеткіші, нақты жағдайда ол 1000,02 тең және α металдың керілу коэфициенті болады.

нивелирлеу нәтижесіне Жер қисықтығының және рефракцияның әсері

А және В нүктелерінде орналасқан рейка уровеньдік түзуде өзара параллель болмайды.

Нүктелер бойы m және n рейкалар белгісіз. Егер, горизонталь линия бойынша жүргізілген отчет артқы рейка Жердің отчетын m₁m, ал алдыңғы n₁n өзгертуіміз қажет.

Жерден ауытқыған сайын ауа тығыдығы аздай бастайды. Сондықтан О₁ нүктесінде көру линиясы m₁ және n₁ нүктелерімен сәйкес келмейді. Бұл құбылыс вертикальді рефракция деп аталады. Рефракциялық дөңесі әрқашанда жерлің бетіне бағытталған.

формуласы бойынша анықталады. Анықтамалды енгізгенне кейін –

р – жердің қисықтығының жөнделуі. r – рефракция ойынша жөндеу. f - жердің қисықтығының рефракцияға әсер етуі.

бұл геометриялық нивелирование кезіндегі толық формула шығаруы. р анықтау үшін теңдеудің екі жағында қарастырады. Тікбұрышты ұшбұрыштан СОn₁ осыдан

онда сонда

Бірақ, р және і өлшемдері жердің R радиусымен салыстырғанда аз мөлшерді санамағанда рефракцияға түзету рейка бойынша r температуралық өлшемге байланысты 0,16р бақылау нүктесіне байланысты болады.

D м ……………………………………… 50  100  200  300 4000

f м ………………………………………0.2 0.7 2.7 6.0 10.7

Егер нивелир рейка арасына орналасса онды D₁=D₂ және f₁=f₂ онда, формула мынадай түрге келеді онда рефракция өлшемі жердің қисығына тәуелді болады.

6.3.ТРИГОНОМЕТРИЯЛЫҚ НИВЕЛИРЛЕУ

Тригонометриялық нивелир кей кездері геодезиялық деп те аталады. Таулы аудандарда тригонометриялық нивелирлеу қолданады. Бұрыштарды вертикаль кругі бар геодезиялық аспаптармен алдынғы және артқы нүктелердің ОК жіне СК пен өлшейді. Отсчет алмас бұрын вертикаль кругінің целиндірлік деігейін ноль пункке келтіреміз. Өлшеген бұрыштың бақылау және дәлдігі МО тұрақтылығы. Т 30 = 1 ^/ 30^//

Алдынғы ходпен артқы ходтың өсім биіктігінің айырмашылығы әрбір L жүріс ұзындығы 250 м, жіберілетін шекті мәні 10 см (допускается). 100 м сайын 4 см. Арақашықтығын радио және светодальномермен анықтайды.

В нүктессінің А нүктесіне өсімін анықтауда ( -сурет) тригонометриялық нивелирмен станцияда вертикаль бұрыш ν өлшейді, сонымен қоса прибор биіктігі ί, рейка биіктігі l.

Сонымен, - суретте өсім мынаған тең

h = S *tgν + ί – l

ν – көлбеу бұрыш

ί– аспап биіктігі рулеткамен өлшенеді отвес сызығы бойымен А нүктесінен көру дүрбісінің окуляр центріне дейін, горизонталь бағытта орналасқан;

l – бағытталған рейка биіктігі немесе белгі биіктігі

S – горизонтальное проложение немесе арақашықтық,

Тригонометриялық нивелирлеуде өсім 1 см дәлдікпен өлшенеді, сондықтан величина (үлкендігі)ί және l рулеткамен өлшенеді 1 см дәлдікте.

А нүктесімен В нүктесінің арақашықтығы 300 м-ден көп болса, өсім биіктігі мына формуламен дәлелденеді немесе түзету енгіземіз:

h = S *tgν + ί – l + f

f – жердің қисықтығы үшін түзетілуі мен рефракциясы

Формулада берілген h калькулятор функциялар көмегімен табады (есептейді).

Сонымен қоса h-ты өсім кезтесімен табу тиімді, олар S мен ν белгілеу үшін құрастырылған екен. h = S *tgν деп белгілесек, формула мәні мынадай түрге ие болады:

h = h^/ + ί – l + f . величина үлкендігі h^/ өсім кестесінен алады, сонымен қоса величина (үлкендігі) f әр түрлі ара қашықтықта кестеден алады.

h = h^/ + ί – l + fнемесе

h = S *tgν + ί – l + f

7.ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТҮСІРУ ТОРАПТАРЫ

7.1.ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТҮСІРУ ТОРАПТАРЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ

Геодезиялық тораптар туралы түсінік және оның түрлері.

1. ТМД-ң Мемлекеттік геодезиялық торабы, міндеті, құру сызбасы мен әдістері, жіктемесі және техникалық сипаттамасы.

2. Жиілету торабы: міндеті және әдістері, сызбасы, техникалық сипаттамасы.

3. Түсірімге негіздеу торабы: міндеті және тәсілдері, пландық және биіктік түсірулік геодезиялық тораптардың құрылуы.

1. Геодезиялық тораптар туралы түсінік және оның түрлері.

Геодезиялық жұмыстарды ғылыми түрде жүргізу төмендегі принциптердің міндетті түрде орындалуын қажет етеді.

1. Геодезиялық тірек торларын «Жалпыдан жалқыға көшу» алдымен геодезиялық бостапқы (тірек) торлары құрылады, олардың координаталары жоғары дәлдікпен табылады да, олар әрі қарай жиілетеді.

2. Өлшеу, есептеу және графиктік жұмыстардың әрбір кезеңдерінде міндетті түрде тексере отырып, бастапқы өлшеулер нәтижесінің дәлдігіне көз жетпейінше, кейінгі өлшеулерге кіріспеу.

Мемлекеттік геодезиялық торап (МГТ) –– координаттары планда (х,у) және биіктігі (Н) белгілі жер бетінде бекітілген тіректер (пунктер)жиынтығын айтады.

Сонымен қатар біркелкі талаптарды қанағаттандыруы тиіс;

• Жердің пішіні мен аумағын табу:

• ауыл шаруашылық, ғылым және мемлекет қорғанысы сияқты мәселелерді шешуге арналған

• мемлекеттің аумағын картографиялау, жер – асты кеңесі және комуникацияны ескере отырып олардың бәрін топографиялық түсіру және сандық карта шығару.

• Жердің қолдану, бақылау және мемлекеттік табиғат ресурстарын игеру қоршаған ортаны қорғауды геодезиялық торап қамтамасыз етеді, бастапқы геодезиялық мәліметтер құрлық, теңіз және ауа навигацияларын қамтамассыз ету.

Мемлекеттік геодезиялық тораб (МГТ) – мемлекет аумағында біркелкі координаттың таратылуын және басқа да геодезиялық тораптарға бастапқы болып құрылуын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік геодезиялық торап пландық (Х,У) және биіктік (Н) болып бөлінеді. Бұрышты, қабырғаларының ұзындығын өлшеу дәлдігі бойынша мемлекеттік геодезиялық торап 1, 2, 3, 4 класстарға бөлінеді және де фундаментті астрономо геодезиялық торап (ФАГС) болып бөлінеді.

Геодезиялық торап 1 класс астрономо геодезиялық торап (АГС), ал 2, 3, 4 класстары –жиілендіру торабы болып табылады. Геодезиялық тораб – мемлекеттік геодезиялық торап, жиілендіру торабы және түсірілімге негіздеу торабы болып бөлінеді. Астрономо – геодезиялық тораб (АГТ) мемлекеттік геодезиялық торабтың масштабы мен бағыталуын табады. АГТ бекеттерінің орындарын – екі геодезиялықкоординат жүйесімен анықтайды – бүкілжерлік және референцтік.

Бүкілжерлік координат жүйесі – барлық жердің Красовский эллипсойдына қатынасады. Екі жүйенің арасына байланыс орнатылады.

2. ТМД-ң Мемекеттік геодезиялық торабы, міндеті, құру сызбасы мен әдістері, жіктемесі және техникалық сипаттамасы.

Мемлекеттік геодезиялық тораптың құрылуы әртүрлі әдістермен триангуляциялық, полигонометриялық және трилотерация, қазіргі кезде Жер серігінің әдістерімен жүзеге асуда.

Триангуляция - геодезиялық тораптарды үшбұрыш ретінде қарастыру тәсілі жақсы көріністі қамтамасыз ету үшін триангуляция бекеттерін белгілер мен перамидалар орнатылады. Әрбір ұшбұрыштың көлденеңінен барлық үш бұрышын өлшейді. Трнангуляция торабында базистік жақ деп аталатын кейбір жақтарын өлшейді.

Триангуляция мемлекеттік пландық геодезиялық торабты құрудың негізгі тәсілі болып табылады.

Триангуляция –– әрқайсысында үш горизонталь бұрышы мен торапты анықтауда базис қабырғасы өлшенген бір бірімен жалғасқан үшбұрыштар жиынтығын айтады.

ТМД-ң мемлекеттік геодезиялық торабы –– барлық масштабтардағы топографиялық карталардың негізі болып табылады.

Ауыл шаруашылық, халық шаруашылығында, ғылым және мемлекет қорғанысы сияқты мәселелерді шешуде біркелкі талаптарды қанағаттандыруы тиіс;

таблица № 1 жіктемесі және техникалық сипаттамасы.

Триан. Кл.	қабырға ұзындығы	бұрыш өлшеуде орташа квадраттық шекті қателігі (секунд)	Үшбұрыштардағы шекті қателігі (секунд)	Базисты қабырғаны өлшегенде салыс.ы шекті қателігі
1	20-25	0,7	3,0	1: 400 000
2	7-20	1,0	4,0	1: 300 000
3	5-8	1,5	6,0	1: 200 000
4	2-5	2,0	8,0	1: 200 000

ТРИАНГУЛЯЦИЯ 1 – 4 КЛАССТАР СЫЗБАСЫ

3. Жиілету торабы: міндеті және әдістері, құру сұлбасы, техникалық сипаттамасы.

Жиілету торабының құрылуы әртүрлі әдістермен полигонометрия, триангуляция, қазіргі кезде Жер серігінің әдістерімен жүзеге асуда.

Мемлекеттің аумағын картографиялау, тау кең, жер – асты кеңесі және комуникацияны ескере отырып олардың бәрін топографиялық түсіру және сандық карта шығару да, инженерлік жұмыстарда маңызы зор.

Полигонометрия геодезиялық торабты бекеттердің ара қашықтығын және бұрыштарын өлшеу арқылы құрастыратын тәсіл. Полигонометрияны жабық беткейлерде тригонометрияның орнына қолданылады. Полигонометрияда өлшенетің арақашықтар мен бұрыштар нақтылығы триангуляциядағы секілді бірдей болу керек. Триангуляция және полигонометрияның МГТ кіретін классификациясы және негізгі нақтылығы берілген. Бұрышты, қабырғаларының ұзындығын өлшеу дәлдігі бойынша полигонометрия 1, 2, 3, 4 класстарға бөлінеді.

Мемлекеттік геодезиялық торабтық бекеттер тығыздығы үлкен масштабтың тоно – түсірілімдер шығару үшін жеткіліксіз, сондықтан оларға қосымша 1 және 2 разрядтағы геодезиялық торабтар қосылады,ол олардың негізінде - әр түрлі инжинерлік – геодезиялық жұмыстарда қолданылады.

Полигонометрия – жүрістер түрінде немесе жүйелік жүрістер негізінде дамиды, мұнда бұрылыс бұрыштары мен қабырғалары өлшенеді. Мысалы қарапайым теодолит жүрісін айтуға болады. таблица № 2

Полигонометрия класстары	Қабырғалар саны	Қабырғалар ұзындығы, км	бұрыш өлшеуде орташа квадраттық шекті қателігі //	Ұзындық өлшегенде салыстырмалы шекті қателігі
1	12	8-30	0,4	1: 400 000
2	6	5 - 18	1,0	1: 200 000
3	6	2-10	1,5	1: 100 000
4	20	0,25 - 2	2,0	1: 40 000

полигонометрия әдісімен мемлекеттік геодезиялық тораптың құрылуы

Геодезиялық түсірілімге негіздеу тораптары: міндеті және тәсілдері, пландық және биіктік геодезиялық түсірілім тораптардың құрылуы.

Түсірілімге негіздеу торабтың құрылуы әртүрлі әдістермен теодолит жүрістері, мензулалык жүрістер, тахеометрлік жүрістер, қиылыстыру әдістері (тура, кері, полярлық) жүзеге асуда.

Пландық түсірісте жүйелері теодолиттік, тахеометриялық мензулалық жүрістер немесе триангуляция арқылы құрылады. Мәселен 1: 500 масштабтағы түсіруде пункт саны 4 тен кем болмауы керек. 1: 2 000 масштабтағы түсіруде пункт саны 10 нан, ал 1: 1 000 масштабтағы түсіруде пункт саны 16 дан кем болмауы керек

Ара қашықтықтарды өлшеу қиынға түсетін жерлерде түсіру пунктері үшбұрыштар тізбегін құру, тура және кері қиылыстыру (засечки) әдістері не теодолиттік жүрістері арқылы анықталады.

Түсірудің масштабтарын өндіріс жұмыстарының ерекшеліктеріне байланысты алынады.

таблица № 3Теодолит жүрістерінде салыстырмалы шекті қателігі

Масш таб	Салынғ.терр. (м.)	Салынб. терр(м.)
			1 / N = 1 / 3 000	1/ N = 1 / 2 000	1 / N = 1 / 1 000	1 / N = 1 / 2 000	1 / N = 1 / 1000
			Берілген пунктер арасындағы жүрістің шекті ұзындығы, км
1: 5 000	350	500	6,0	4,0	2,0	6,0	3,0
1: 2 000	200	300	3,0	2,0	1,0	3,6	1,5
1: 1 000	150	200	1,8	1,2	0,6	1,5	1,5
1: 500	100	150	0,9	0,6	0,3	-	-

Т
ЕОДОЛИТТІК ЖҮРІСТЕР СЫЗБАСЫ

1 –жиілету торабының даму бағыты;

2 – теодолиттік жүрістер;

3 – түсірілім негізін ары қарай жиілету тахеометриялық мензулалық жүрістерімен

4. Геодезиялық пунктерді жергілікті жерде белгілеу және бекіту.

МГТ дамытуына байланысты сұрақтардың жауабы «Жоғарғы геодезия» курсында беріледі. Геодезиялық торабтың 1 және 2 кластағы ортақ тығыздығы 50 кв.м бір бекет (пункт) болу қажет.

Тау жыныстарын өндіретін бассейіндерде және өндіру объектілерінде тұрғылықты жерлерде геодезиялық тораб ереже бойынша координаттары жергілікті жүйе бойынша есептелінеді. Жергілікті жүйе бойынша координат орнатылған соң Гаусс – Крюгердің үшградустық зоналық және осьтік мередиандық проекциясы қолданылады, жергілікті жүйенің координаттары мемлекеттік тік бұрыштың координаттар жүйесімен сәйкес болу керек.

Топографиялық түсірілімді қамтамассыз ету үшін МГТ бекеттер тығыздығы мынадай болу қажет.

-1:25000 және 1:10000 масштабтық түсірілім үшін 50 кв.км – 1 бекет.

-1:5000 масштабтың түсірілімі үшін 20-30 кв. Км-ге 1 – бекет

- 1:2000 және одан үлкен масштабтық түсірілім үшін 5-15 кв.км-ге 1 бекет.

1. Центр пунктерінің ішкі құрылымы2. Сыртқыбелгілер

а -топырақтың мезгілімен қату райондарындаа - металлдық пирамида,

б -топырақтың мезгілімен еру райондарындаб - күрделі сигнал.

в - жартасмаркасы

г - қабырғалық центр.

б - күрделі сигнал.

7.2.ТЕОДОЛИТТІК ЖҮРІСТЕР

«Теодолиттік жүрістер және оның өңделуі»

1. Теодолиттік жүрістердің мәні мен түрлері.

2. Жобаны құру, рекогносцировкалау.

3. Теодолиттік жүрістерді салудағы далалық жұмыстар: горизонталь және вертикаль бұрыштарды, сызықтар ұзындықтарын өлшеу. Бұрыштық және ұзындық өлшеу дәлдігі.

4. Теодолиттік жүрістерді бастапқы геодезиялық пункттерге байланыстыру.

5. Жазықтықтағы тура және кері геодезиялық есептер, формулалар шығару, оларды қолдану.

6. Теодолиттік жүрістердегі бұрыштық өлшеулерді өңдеу. Бұрыштық үйлеспеушіліктің формуласын шығару, оның жіберілетін шекті мәні (допуск), бұрыштарды теңестіру.

7. Дирекциондық бұрыштарды жүріс жағына қарай есептеу.

8. Координаталар өсімшелерін анықтау. Координаталар өсімшелерін теңестіру. Жүрістердің абсолюттік және салыстырмалы үйлеспеушілігі, жүрістің нүктелер координаталарын есептеу және оның жіберілетін шекті мәні.

9. Километрлік торларды құру және планға нүктелерді салу. Бақылау және жіберілетін шекті мәні.

1. Теодолиттік жүрістердің мәні мен түрлері.

Теодолит жүрістері әртүрлі түсірістерді түсірілімге негіздеу үшін құрылады.

Теодолит жүрістері қатты пунктер арасында солынады, яғни бастапқы координаттары белгілі (яғни координаттары планда (х,у) және биіктігі (Н) белгілі жер бетінде бекітілген тіректер) геодезиялық пункттері арасында. Осы пунктері біріктіретін сызықтар қатты сызық деп атайды. Теодолит жүрістерінің мәні Жер бетінің тек контурлық (Х,У тік бұрышты координаттарын) анықтау, планын жасау болып табылады.

Теодолиттік жүрісі деп бұрылыс бұрыштары мен қабырғалары өлшенген тұйықталған немесе тұйықталмаған көпбұрыштар және теодолит жүріс нүктелерінің Х,У тік бұрышты координаттарын анықтау, түсірісті түсірілімге негіздеуде қолданалады.

Теодолит жүрісінің үш түрі бар:

1. екі қатты жаққа геодезиялық пунктерге жанасса тұйықталмаған. Мұнда сол жақ бұрыштары өлшенеді. мысалы 1 суретте (а) әрпімен көрсетілген.

2. бір бастапқы пункке байланыстырылған көпбұрышты тұйық жүріс(полигон). Мұнда оң жақ бұрыштары өлшенеді. 1 суретте (б) әрпімен көрсетілген.

3. Б ір жағы геодезиялық пункке жанасса екінші жағы бос болып келген жүрісті аспалы жүріс деп айтамыз. 1 суретте (в) әрпімен көрсетілген. 1-сурет

. бастапқы, қатты пунктер

. - теодолит жүрісінің нүктелері

А, В, С, М, К тірек пунктері қабырғалары мен дирекциондық бұрыштары белгілі.

βА ^/, βА ^// Қабысу (примычные) бұрыштары бұл бастапқы қабырға мен теодолит жүрісінің қабырғасы арасындағы бұрыш.

S ₁, S ₂, S ₃ арақашықтық құрылысы бар территорияда 350 м ден 20 м аралығында болуы тиіс.

Жүріс шекті ұзындығының кестесі

түсіріс масштабы жүріс шекті ұзындығы км	1 : 500	1 : 1 000	1 : 2 000	1 : 5 000
I разряд	0,6	1,2	2,0	4,0
II разряд	0,3	0,6	1,0	2,0

Теодолит жүрісі арақашықтық дәлдігі бойынша разрядтарға бөлінеді:

I разрядf_ОТН =< 1 : 2 000; II разрядf_ОТН =<1 : 1 000

2. Жобаны құру, рекогносцировкалау.

Теодолиттік түсіріс дайындық, далалық, өңдеу жұмыстарынан тұрады.

Дайындау жұмыстарына мыналар жатады;

• жобасын жасау онда күнтізбелік жоспар, смета, әртүрлі есептер (жұмысшылар саны, көлік, аспаптар мен жабдықтар т.с.с.) шығыстар есептеледі. Түсіру дәлдігі мен масштабы қарастырылады.

• Қолдағы бар барлық картографиялық құжаттарды толық зерттейді.

• Жүріс нүктелерін келесіде бұрыштық және сызықтық өлшемге ыңғайлы қылып проектілейміз.

Жасалған карта мен ірі масштабтағы пландар арқылы теодолит жүрісінің проектілеп дамуын жасаймыз. Трапеция ішіндегі жүріс нүктелері мүмкіндігінше біркелкі орналасуы керек.

Теодолит жүрістерін мемлекеттік геодезиялық тор мен жиілеу торлар арасында орналастырады.

Жүрістер қалауынша 180⁰ жақын бұрылыс бұрыштарымен проектіленеді. Арақашықтығы 350 м ден 20 м аралығында болуы тиіс.

Далалық жұмыстарға;

• рекогнасцировкалау,

• аспапты тексеру мен түзетулер,

• бұрыштар мен ұзындықтарды өлшеу,

• жердегі заттарды контурларды түсіру,

• теодолиттік жүрісті тірек пунктеріне байланыстыру.

Жасалған проект бойынша рекогносцировкажүргізіледі, демек түсіріс жүргізетін жерді қарап шығу, осы бойынша теодолит жүрісін орналастыру. Әрбір жүріс нүктесінің дұрыс орналасу жерін анықтау керек. Демек әр нүктеден, алдыңғы, артқы нүкте көрінуі керек, бұрыштық өлшем мен теодолитті орналастыруда ыңғайлы болу керек. Жүріс нүктелерін ағаш немесе темір колышкамен бекітеді. Одан ұзақ уақытқа болса, онда 1,5 метр ұзындықта, 15-20 диметрінде болатын ағаш немесе темір столбтармен бекітеміз.

Өңдеу жұмыстарына;

• далалық журналдарды тексеру және өңдеу (бұрыш 0,1^/; арақашықтық 0,001м)

• Теодолиттік жүрістің сызбасын жасау (Схема теодолитного хода)

• тірек пунктерін планға түсіру

• теодолит жүріс нүктелерінің координаттарын есептеу

• Горизонталь проложениені есептеу

• бұрыштық өлшемдерді өңдеу және дирекциондық бұрыштарды есептеу

• Координаталар өсімшелерін есептеу мен координаттарын есептеу

• Планға түсіру, тексеру

• Планды көркемдеу (ситуациялары мен рамкасын тущпен аяқтау)

3. Теодолиттік жүрістерді салудағы далалық жұмыстар: горизонталь және вертикаль бұрыштарды, сызықтар ұзындықтарын өлшеу.Бұрыштық және ұзындық өлшеу дәлдігі.

Теодолит жүрісін түсіруде бұрыштық және сызықтық өлшемдер жүгізеді. (бұрыш 0,1^/; арақашықтық 0,001м)

Горизонталь бұрыштарды техникалық немесе нақтылық Т30 және Т5 теодолиттермен өлшейді. Өлшеу дәлдігі 30 ^// аспауы керек.

Бұрышты өлшеуді КЛ бастайды. Өлшемнің алдында лимбті магниттік меридиан бойынша бағдарлайды. Сол немесе оң жақ бұрыштарын өлшейміз ол біздің теодолиттік жүрістің түріне байланысты.

Теодолитті центрлеу 3 мм-ге дейін нақтылайды. Әсіресе теодолитті қысқа арақашықтықта. Бұрыш өлшемінде визированиені вешканың төмен жағына көздейміз.

Теодолит жүрісінде сызық ұзындығы штрихті немесе шкалалы лента, дальномер көмегімен өлшейді. Салыстырмалы қателігі 1/1000, 1/2000, 1/3000 аспауы керек. Сызық ұзындығы екі рет өлшейді тура және кері бағытта. Егер айырмасы көрсетілген жіберілетін шекті мәнінен артық болмаса, соңғы шешім ретінде орташа мәні алынады.

4. Теодолиттік жүрістерді бастапқы геодезиялық пункттерге байланыстыру.

Теодолит жүрістерінің координаттарын геодезиялық тірек пунктерінің координаталары арқылы анықтау керек. Яғни келесі дирекциондық бұрыштарды есептеу үшін дирекционды бұрыш пен бастапқы геодезиялық тірек пунктерімен байланысын жүргізеді(привязка).

Осы мақсатта және 1 бұрыштарын соңғы пункт жүрісінің n горизонталь бұрыштарын өлшейді оларды бұрылыс бұрыштары деп атайды

1 суретте (а) әрпімен көрсетілген. Дирекциондық бұрышты табу үшін екі қабысу бұрышын өлшейді. Екіншісі бақылау үшін. Ол үшін теодолитпен бастапқы пункке орнатамыз да горизонталь бұрышты айналдыра өлшеу әдісімен өлшейміз. Қабысу бұрыштарын (примычные) есептейміз де түзету енгізіп келесі дирекциондық бұрыштарды табуда қолданады. Дирекциондық бұрыштарды арақашықтығымен көбейтіп координат өсімшесін табамыз да, келесі координаттарын есептейміз.

ДИРЕКЦИОНДЫҚ БҰРЫШТЫҢ ГОРИЗОНТАЛЬ БҰРЫШЫНА БАЙЛАНЫСЫ.

1 3 оң жақ бұрыштары тұйықталған жүрісте өлшенеді.

• = алдыңғы отсчеттен - артқы отсчетті

сол жақ бұрыштары тұйықталмаған жүріс те өлшенеді.

2 артқы отсчеттен - алдыңғы отсчетті

Тұйық теодолит жүрісініңөлшенген бұрышын теңестіру және дирекционды бұрышты табу.

Берілгені; _{БАСТАПҚЫ}; _{ОҢ ; КЕЛЕСІ}= _{БАСТАПҚЫ} + 180 ⁰ - _ОҢ

Табу керек; _КЕЛЕСІ ? оң жақ бұрыштар үшін

Берілгені; _{БАСТАПҚЫ} ; _{СОЛ ; КЕЛЕСІ} = _{БАСТАПҚЫ} - 180 ⁰ +

Табу керек; _КЕЛЕСІ ?сол жақ бұрыштар үшін

5. А) Жазықтықтағы тура және кері геодезиялық есептерді шығару, формулалар, оларды қолдану.

К ЕРІ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУДІҢ МӘНІ берілген бастапқы және ақырғы нүктелердің координаттары бойынша дирекциондық бұрыш пен арақашықтықты табу. Координат өсімшелері тікбұрышты жүйеде анықталады.

Бер:т.В (Х_В; У_В)

т.А (Х_А; У _А)

Табу керек;

Екі нүкте координатысының айырмасы Δх, Δу координат өсімшелері деп аталады.

координат өсімшелерін есептейміз

ΔХ= Хв - Х_А ΔУ = Ув - У_А

Дирекциондық бұрышты табу үшін румбты есептеп тауып алу керек;

румб мәні абсолюттік себебі ол қандайда бір бұрыш

координаттар өсімшелерінің таңбасы арқылы румбтың қай ширекте екенің табамыз.

1. ширегі			формуласы	Дирекциондықбұрыш
   I	+	+		00 - 900
   II	-	+		90 - 180
   III	-	-		180 - 270
   IV	+	-		270 - 360

   Ширекті анықтағаннан кейін дирекциондық бұрышты табамыз.

2. Горизонталь проложениені табамыз, яғни арақашықтықты есептейміз.

; ;

Бер:

Х_А Х_В ΔХ= Хв - Х_А

У_А У_В ΔУ = Ув - У_А

Табу керек; ;

- ΔХ

+ ΔУ

II- ширек

; ;

5.Б) Жазықтықтағы тура және кері геодезиялық есептерді шығару, формулалар, оларды қолдану.

Тура және кері геодезиялық есептерді координаттар өсімшелерін анықтауда қолданамыз, яғни пункт координаттарын табуда.

ТУРА ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУДІҢ МӘНІ берілген бастапқы нүктенің координаттары мен арақашықтығы және дирекциондық бұрышы бойынша келесі нүктенің координаттарын табу.

К оординат өсімшелері тікбұрышты жүйеде анықталады.

Екі нүкте координатысының айырмасы

Δх, Δу координат өсімшелерідеп аталады.

Бер: т.А (Х_А; У_А);

Табу керек;т.В (Х_В; У_В)

АВС үшбұрышын қарастырамыз.

С бұрышы тік.

(АС сызығы ХХ осіне параллель және тең ΔХ)

(СВ сызығы УУ осіне параллель және тең ΔУ)

координат өсімшелерін есептейміз

Δх, Δу координат өсімшелерікалькулятор көмегімен анықталады, таңбасы дирекционды бұрышқа байланысты табамыз.

ΔХ= cos

ΔУ= sin

координат өсімшелеріннің көмегімен келесі В нүктенің координаттарын табамыз.

Шығарылу жолы

Бер:

Х_А

У_А

Табу керек;т.В (Х_В; У_В);

cos

sin

ΔХ cos

ΔУ sin

6. Теодолиттік жүрістердегі бұрыштық өлшеулерді өңдеу. Бұрыштық үйлеспеушіліктің формуласын шығару, оның жіберілетін шекті мәні (допуск), бұрыштарды теңестіру.

1. Бұрыштық үйлеспеушіліктің формуласын шығару, оның жіберілетін шекті мәні (допуск), бұрыштарды теңестіру.

   1. Σ _ӨЛШ = _А+ ₁+ _2...+ _Вөлшенген бұрыштар қосындысы

тұйықталмаған теодолит жүрістері үшінn бұрыштар саны

2. Σ _ТЕОР = _СОҢ - _БАСТ + 180 ⁰ *nΣ _ТЕОР = _БАСТ - _СОҢ + 180 ⁰ *n Σ _ТЕОР = 180 ⁰ *(n -2 )

теория қосындысы сол жақ бұрыштар үшін

теория қосындысы оң жақ бұрыштар үшін

тұйық теодолит жүрістері үшін

3. f = Σ _ӨЛШ - Σ _ТЕОР f бұрыштық үйлеспеушілік

Бұрыштық үйлеспеушілік (невязка) деп, теориялық есептеп шығарылған мәнді практикалық өлшенген бұрыштар мәнінен айырмасы.

3. f _{доп (шекті мәні)}=

n бұрыштар саны

m бұрыштың орташа квадраттық қателігі Т 30 m = 30

Шыққан бұрыштық үйлеспеушілікті шекті мәні мен салыстырылуы керек, егер шекті мәнінен кіші болған жағдайда өлшенген бұрышқа түзету енгіземіз яғни бұрыштарды теңестіреміз. Үйлеспеушілікті кері таңбамен барлық өлшенген бұрыштарға тең етіп бөліп енгізеді. Тең етіп бөлінбесе арақашықтығы қысқа бұрыштарға көбілек енгізеді.

3. f бұрыштық үйлеспеушілік n бұрыштар саны

бұрыш түзетулері

Бақылау; f

бұрыш түзетулерінің қосындысы бұрыштық үйлеспеушілікке кері таңбамен тең болуы керек.

3. бұрыштарды теңестіру.

_ТЕҢ = _ӨЛШ Бақылау; _ТЕҢ = _ТЕОР

3. _{Дирекциондық бұрыштарды есептейміз}

_КЕЛЕСІ = _{АЛДЫҢҒЫ} + _ТЕҢ - 180⁰ сол жақ бұрыштар үшін

_КЕЛЕСІ = _{АЛДЫҢҒЫ} - _ТЕҢ +180 ⁰ оң жақ бұрыштар үшін

Бақылау;

Соңғы дирекциондық бұрыш есептеп шығарған дирекиондық бұрышқа тең болуы керек.

2. Координаталар өсімшелерін анықтау. Координаталар өсімшелерін теңестіру. Жүрістердің абсолюттік және салыстырмалы үйлеспеушілігі, жүрістің нүктелер координаталарын есептеу және оның жіберілетін шекті мәні.

8. Теодолит жүрістерінің әр сызығына координат өсімшелерін есептейміз.

8. тұйықталмаған теодолит жүрістері үшін

8. 

Тұйық теодолит жүрістері үшін

12. Сызықтық үйлеспеушілікті есептейміз.

Теодолит жүрістерінің абсалюттік және салыстырмалы қателіктерін есептейміз

8. ;

Шыққан сызықтық үйлеспеушілікті шекті мәні мен салыстырылуы керек, егер салыстырмалы қателік және шекті мәнінен кіші болған жағдайда өлшенген сызыққа түзету енгіземіз, яғни сызықтарды теңестіреміз. Сызықтық үйлеспеушілікті кері таңбамен барлық өлшенген сызықтарға тең етіп бөліп енгізеді.

8. 

Бақылау; сызық түзетулерінің қосындысы сызықтық үйлеспеушілікке кері таңбамен тең болуы керек.

8. теңестірілген сызықтық координат өсімшелерін есептейміз.

14. =

=

14. 

Бақылау; Ақырғы есептелген координат берілген

координаттармен тең болуы керек.

3. Километрлік торларды құру және планға нүктелерді салу. Бақылау және жіберілетін шекті мәні.

Километрліклық торларды құру Х және У остері бойынша квадраттарды есептеуден басталады.

Квадрат қабырғалары 10 см-ге тең торлар.

Мысалы: 1: 2000 масштабта план құрғанда 10 см = 200 м

Х _ҮЛКЕН = 6600; Х _КІШІ = 6000; ∆Х = 600

У _ҮЛКЕН = 4200 ; У _КІШІ = 3600; ∆У = 600

;

Графикалық жұмыстар теодолит жүрістерінің планын құрудан тұрады

1. Километрліклық торларды құру

2. Планға нүктелерді салу.

3. Ситуацияларын түсірү

4. Планды көркемдеу

2. на 3 квадрат = 9 квадрат

Жақтары 10 см-ге тең квадрат торын Ф.В.Дробышевтің сызғышы көмегімен құрайды. немесе ЛБЛ линейка Большая Лобанова 8 см.

Ф.В.Дробышевтің сызғышы көмегімен координаттық торды құру үшін

3 жағы бойынша 2 тікбұрышты үшбұрыш арқылы

Сетканы құрғаннан кейін циркульмен тексереміз

Квадрат диоганалінің ұзындығы 14, 14 см-ге тең. Ауытқулары 0,2 мм аспау керек.

Планнан алынған қашықтық пен горизонталь орналасуы, план масштабында 0,2 мм-н артық ауытқуы болмауы керек.

П ланға теодолит жүрісін енгізуде нақтылықты планда жүріс нүктесінің қашықтығын өлшеумен тексереді.

Т еодолит жүрісінің сызбасы бойынша түсіндір;

• Қандай теодолит жүрісі сызбада?

• дайындық, далалық, өңдеу жұмыстары неден тұрады?

• Бұрыштық және ұзындық өлшеу дәлдігі.

• Теодолит жүрісінде қандай пункттерге (бастапқы геодезиялық) байланыстырған (привязка), нені өлшеп, нені табу керек?

• Километрлік тор құру және планға нүктелерді салу. Бақылау және жіберілетін шекті мәні.

7.3. БИІКТІК ТҮСІРУЛІК ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ТОРАПТАР

Биіктік жүрістер, салу әдістері. Техникалық нивелирлеу, қолданылатын аспаптар, жұмыс әдістемесі, бақылау, кіргізу рұқсаттары.

Тригонометриялық нивелирлеумен биіктік жүрістерін салудағы жұмыс әдістемесі, бақылау, шекті мәні.

Геодезиялық биіктік түсірілім тораптарын түсірілімге негіздеудің негізгі әдістері тригонометриялық және техникалық нивелирлеу.

Геодезиялық биіктік түсірілім тораптар пунктері түсірілімге негіздеудің биіктік пунктері Мемлекеттік нивелирлік торапқа байланысуы немесе привязка керек.

Биіктік өсімшесін анықтау арқылы биіктігін немесе (отметкасын) табу үшін геодезиялық шаманын мәнін өлшеу жұмыстарын төмендегіде принциптер бойынша жіктейміз.

Мемлекеттік биіктік тораптарын жиілеткенде, сонымен қатар эксплуатация, инженерлік жұмыстарда, топографиялық план жасауда тағы басқа геодезиялық жұмыстарда, нивелирлеу пайдаланылады.

Нивелирлеу деп жердегі нүктелердің биіктік өсімшелерін анықтау үшін жүргізілетін геодезиялық өлшеулер.

Биіктік өсімшесін анықтау кезінде пайдаланатын аспабына байланысты келесі түрде бөлуге болады: Профилографтар мен кирегель, нивелирлер, теодолиттер, тахеометрлер.

4. Тригонометриялық нивелирлеу

Тригонометриялық нивелир кей кездері геодезиялық деп те аталады. Бедердің қима биіктігі 2м және 5 м топографиялық түсірістерде және таулы аудандарда тригонометриялық нивелирлеу қолданады. Бұрыштарды вертикаль кругі бар геодезиялық аспаптармен алдынғы және артқы нүктелердің КЛ және КП өлшейді. Отсчет алмас бұрын вертикаль кругінің целиндірлік деңгейін нуль пункке келтіреміз. Өлшеген бұрыштың бақылау және дәлдігі МО тұрақтылығына байланысты. Т 30 = 1 ^/ 30^//

А лдыңғы жүріспен артқы жүрістің өсім биіктігінің айырмашылығы әрбір L жүріс ұзындығы 250 м, жіберілетін шекті мәні 10 см. 100 м сайын 4 см. Арақашықтығын радио және светодальномермен анықтайды.

Тригонометриялық, көлденең бұрыш табу арқылы (теодолиттің вертикаль бұрышты өлшеу көмегімен)

В нүктессінің А нүктесіне биіктік өсімшесін анықтауда тригонометриялық нивелирлеу әдісін қолданады. Станцияда вертикаль бұрыш ν өлшейді, сонымен қоса аспап биіктігі ί, рейка биіктігі немесе көздеу биіктігі l өлшенеді.

Сонымен, биіктік өсімшесі мынаған тең

h = S *tgν + ί – l

ν – көлбеу бұрыш

ί– аспап биіктігі рулеткамен өлшенеді отвес сызығы бойымен А нүктесінен көру дүрбісінің окуляр центріне дейін, горизонталь бағытта орналасқан;

l – бағытталған рейка биіктігі немесе немесе көздеу биіктігі

S – горизонтальное проложение немесе арақашықтық,

Тригонометриялық нивелирлеуде биіктік өсімшесі 1 см дәлдікпен өлшенеді, сондықтан шама (үлкендігі)ί және l рулеткамен өлшенеді 1 см дәлдікте.

А нүктесімен В нүктесінің арақашықтығы 300 м-ден көп болса, өсім биіктігі мына формуламен дәлелденеді немесе түзету енгіземіз:

h = S *tgν + ί – l + f

f – жердің қисықтығы үшін түзетілуі мен рефракциясы

Формулада берілген h калькулятор функциялар көмегімен табады (есептейді).

Сонымен қоса h-ты өсім кезтесімен табу тиімді, олар S мен ν белгілеу үшін құрастырылған екен. h = S *tgν деп белгілесек, формула мәні мынадай түрге ие болады:

h = h^/ + ί – l + f . величина үлкендігі h^/ өсім кестесінен алады, сонымен қоса величина (үлкендігі) f әр түрлі ара қашықтықта кестеден алады.

h = h^/ + ί – l + f немесе h = S *tgν + ί – l + f

7.5. Техникалық нивелирлеу.

IV класс нивелирлеуінің қолданылуы.

Бедердің қима биіктігі 1м және одан да кіші жағдайларда карта жасауда техникалық нивелирлеу биіктік негізінің қызметін атқарады.

Екі бастапқы реперлер арасында техникалық нивелирлеуді салады. Жүрістің арақашықтығы топографиялық түірістің бедер қима биіктігіне байланысты.

Топографиялық жұмыстар жүргізу кезінде түсіру пунктерінің биіктіктері техникалық нивелирлеу арқылы анықталады. Сондай ақ инженерлік құрылыстарды, темір және тас жолдарды жобалауда, профиль сызуда қолданады.

Техникалық нивелирлеу бір бағытта орындалады. Нивелирлік башмактарға рейканы орнатып отсчет алады.

Геометриялық, визирлік сәуле горизональ жазықтықта. (көру дүрбүсінде деңгейі бар)

Биіктік жүрістері полигонометрия, триангуляция пунктер арасында және де жиілеу торабының барлық класстар арасында салынады. Әдетте биіктіктері геометриялық нивелирлеу әдісімен анықталады. Геодезиада көп таралғаны геометриялық нивелирлеу әдісі қолданылады. Геометриялық нивелирлеу әдісінің екі принциппен анықталған.

Ортадан нивелирлеу А және В нүктелерінің арасында рейка қойылып, ал оның ортасына нивелир - аспабы қойылып анықтауы.

Алға нивелирлеу – А нүктесіне аспап орнатылып В нүктесінің биіктік өсімшесін анықтауды айтады.

Станцияда жұмыс жүргізу реті: Нивелирді жұмыс жағдайға келтіреміз. Есеп алмас бұрын элевациондық немесе бекіту винттері арқылы цилиндірлік уровендегі пузыректі нуль-пунктке келтіреміз. Егер нивелирлеуді компенсаторлы нивелирмен орындаса, онда компенсатор қосылып тұруы керек.

1. Артқы рейканың қара жағынан ортаңғы нитьтен (1) және дальномер штрихынан (2) отсчет алу.

2. Алдыңғы рейканың қара жағынан ортаңғы нитьтен (3) және дальномер штрихынан (4) отсчет алу.

3. Алдыңғы рейканың қызыл жағынан ортаңғы нитьтен (5) отсчет алу.

4. Артқы рейканың қызыл жағынан ортаңғы нитьтен (6) отсчет алу.

Станцияда өсім биіктігін екі рет бақылаймыз. Өсім биіктігін өзгерістер 5 мм-ден аспау керек.

Есеп алмас бұрын элевациондық винті арқылы цилиндірлік деңгейді нуль-пункке келтіреміз. Егер нивелирлеуді компенсаторлы нивелирмен орындаса, онда компенсатор қосылып тұруы керек. Станцияда биіктігі өсімшесін екі рет бақылаймыз. Яғни рейканы қара (11) және қызыл (12) жақтарымен есептейді. Арақашықтықтағы өзгерістер 5 мм-ден аспау керек. Егер бұл өзгеріс алдын ала анықталса, 100 мм-ге тең және талабы орындалады. (11) = (12) ± 100± 5. осындай жағдайда 1 мм дәлдікпен екі өсім биіктігінің орташасын есептейді, яғни h_орт 13= (11)+(12) ±100)/2.

Станцияда үлкен өзгерістер анықталса, бақылауды қайта жүргіземіз. Нивелир биіктігін бірнеше см-ге өзгертеміз. Станцияда әр түрлі рейка биіктігін есептейді – артқы (9)= (6)-(1) және алдыңғы (10)=(5)-(3). Станцияда бақылаудың дұрыс есептелуі теңдікті қадағалау (14) = (11)-(12)=(10)-(9). Әрбір журнал бетінде бақылауды есептейді:

(15) =(1)+(6)+ т.б. – артқы рейканың қара және қызыл жақтарынан ортаңғы нитьтен есеп алу шамасы.

(16) =(3)+(5)+ т.б. – алдығы рейканың қара және қызыл жақтарынан ортаңғы нитьтен есеп алу шамасы. (17) =(11)+(12)+ т.б. – өсім биіктігінің алгебралық шамасы.

(18) =(13)+ т.б. – орташа өсу биіктігінің алгебралық шамасы.

(17) =(19)=(15)-(16) – қорытынды бақылауды дұрыс есептеу.

Станциялар жұп сандармен берілсе, (18) =(20)= (17)/2. егер станциялар тақ сандармен берілсе, онда (17) алгебралық шамаға әр түрлі рейка биіктігін қосып, екіге бөлеміз. Яғни(20) = (17) ±100)/2.

Инструкция талабы негізгі шекті мәні

1. Нивелирмен рейка арақашықтығы немесе длина плеч 100м (500мм)

2. Айырмашылығы разница плеч 5м (25мм)

3. Секциядағы жиынтығы 10м (50мм)

4. Өсімшелердің айырмасы қара және қызыл жағы бойынша 5 мм ден аз болу керек

Орташа визирлік ұзындығы 120м. - 200м.

Техникалық нивелирлеудегі нивелир талаптары:

1. Көру дүрбісінің ұзындығы 20^х болу керек.

2. Бөлу бағасы цилиндрлік деңгейде 45^/ аспау керек

8.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ТҮСІРУЛЕР

8.1.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ ТҮСІРУЛЕР ӘДІСТЕРІТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ

Топографиялық түсіру әдістері, міндеті, масштабтары, қолдану аймағы. Бедер контурларын бейнелеу дәлдігі.

Топографиялық түсірулердеп далалық және комералдық жұмыстар жиынтығының нәтижесінде белгілі бір Жер бетінің учаскесін қағаз бетінде бейнелеу. Мақсаты; мемлекеттік карталар мен пландар жасау.

Топографиялық түсірулераэрофототүсіріс және наземной (жерүсті) түсіріс әдісі болып бөлінеді.

Наземной (жерүсті) түсіріс (мензулалық, тахеометрлік, фототеодолиттік түсірістер жатады). Бедер мен заттың контурларын белгілі дәлдікпен планда далалық өлшеулер нәтижесінде алсақ Наземной (жерүсті) түсіріс д.а.

Аэрофототүсіріс әдісіне әуеден немесе жер серігінің арнайы фотоаппараттарымен түсіріледі. Бұл әдіс көлемі үлкен аймактарда қолданылады. Қолданылуына қарай комбинированный және стереотопографиялық болып бөлінеді.

Топографиялық түсірулер түсірілетін аймаққа лайықты және себебі, не үшін түсіріс жасаймыз талаптарына байланысты анықталады.

Барлық топографиялық түсірулер бір бірімен тығыз байланыста жәнеде барлығы келесі талаптарды қанағаттандыру керек.

• Орташа қателіктер

• карта бетінде негізгі контур орналасуы түсірілімге негіздеу нүктесінен 0,4 мм және 0,7 мм аралығында болуы керек

Пландық түсірілімге негіздеу (х,у) теодолит жүрістері арқылы жасалады.

Нүкте биіктігі (Н) тригонометриялық немесе геометриялық нивелирлеу әдістерімен анықталады. Әдіс бедер қимасының биіктігі мен масштабына және бедер негізіне байланысты.

Бедер қимасының биіктігі 2 м. және одан да көп болса тригонометриялық нивелирлеу, ал егер 1 м. және одан аз болса геометриялық нивелирлеумен анықталады. Бедер қимасының биіктігі кіші болған сайын нүкте биіктігі аса дәлдікпен өлшенуі керек.

Түсірілім масштабы ірі болған сайын және құрылыс территориясы көп болған сайын негіздеу пунктер саны (1 кв км) тығыздығы арта түседі.

Егер түсірілетін аймақ үлкен территорияны алып жатса аэрофототопографиялық түсіріс жасау тиімді. Оның барлығы мақсаты мен дәлдігіне, аумағына байланысты.

8.2. ТАХЕОМЕТРЛІК ТҮСІРІС

1. Мәні және қолданылуы. Орындау үшін аспаптар.

2. Тахеометрлік жүрістер. Контурлар мен бедерлерді түсіру, журналда жазу және есептеу, абристі жүргізу.

3. Планды құру.

Тахеометрлік түсірістің мәні

Тахеометрлік түсірістің мензулалық түсірістен айырмашылығы, далалық жұмыстары тез, түсіру алаңындағы журналға жазылатын барлық керекті өлшеулердің орындалуы. Бірақ оның планы камералдық жағдайда жасалады. Тахеометрлік түсіріс теодолиттің немесе тахеометрдің және рейканың көмегімен жүргізіледі.

Т ахеометрлік түсіріс маршрут бойынша жол бойларында сызықтық құрылыстың бойларында қолданылады. Артықшылығы басқа түсірістерге қарағанда қаржы жағынан тиімді әрі тез. Кемшілігі бедер түсіруде дәлдігі төмен және планы комералдық жағдайда жасалғаннан кейін кейбір ескермей қалған бөлікте (заттар) қалып қалуы мүмкін.

Белгіленген нүктеде пландық пункте теодолитты жұмыс жағдайына келтіреміз (центрлеу, горизонтирование). Осыдан аспаптың айналу осін отвесный болуы және А нүктесі арқылы өтуі керек.

Ал теодолиттің лимбін нөльге теңестіріп екінші В нүктесінің бағытына 0⁰ орналасып ориентирование жасайды. Осыдан соң теодолиттің визирлік осін пикетте тұрған рейкаға нысаналап горизонталь кругінен отсчет аламыз, бұл отсчет полярлық бұрыш ß-ға тең болады. Полярлық арақашықтық S ниттік дальномер арқылы анықталады, ал биіктік h өлшенген вертикаль бұрышпен есептеледі немесе тахеометрді қолданған жағдайда биіктік өсімшесі анықталады.

Түсірісті теодолиттің бір жұмыс кругінде орындайды. Жұмыс кругі бұл – КП немесе КЛ кругы, Т 30, 2Т30, 3Т5КП теодолиттерінің және ТН тахеометрінің жұмыс кругіне – КЛ, ал Т5, Т5К, 2Т5К үшін – КП кругтері қолданылады.

Жұмыс басталардан бұрын МО-ны екі рет тексеріп анықтаймыз, көлбеу бұрышын есептеу кезінде оның орта мәні жазылады.

Тахеометрлік жүріс

Тахеометрлік жүрістің теодолиттіктен айырмашылығы, сызықтарды нитті дальномермен өлшеуінде. 1:500 масштабындағы түсіру кезінде 1/2000 – нан кіші болмайтындай етіп лентамен аса дәлдікпен өлшеу керек.

Түсіру масштабы бедер биіктігінің масштабына байланысты тахеометрлік түсіріс нүктелерінің биіктігін геометриялық немесе тригонометриялық нивенирлеу арқылы анықтауға болады. Вертикаль бұрыштарды екі круг жағдайында өлшейміз.

Жүрістің ұзындықтары, жақтары және нүкте сандары түсіріс масштабына байланысты. (1 - кесте)

Түсірудің масштабы	Жүрістің максимальды ұзындығы, м	Сызықтың максимальды ұзындығы, м	Сызық пен жүрістегі максимальды сандар
1:5000	1200	300	6
1:2000	600	200	5
1:1000	300	150	3
1:500	200	100	2

Тахеометрлік жүрісте тікбұрышты координатты нүктелерді есептеу теодолиттік жүрістегідей жүргізіледі. Жіберілетін бұрыштық _, сызықтық невязка _s, биіктік невязкасы _h мына формуламен анықталады:

1) 2) 3)

Мұнда - жүріс ұзындығы (метрде), - жүрістегі сызықтар саны. аспауы керек.

Контурлар мен бедерлерді түсіру, журналда жазу және есептеу, абристі жүргізу.

Тахеометрлік түсірістегі өлшеу жұмыстары аяқталған соң жердің бедері мен ситуациясы түсіріледі.

Бедер мен ситуацияның белгіленген нүктелеріне кезекпен рейка қойылады, осы рейка орналасқан нүктелер пикеттер д.а. Бірақ бедерді салу үшін ережедегідей көп пикеттер қажет. Жыра, су кемеренінің, биіктіктердің негізгі нүктелерін дәлірек түсіру керек.

Масштаб ірі болған сайын, бедер күрделі болған сайын, бедердің қима биіктігі кіші болса пикеттер саны соғұрлым көп.

Станциядағы жұмыс тәртібі:

1. Аспапты орнатамызда, нүктеге центрлейміз.

2. Айналу осін отвесный жағдайға келтіреміз горизонтирование жасаймыз.

3. Астаптың биіктігін і колышканың жоғарғы бөлігінен, 0,01 метрге дейінгі дәлдікпен өлшейміз.

4. МО-ны екі рет тексеріп анықтаймыз, көлбеу бұрышын есептеу кезінде оның орта мәні жазылады.

5. Орентирование артқы немесе алдынғы жүріс нүктесіне жасаймыз да горизонталь кругінде отсчет алып журналға жазамыз, мысалы ; горизонталь бұрыш 0° 00'

6. Алидаданы ашып, рейка тұрған пикетке көздеп горизонталь кругінде отсчет алып журналға жазамыз.

7. Сетка нитінің ортаңғы нитін аспап биіктігіне немесе 1м дәл етіп келтіреміз.

8. Вертикаль кругіндегі деңгейді ноль пункке келтіріп дальномерлік нитьі бойынша отсчет аламыз да журналға жазамыз (арақашықтық)

9. Вертикаль кругі ойынша отсчет аламыз да журналға жазамыз

10. Рейканы келесі пикетке орнатып 6-8 пунктердегі әрекеттерді қайталаймыз

Зрительный трубада сетка нитінің вертикаль штрихы рейканың осі арқылы өтетіндей етіп бағыттаймыз, ал жоғарғы немесе төменгі дальномелік ниттер арасында қандайда бір рейканың дициметрінде дальномерлік отсчет S арақашықтық аламыз.

Вертикаль кругінде деңгейді нуль – пунктке келтіреміз, сетка нитінің ортаңғы горизонталь сызығын белгіленген биіктікке  бағыттайды да вертикаль кругі бойынша отсчет алады.

і - дің, - ның, S - тің көлемдері, вертикаль және горизонталь кругтардың отсчеттары журналға жазылады (далада). Мұнда көлбеу бұрышын МО = КЛ-МО (Т 30) формуласымен есептейді. Калькулятор немесе тахеометрлік кесте көмегімен горизонталь жағдай S және һ^΄, биіктік өсімшесін һ = һ^΄+ і - , пикеттің биіктігін Н_пик=Н_исх+ һ формуласымен есептейді. Мұндағы Н_исх-тұрған нүктенің биіктігі.

Ортаңғы нитта  = і – ге бағыттауға болады, немесе «алдынғы» геометриялық нивелирлеу әдісімен өсімшесін анықтауға болады.

Станциядағы жұмысориентированиені бақылаумен анықталады.

Жұмыстын басында қай жүріс нүктесіне ориентирование жасалса соған айналып келіп горизонталь кругі бойынша отсчет алып (замыкание) жазамыз. Айырмашылығы Т 30 = 1 ^/ 30^// аспауы керек. Егер допустимыйдан асып кетсе барлық жұмысты қайтадан орындаймыз.

Журналмен бірге түсірістің әрбір станциясында абрис сызылады.

Түсірудің маңызды бөлігі абрис жағдайы болып табылады, өйткені план сызғанда негіз болады.(1-сурет).

Абрис – бұл жергілікті жердің сызбалы бейнесі, мұнда ориентирование сызығы және пикеттердің орналасуы көрсетіледі, содан кейін пикеттердің нумерациясы дәл түсіріс журналындағыдай сақталады. Рельефті дұрыс бейнелеу үшін сызықтардың бағыттары абристе көрсетіледі. 1 сурет. Абрис.

Ситуация шартты белгілермен және түсінікті жазбалармен толықтырылады.

Абрис әрбір белгіленген нүктеден жүргізіледі. Абристі құру барысына көбірек көңіл бөлу керек, өйткен ол камералдық жағдайда планды түсіруде негіз болып, планымыздың сапасын жақсартады. Абрис көрнекі болса, жұмысымызды жеңілдетеді.

Тахеометрлік түсірісте план камералдық жағдайда жасалады.

1. Координаттық торларын құру

2. Бастапқы геодезиялық пунктері мен негіздеу нүктелерін салу

3. Горизонталь кругінің мәні мен арақашықтығы бойынша пикеттерді салу ситуацияны планға түсіру. Масштаб сызғышымен және транспортир немесе полетканың көмегімен. Бедердің бейнесі горизонтальдармен көрсетіледі. Қима биіктігі 1м ден үлкен болса отметка 0,1м дәлдікпен ал егер кіші болса 0,01 м. дәлдікпен жазылады.

8.3.МЕНЗУЛАЛЫҚ ТҮСІРУ

Мензулалық түсіріс

1. Мензулалық түсірістің мәні және қолданылуы.

2. Мензула және оның жабдықтары.

3. КН номограммалық кипрегелі, оның құрылысы.

4. Мензула мен кипрегель КН тексерулері.

5. Биіктік өсімшелері (превышение) мен горизонталь салулардың коэффициенттерін анықтау. Мензульдік түсіруде қолданылатын рейкалар.

6. Мензулалық планшеттерді түсіруге дайындау координат сеткаларын сызып түсірілімге негіздеу пункттерін салу, бақылау, жіберілетін шекті мәні (допуск).

7. С танцияда мензуланы жұмыс жағдайына келтіру.

мензулалық түсіріс - топографиялық план тікелей жер үстінде жүргізілетін графиктік түсіріс.

Мензулалық түсіріс, шағын учаскеде аэрофотоматериалында заттар мен ситуациялар жоқ болғанда, сапалы қағаз бетінде немесе пластикте, мензула мен кипрегельдің және рейканың көмегімен атқарылады.

Артықшылығы көрнекілігі, барлығы далада түсіріледі, дәлдігі жағынан жоғары.

Кемшілігі көп уақыт алады, ауа райына тәуелді, жұмысты бөлу мүмкіншілігі жағынан өлшеу және сызу жұмыстары бір ғана адам атқарыуы керек, алдында берілген тек бір масштабта ғана план сыза алады.

А нүктесіне мензуланы орнатамыз да осы нүкте арқылы В нүктесіне көздейміз да ав сызығын жүргіземіз. Сол сияқты С нүкетесі арқылы ассызығын жүргіземіз. Дальномерлік арақашықтықты масштабта осы сызықтар бойымен белгілейміз ав кескінінен А мен ас кескінінен В нүктелері планшетте планда пайда болады.

В

АС горизонталь бұрышыты графиктік түрде алады. Биіктік өсімшелері превышениені тригонометриялық нивелирлеу әдісімен анықтайды.

КЛ бойынша көру дүрбісінің көз жетері

бастапқы қисықты аспап биіктігіне немесе бастапқы қандайда бір дициметрге көздейді. Вертикаль кругіндегі деңгей ноль пункте тұруы тиіс.

Рейканың вертикаль осі бойынша бастапқы қисық пен қисық горизонталь салулар арасындағы бөліктер арақашықтықты береді D = mn · 100 = 21,4см ·100 = 21,4м.

ал (превышениені) рейканың вертикаль осі бойынша бастапқы қисық пен қисық биікайырымдар қиылысқан нүкте арасындағы бөліктер отсчеты береді. h' = тр · (+10) = 6,2см · (+10) = +62см = +0,62м;

Келесі отсчеттар Нурпейісов кітабы бойынша 93 суретте

Һ ^/ = 12,3 * 10 = 1,23 м К = 10; Һ ^/ = 6,1 * 20 = 1,22 мК = 20 Һ _СР = 1,22 м(превышениені)

d = 36,2 см. * 100 = 36,2 м S = 18 см * 200 = 36, 0 м; арақашықтықты

Вертикаль кругі бойынша отчсет (КЛ) = + 1 ⁰ 50 ^/

МЕНЗУЛА ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАБДЫҚТАРЫ.

Штатив, планшет 60х60х30 ағаш тақтайдан жасалған, штативке орнататын тиянақтан (подставкадан) тұрады. Тиянақ (подставка) штативке планшетті орнату үшін керек. Центрлеу, бағдарлау, планшетті горизонталь жағдайға келтіруге арналған. Үстіңгі бөлігі 3 бекіту (становой) және дәлдеу мен орнату винттерінен тұрады. Ал астыңғы бөлігі 3 көтергіш винттерден тұрады.

Планшетті түсіретін нүктемізге орнату үшін центірлеуіш қолданылады. Жер шарына байланысты бағдарлауға буссоль арнайы берілген

Көздеп арақашықтық пен өсімшені анықтау үшін кипрегель қолданылады

К Н НОМОГРАММАЛЫҚ КИПРЕГЕЛІ, ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

көздеу дүрбісі, объектив, окуляр, негізгі және қозғалғыш сызғыш, масштабтық сызғыш, калонкасы бағаны, фокусировочный винті, көру дүрбісінің бекіту мен дәлдеу винттері, Вертикаль кругінің деңгейі мен винті, планшетті горизонталь жағдайға келтіруге арналған деңгей

МЕНЗУЛАНЫҢ ТЕКСЕРУЛЕРІ

1. Мензула мықты нық болуы тиіс. Кипрегельмен бір нүктеге сетка нитін көздейміз де планшетті жан жақтан кішкене басамыз сосын қайтадан қараған кезде нүкте қозғалмауы тиіс.

2. Планшеттің жұмыс беті жазық болуы тиіс. Кипрегельдің сызғышымен планшеттің үстінен көлбеулеп жүргіземіз, сол кезде шель0,5 мм аспауы керек.

3. Планшеттің жұмыс беті аспаптың айналу өсіне перпендикуляр б.т. 3 көтергіш винттері арқылы планшетті горизонталь жағдайға келтіреміз, ол дегеніміз негізгі сызғыштағы деңгей нуль пункте тұруы керек. Планшетті вертикаль осі бойымен айналдырамырғанда, 2 бөліктен аспау керек.

НОМОГРАММАЛЫҚ КИПРЕГЕЛЬ (КН) ТЕКСЕРУЛЕРІ

1. Кипрегель сызғышының қиғаш жағы түзу сызықты және асты тегіс б.т.

Бұл шартты тексеру үшін сызғыштың қиғаш жағы арқылы сызық жүргізіледі де содан кейін 180 бұраймызда қайтадан сызық жүргіземіз. Сызықтар дәл беттесуі керек, егер 0,1 мм ден артық болса түзетуге апарамыз

2. Сызғыштағы деңгейдің осі осы сызғыштың астыңғы жазықтығына паралель б.т.

Бұл шартты тексеру үшін планшетті жұмыс жағдайға келтіреміз де сызғыштың қиғаш жағынан сызық жүргіземіз, содан кейін 180 бұраймызда қайтадан сызық жүргіземіз деңгей ноль пункте туру керек.

3. Сетка нитінің вертикаль штрихі сызғыштың табанына перпендикуляр б.т.

КЛ кипрегельді жақсы көрінетін нүктеге көздеп, дәлдеу винтімен көру дүрбісін көтеріп түсіреді. Егер нүктеміз осы штрихтан ауытқымаса шарт орындалды.

4. Көру дүрбісінің визирлік осі көру дүрбісінің айналу осіне перпендикуляр б.т.

Планшетті горизонталь жағдайға келтіреміз. Алыс тұрған нүктеге көздеп сызғыштың қиғаш жағынан сызық жүргізіп оның бойынан бір нүкте белгілейміз, содан кейін көру дүрбісін зенит арқылы айналдырып тағы сол нүктеге көздейміз де сызық жүргіземіз. Сызықтар дәл беттессе шарт орындалды.

5. Вертикаль кругінің МО тұрақты және 0 ⁰ тең болуы тиіс.

Теодолиттегі сияқты алыс тұрған жақсы көрінетін нүктеге көздеп вертикаль кругін нуль пункке келтіріп КЛ, КП отсчет алып МО санаймыз екі немесе үш рет қайталаймыз. Тербеленуі1 ^/ аспаса есепке орташа мәнін алады

6. Горизонталь салулардың қисық дальномерлік коэффициентті 100 ге тең немесе 100 ден 0,2 % өзгеруі мүмкін

100 м. арақашықтықты колышкалармен бекітеміз. Бір басына мензуланы екіншісіне рейканы орналастырамыз. Горизонталь салулардың қисық дальномерлік коэффициентті 100 де отсчет аламыз. Көру дүрбісін рейка бойымен еңкейту арқылы бірнеше отсчет аламыз. Рейка бойынше отсчетымыз 100 смге тең немесе 100 ден 2 мм өзгеруі мүмкін.

7. Биіктік өсімшесі (превышение) коэффициенттері ең төменгісіК = 10 – 0,1; К = 20 – 0,2;К = 100 – 0,4; аспауы керек. Коэффициенттері ең төменгісі К = 10; К = 20 тексереді коэффициенті К = 100 тексермейді.

Биіктік өсімшелері (превышение) коэффициенттерін биіктік өсімшелері (превышениелерді) IV класстағы нивелирлеуде табылғанмен салыстыру арқылы анықтайды.

мына формула бойынша есептейді К = К _О ( Һ _О / Һ _СР)

К _О – К = 10; К = 20коэффициенттері ең төменгісі

Һ _О –нивелирлеуде табылған биіктік өсімшелері

Һ _СР –кипрегельмен табылған биіктік өсімшелері

Коэффициентті сенімді анықтау үшін қос реперлер арасындағы екі әртүрлі биіктік өсімшелері болуы тиіс. Реперлер арасында биіктік өсімшелері 5 м – 15 м, ал арақашықтық 50 м -100 м болуы керек. Кипрегельмен өлшенген биіктік өсімшелері 20 дейін болуы тиіс көлбеу бұрышы оң болғанда 10 отчсет және көлбеу бұрышы теріс болғанда 10 отчсет

Рейка бойымен биіктігі әртүрлі бөліктерге бастапқы қисықты көздеу арқылы биіктік өсімшелерін аламыз.

Биіктік өсімшелері мына формула бойынша есептейді К = К _О ( а - n) + i – n

К _О– қисық биіктік өсімшелерікоэффициентті ( 10; 20)

а –– қисық биіктік өсімшелері отсчеті рейканың көмегімен

n – рейканың отсчеті бастапқы қисық бойынша

i – аспап биіктігі

Жеке биіктік өсімшелері мәні бірбірінең 5 см ден аспауы керек.

Мензулалық планшеттерді түсіруге дайындау координат сеткаларын сызып түсірілімге негіздеу пункттерін салу, бақылау, жіберілетін шекті мәні (допуск).

1. Станцияда мензуланы жұмыс жағдайға келтіру тәртібі.

1. Центрлеу, планшетті түсіретін нүктемізге орнату үшін центірлеуіш қолданылады. Планшеттегі түсірілімге негіздеу пункттері жер бетіндегі өзіне сәйкес нүктемен дәл келуі керек. 1:500 - 1: 5000 масштабта 2,5 см – 25 см.

2. планшетті горизонталь жағдайға келтіруге 3 көтергіш винттер мен кипрегель сызғышындағы деңгей арқылы жүзеге асады. Кипрегель сызғышындағы цилиндірлік деңгейді екі көтергіш винттерге паралель қоямыз. Сосын 2 көтергіш винтті қарама - қарсы бұрау арқылы цилиндірлік деңгейді нуль пункке келтіреміз. Кейін Кипрегель сызғышындағы цилиндірлік 90 - қа бұрап, 3-винтпен деңгейдің пузырегін нуль пунктке келтіреміз. сол кезде пузырек 2 бөлікке ауытқуы мүмкін.

3. Б ағдарлау, ориентирование. Алдыңғы және артқы түсірілімге негіздеу нүктелеріне бағдарланады. Және де планда 10 см ден артық арақашықтағы затпен бағдарлауға болады. Жер шарына байланысты бағдарлауға буссоль арнайы берілген. Планшеттегі түсірілімге негіздеу пункттері мен жер бетіндегі өзіне сәйкес нүктелермен бағдарлауға болады. Арақашықтықтары арқылы бақылауға болады планда 0,2 мм жіберілетін шекті мәні (допуск).

Мензулалық түсіріс үшін түсірілімге негіздеу әдістері, мензулалық жүрістер, ауысу нүктелері, тура, кері, комбинирлік қиылыстырулар (засечки)

Түсіріс территориясының аумағына, масштабына, дәлдік талабына байланысты геодезиялық негіздеулер мынадай болулары мүмкін триангуляция немесе полигонометрия пунктері, теодолит жүрістері, мензулалық жүрістер. т.б. Мензулалық түсіріске осылардың әрқайсысы геодезиялық негіз бола алады.

Мензулалық жүрістерді екі пунктер арасында немесе бір пункке келетін жүрістер арқылы салуға болады.

Мензулалық жүрістер салуда станциядағы жұмыстар тәртібі

1. Мензуланы бекітілген нүктемізге орнатамыз да жұмыс жағдайға келтіреміз.

2. Кипрегельдің биіктігін 0,01 м дәлдікпен өлшейміз.

3. Рейканы алдында белгілеген мензулалық жүрістер нүктесіне орнатамыз да сызық сызамыз. Вертикаль кругіндегі деңгейді нуль пункке келтіреміз. бастапқы қисықты аспап биіктігіне немесе бастапқы қандайда бір дициметрге көздейдміз де отсчетты жазамыз көздеу биіктігі

4. Рейка бойымен бастапқы қисық пен қисық горизонталь салулар арасындағы бөліктер арақашықтықты екі рет анықтайды

5. Рейканың вертикаль осі мен қисық биіктік өсімшелері қиылысқан нүкте арасындағы отсчетты алады.

Һ ^/ = 12,3 * 10 = 1,23 м биіктік өсімшелері (превышениені) К = 10;

Һ ^/ = 6,1 * 20 = 1,22 м биіктік өсімшелері (превышениені) К = 20

биіктік өсімшелері мына формула бойынша есептейді К = К _О ( а - n) + i – n

6. Мензуламен келесі станцияға өтеміз де алдыңғы нүктеге рейканы қоямыз да барлық әрекеттерді қайталаймыз. Бақылау үшін кері бағытта барлығын қайталаймыз

бақылау, жіберілетін шекті мәні (допуск). Салыстырмалы қателігі 1: 200 әрбір 100 м. арақашықтықта 0, 5 м тура және кері өлшенеді 250 м. арақашықтықтан аспаса биіктік өсімшелері келіспеуі 10 см аспауы керек. Егер 250 м. асса әрбір 100 м. ге 4 см Мензулалық жүрісті теңестіру. Нүктелер саны мен ұзындығы масштабқа байланысты.

түсіріс масштабы	ең үлкен жүріс ұзындығы	ең үлкен сызық ұзындығы	жүрісте ең көп сызықтар саны
1 : 5 000	1000	250	5
1 : 2 000	500	200	5
1 : 1 000	250	100	3
1 : 500	200	100	2

Сызықтық үйлеспеушілік (невязка) 0,8 мм. Салыстырмалы қателігі 1 : 300. Әрбір 100 м. жүріске 0, 33 мм. келеді. Биіктік невязка бедердің қима биіктігіне (высата сечение рельефа) байланысты

0,25м. де үйлеспеушілік (невязка) 0,08м.

0,5 м. де үйлеспеушілік (невязка) 0,15 м.

1,0 м. де үйлеспеушілік (невязка) 0,20м.

2,0 м. де үйлеспеушілік (невязка) 0,50м.

5,0 м. де үйлеспеушілік (невязка) 1,00м.

Мензулалық жүрістерде ауысу нүктелері, тура, кері, комбинирлік қиылыстырулар (засечки) графикалық түрде анықталады. Ленталар мен рулеткалармен өлшеуді ұсынады.

Т ура қиылыстыру (засечки)

Жер бетінде А, В, С пунктері сәйкесінше а, в, с нүктелері планшетке салынады.

Д нүктесінің планда орналасуын анықтау үшін А, В, С пунктеріне кезектеп мензуланы орнатып центірлеп, горизонталь жағдайға келтіріп, бағдарлаймыз. Д нүктесінің орнын планшетте анықтаймау үшін әр а, в , с нүктелері арқылы Д нүктесіне көздеп сызық жүргіземіз де аd, вd, сd осы сызықтардың қиылысқан нүктесі планда d нүтесін береді.

К ері қиылыстыру (засечки)

Мензуланы табу керек Д пункке орнатамыз. Бірнеше әдістері бар.

Бессель әдісі. Д нүктесінде тұрып А нүктесінде тұрмыздеп ойлап пунк В мен планшетті ав сызығы бойынша бағдарлаймыз. а нүктесі арқылы көздеп сызық сызамыз С пункіне

Мензуланы қозғамай В нүктесінде тұрмыздеп ойлап пунк А мен планшетті васызығы бойынша бағдарлаймыз. в нүктесі арқылы көздеп сызық сызамыз С пункіне.

Осы сызықтардың қиылысуы т нүтесін береді. С нүктесі арқылы планшет бағыттау сызығын береді. тс сызығы арқылы С пунктіне көздейді де кезектеп А, В осылай бастапқы d нүктесі арқылы екі кері қиылыстыру жүргізіледі.

к омбинирлік қиылыстыру (засечки) Тура және кері қиылыстыру бірге орындалса комбинирлік деп аталады. Жер бетінде А, В, С пунктері сәйкесінше а, в, с нүктелері планшетке салынады. Д нүктесінің планда орналасуын анықтау керек. Ол үшін А, В, С пунктерінің біреуіне мензуланы орнатамыз. Мысалы А пунктіне мензуланы орнатып центірлеп, горизонталь жағдайға келтіріп, бағдарлаймыз. Д нүктесіне көздеп сызық жүргіземіз де аd. Содан кейін мензуланы Д нүктесіне орнатып центірлеп, горизонталь жағдайға келтіріп, А пунктіне бағдарлаймыз да сызық жүргіземіз dа. Содан кейін в нүктесі арқылы В пунктіне с нүктесі арқылы С пуктіне. Үш сызықтардың планшетте қиылысуы бастапқы Д нүктесін береді.

Бедер мен ситуацияны түсіру.

Станцияда мензуланы центрлейміз, горизонталь жағдайға келтіреміз, бағдарлаймыз. МО екі рет анықтаймыз. Кипрегель КН мен бір кругте ғана КЛ жұмыс істейміз. Барлық жұмыста вертикаль кругіндегі деңгей нуль пункте тұру керек. Кипрегельдің биіктігін 0,01 м дәлдікпен өлшейміз. Бедер мен ситуацияны сипаттайтын нүктелерге рейканы орнатамыз да, тұрған станцияның пландағы нүктесі арқылы кипрегельдің вертикаль шрихын рейканың ортасына көздейміз. Бастапқы қисықты рейканың бір бөлігіне көздеп көздеу биіктігі деп жазамыз. Егер қозғалмалы рейка болса i = l

S арақашықтықты бастапқы қисық пен қисық горизонталь проложение салулар арасындағы бөліктен аламыз да, сызғыштын қисық жағы бойынша түсіріс масштабында инемен белгілейміз. Пикеттің пландағы орналасуын осылай табамыз. Бедердің қима биіктігі 1 м немесе одан аз болса, планда 0,01 м дәлдікпен жазылады. Егерде бедердің қима биіктігі 1 м ден көп болса, онда планда 0,1 м дәлдікпен жазылады.

Егерде түсіретін жеріміздің көлбеу бұрышы l-3 м. ден кіші болса биіктік өсімшесін нивелирлеудің алдыңғы әдісімен анықтайды Һ=( i - а). Бірнеше пикеттерді тапқаннан кейін станцияда кідірместен бедер мен ситуацияны сызады. Объектілердің контурларын түзу сызықтар мен қосамыз. Горизонталь барлық жерде жүргізіледі. Бедердің маңызды бөліктері жарты горизонтальдармен бейнеленеді.

Биіктіктермен контурлар калькалары.

Мүмкіндігінше күнделікті камералдық жағдайда жасалып отыру керек. Барлық жағдайда түсіріспен калка жасау арасы үш күннен аспауы керек. Далада жұмыс карандашпен жасалғаннан кейін объектілерді жоғалтпас үшін биіктік калькасын жүргізу керек. Калькада километрлік тор сызылады. Координаттары бойынша түсірілімге негіздеу нүктелері салынады. Калкамызды планшетке сәйкесінше беттестіреміз. Контурлық калькада барлық объектілермен ситуациялар тушпен сызылады. Бедерлік калькада горизонтальдар мен отметкалар сызылады.

Бедер мен ситуацияны планға сызу реті.

1)Ішкі рамкасы ,

2)Бөлек ғимарат (мост, геодезялық пункт, т.б.),

3)Елді мекендер, өзендер, жолдар мен мостардың сан мен сапа сипаттамасы жазылады.

4) Жолдар, байланыс пен электр сызықтары.

5) Су жамылғысы.

6) Горизонтальдар.

7 ) Ормандар контурларын толтырады.

8) Сыртқы рамкасын және көркемдеу жатады.

Бедер қоңыр түс, сулар жасыл түс басқасы қара түспен бейнелейді.

8.4.АРАЛАС ТҮСІРІС (КОМБИНИРЛІК)

Комбинирлі түсірістің мәні

Түсірістің комбинирлі әдісі – бұл аэрофотосъемканың материалдары бойынша құралған фотопландағы мензулалық түсіріс. Фотопленкада жергілікті объекттердің фотосуреттері бар, оларда дешифрирлеу кезінде қолданатын анық шекаралар мен сапалық және сандық сипаттамалары болады. Кейбір объекттердің өлшемдері кіші болуына байланысты немесе аэрофотосъемка кезінде басқа объектілер жауып қалған жағдайда; мысалы, орманшы үйін ағашгггггггггтар жауып қалады және т.б. қалқалап жауып қалған жағдайда толықтырып түсіру және рельефті түсіру .

Комбинирлі әдісте келесі этаптар қатарын атап айтуға болады:

1. Геодезиялық негіздер құру;

2. Жергілікті жерлерді аэрофотосуретке түсіру;

3. Фотолабораториялық ­ жұмыстар;

4. Аэроснимкаларды жоспарлы түрде дайындау;

5. Негіздеу торабының фотограмметриялық жиілендіру

6. Аэроснимкалардың қателіктерін жою және фотопландарды дайындау;

7. Биіктен түсіру ­ негізін құру;

8. Рельефті далада түсіру және жағдайға қарай толықтырып түсіріс жасау;

9. Дешифрирование жасау.

Сонымен қатар, планның нұсқалы бөлімін жасауда стереофотограмметриялық құралдармен графикалық пландар түрінде аэрофотоснимка бойынша камералдық дешифрирлеуге де болады. Сол уақытта далада рельеф түсіріліп, графикалық планда жоқ жағдайлар қосымша түсіріледі және камералдық дешифрирлеу кезінде алынған мәліметтердің дәлдіктері тексеріледі. Мұндай технологиялық схема, әдетте, 1:2000 масштабта және одан да үлкен тығыз орналасқан қалалық аумақта қолданылады.

Комбинирленген түсірісте мензулалық түсіріс сияқты барлық жақсы жақтары және тағы да өзіне тән артықшылықтары бар. Фотопланда рельеф нүктелері мен сол тәрізді сызықтарды көруге болады (бровки, тальвег, су айырық, су ағар, сызықтар), олар рельефті көлденең қарағанда көбірек дұрыс бейнелеуге мүмкіндік береді. Қараңғы фонда фотоплан түсіру жаңадан бастаушылар үшін ақ қағазға түсіргендегіге қарағанда ауырлау, бірақ бұл фотобейне реңдерінің байлығымен білінбейді. Фотопланға тап осы аумаққа аэроснимоктардың жинағы қоса беріледі. Фотобейне стереоскоп астында анықтап қарау рельеф заңдылықтарын жақсырақ ұстап алуға көмектеседі. Фотоплан бойынша анықталатын пландарлы ереже, яғни, объектілерді дешифрирлеу рельефті даланы түсіріп, тек қана ­ далалық жұмыстардың көлемін қысқартпайды, сонымен қатар бұл әдіс жердегі басқа түсірулерге қарағанда экономикалық жағынан көбірек пайдалы болып табылады.

БИІКТІКТІ ТҮСІРІЛІМГЕ НЕГІЗДЕУ

Түсірістің басқа түрлері сияқты комбинирлі әдісі түсірісті сетті дамытуды талап етеді. Аэроснимка кезінде бұрмалауды болдыртпау үшін оларды қажетті масштабқа келтіріп және соның негізінде фотоплан құру керек, ол комбинирленген съемканың жоспарлық түсіру негізі болып табылады. Биіктіктен түсіретін негіз биіктік ходтардың проложениесінен жасалады. Негізгі биіктік жүрістерін мемлекеттік биік геодезиялық тораптары осы пункттер арасына түсірістің биіктік жүрістер қабатын салуға болатындай тығыздық дәрежесіне дейін жиілендендіру. Негізгі жүрістер пункттерге сүйенеді, ондағы биіктік геометриялық нивелирлеу арқылы анықталады, түсірістің жүрістері мемлекеттік геодезиялық торап пунктілеріне сүйене алады, сондай-ақ негізгі жүрістер нүктелерінің пунктілерге сүйене алады.

Биіктік жүрістерінің нүктелерін оларды танитындай мүмкіншілікте таңдау қажет, яғни, фотопландағы жергілікті жердің нүктелерін олардың суреттерімен теңдестіру және оларды қандай да болмасын қосымша өлшемдерсіз шаншу. Нүктелердің мұндай планда орналасуын анықтау әдісі өлшенген ара-қашықтық пен бағыттар бойынша инемен нүктелерді белгілеуге қарағанда сенімдірек болады. Егер де жүріс нүктелерінің (адымының) үлкен бөлігі белгілі болса, онда бұрынғы анықталмай қалған нүктелердің жағдайларын анықтағанда қателіктер жүрістің соңында жиналып қалмайды және планда сондай жүрістердің теңестірудің қажеттілігі болмайды. Жүрістің ұзындығы тек қана мүмкін болатын шекті биік қателікпен ғана шектеледі, бұдан комбинирленген түсірісте биіктік жүрістердің ұзындығы дәл сондай масштабтағы мензулалық түсіріске қарағанда едәуір көбірек болады.

Түсіру керек нүктелерді арақашықтығы мен бағыты арқылы мензулалық жүрістер сияқты анықтауға болады. Сонымен қатар бірнеше әдістермен табуға болады.

Б ұрыштық қабысу (засечка) әдісі (тура, кері және комбинирленген). Засечкалардың алғашқы нүктелері деп негіздеу пунктілері ғана емес, сонымен қатар жергілікті жердің сенімді танылған нұсқалы нүктелері де айтылады.

Кері засечкалар (1сурет) әдісі. Фотопланда кішкене бұта - а, жолдар торабы - В және координаталар бойынша триангуляция пунктісі - с.

О нүктесінде анықтайтын нүктеге мензуланы орналасатырады, ал рейканы оларға дейінгі ара-қашықтықты анықтау үшін жергілікті жердің А, С, В нүктелеріне орналастырады .

1 сурет. Фотопландағы кері засечкасы . 2 сурет Нүкте арқылы салынған биіктік ходы.

Планшетте түсірістің масштабын есептегендегі контурға дейінгі ара қашықтықты алады, өлшеуіштің бір аяғын белгілі а, в, с нүктелеріне қояды немесе фотопланда с нүктесіне, ал басқа аяғымен засечка жасайды. Үш контурдан шыққан засечканың үш доғасының қиылысқан жерінде ізделіп отырған d нүктесін тауып алуға болады.

Створ әдісі. Егер тұру нүктесі фотопланда анық көрініп, жолдың шетінде орналасқан болса, екі контур нүктелеріне дейінгі ара қашықтықты өлшеудің өзі жеткілікті және солардан түзу засечка жасау керек. Жол контуры (немесе басқа түзу ғимарат) үшінші засечка сызығы болып қызмет етеді .

Биіктік жүрістерде рельеф қималарының биіктіктері 1 м және одан аз болған жағдайда геометриялық нивелирлеумен немесе қиманың биіктігі 2 м және одан артық болған жағдайда тригонометриялық нивелирлеу әдісімен анықталады.

Егер жүрістің түзу сызықтарының көлбеу бұрыштары 5°-тан кемірек болса, онда биіктік жүрістері «нүкте арқылы» салуға болады.

ДЕШИФРИРЛЕУ

Дешифрирлеу — аэрофототопографиялық түсірістің өте маңызды кезеңі. Дешифрирлеу — фотопланда немесе (аэроснимка) берілген масштабтағы карта немесе планда көрсетілген жер объектілерінің танып-білу. Дешифрирлеудің мақсатына контурдың шекараларын анықтау, олардың сапалық және сандық мінездемелері кіреді. Сандық мінездемелерге мыналар жатады :

өзендердің, каналдардың, жыралардың, шұңқырлардың, жолдардың, көпірлердің жүргінші бөлімдері, шлюздардың, паромдардың жалпақтықтары;

• Көпірлердің, бөгеттердің, шлюздардың, паромдардың ұзындықтары;

• Үйінділердің, жарлардың, ысырылыстардың, дамбалардың, зауыт құбырларының электрлік берілістердің тіректерінің, радио діңгектерінің, телестанцияларының, ормандардың, жаппай бұталардың, орман жолақтарының т.б. биіктіктері;

• Өзендердің, жардың, шұңқырлардың, жыралардың тереңдіктері;

• Орта бойлы адамның кеуде тұсымен есептегендегі ағаштардың дің жуандықтары;

• Өзендердің ағын жылдамдығы;

Дешифрирлеудің камералдық және далалық түрлері болады. Камералдық дешифрирлеуде жердің стереомоделі жасалған уақытта айқын көруге болатын жарлар, шұңқырлар, шөгінділер, шыңдар, ғимараттар түсірілімдерді стерескоп арқылы көргендіктен жер объектілері әдетте байқалмай қалады.

Дешифрирлеу белгілері тура және жанама бола алады .

Тура белгілерге жатады:

Объектіні бейнелеу түрі, оны контурдың шекарасы арқылы (түзу сызықтылық, извилистость, үзік-үзік), оның көлемімен анықтауға болады. Геометриялық айқын түрлерді, салынған ғимараттарды, айқын еместер (орман, егіндік және т.б.), тұтас, жалпақ және көлемділерді осында белгілейді.

Бейнелей өлшемі, яғни оның ені, ұзындығы және стереоскопиялық биіктігі. Бұл параметрлер сандық сипаттама жасауға көмектеседі, бірақ жергілікті жерді фотоға түсіру кезінде планның орталығынан шығатын белгілі бір формулаға сүйену қажет, өйткені міндетті түрде бұрмалаулар болады.

Объектінің көлеңкесі, ол объектілер анықтауға көмектеседі немесе оның тұрған жерінің іздеуін күрделендіреді. Кей жағдайда объекттің көлеңкесі объектінің өзінің өлшеміне қарағанда көбірек немесе ғимараттың қосымша жерлерінің көлеңкесі де қосылып кетуі мүмкін. Сондықтан әсіресе көп қабатты қоныстанған пунктілерді түсіруде шығындардың құтылу үшін, аэрофотосуретке түсіріледі.

Фототон – объект жарығының туындысы. Егер, мысалы, құм және тастақ кішкентай өзен фотопланда айналмалы жарық сызық, ал лайлы терең өзен қою сызық болып көрінеді. Сызықтардың жарықтығы тек қана объектке ғана емес, сонымен қатар аэросъемканың шарттарына да байланысты.

Фотобейне құрылымы ең маңызды және тұрақты дешифрирлеу болып табылады. Ірі түйіршіктер болып жапырақты ормандар және ұсақ түйіршіктер болып жаппай бұтақтар, біртекті болып егіндіктер мен суаттар белгіленеді.

Ірі масштабты түсіруде, тура дешифрлау белгілерін қолдана отырып объекттердің жартысынан көбін айқындауға болады. 1:10000 және одан да ұсақ масштабтарды түсіруде дешифрирлеудің жанама белгілерін пайдаланған жөн. ­ Мөлшерлерінің кішкентай болуына байланысты немесе биік тоғайлар жауып қалғанына байланысты фотопланға бейнеленіп көрсетілмеген жерлердің бар болуын көрсететін белгілер жанама белгілер деп аталады. Жанама белгілер негізінен объектілер арасындағы өзара заңды байланыстарды көрсетеді. Мысалы, өзенде өткел болса, онда ол маңайда адамдар мен жануарлардың жүретіндігі, ал егер де өзеннің маңайында сүрлеу жолдары болса, онда ол жерде паром бар дегенді білдіреді.

жанама дешифирирлеу белгілері әдетте қолданылады:

Объектілердің жеткіліксіз тура белгілері болса (мысалы, өсімдік);

Объектілерді салынған басқа ғимараттар, өсімдіктер, көлеңкелер қараңғылап тұрса;

Камералық дешифрирлеуде дешифрирлеу альбомы кеңінен қолданылады, онда жергілікті жерге тән дешифрленген аэрофотоснимкалардың үлгілері жиналған.

Жергілікті жер туралы толық және анық хабарды далалық дешифрирлеу береді. Картаны стереотопографиялық әдіспен құру кезінде маршрутты дешифрирлеу әдісі жиірек қолданылады.

Комбинирленген түсірісте жаппай жазықтық дешифрирлеу жүргізеді және ол түсіріспен бірге жүреді.

РЕЛЬЕФТІ ТҮСІРУ

Фотопланда рельефтің түсірілімі мензулалық түсірістегідей жүргізіледі. Егер тегіс жердің ылди бұрыштары 2° болса превышение Кипрегельдің горизонтальдық сәулесімен де және тригонометриялық нивелирлеу әдісімен де есептеуге болады.

Егер жер нүктесі табылса, онда ара қашықтықты фотоплан бойынша анықтауға болады, демек ол жаққа рейканы жіберу қажеттілігі болмайды. Мұндай жағдайда превышение тік бұрыш арқылы анықталады, яғни h = ∙ tg ν формуласымен анықталады.

Мұндай нүктелер «рейкасыз» деп аталады, олар құрылымдардың, дуалдардың бұрыштары, бағаналар, ағаштар және т . б . бола алады.

Пикеттерге дейінгі және аралық ара қашықтық олардың түсілімдерінің масштабына тәуелді болады.

Станциялардағы комбинирленген түсірілімнің жұмыс реті мензулалық түсірілімнен ешқандай айырмашылығы жоқ.

9. АЭРОСУРЕТТЕРДІДАЛАЛЫҚ ДАЙЫНДАУ

9.1.АЭРОСУРЕТТЕРДІҢ ПЛАНДЫҚ ДАЙЫНДЫҒЫТУРАЛЫ ЖАЛПЫМӘЛІМЕТ

1. Аэрофотосуреттердің пландық және биіктік дайындаудың мәні және міндеті.

2. Жобаны жасау, пландық және биіктік тану белгілерін (опознак) орнату және құру.

3. Тану белгілерін таңбалау (маркалау). Жергілікті жермен танысу және аэрофотосуреттерді, нүктелердің пландық және биіктік дайындығын безендіру.

Аэрофотосуреттердің пландық және биіктік дайындаудың мәні және міндеті.

Топографиялық түсірістің негізгі әдістерінің бірі аэрофототопографиялық әдіс.

Осы әдісте түсірілімге негіздеу үшін тану белгісі (опознак)арналған. Пландық түсірілімге негіздеу үшін пландық тану белгісі (опознак) (ОП),ал биіктік тану белгісі (опознак) (ОВ)берілген.

Барлық аэрофотосуреттерді (трансформировать ету) керек, қатесін жою және фотопланды жасауда бір масштабқакел келтіру.

Әрбір аэросуретті трансформировать ету үшін жұмыс алаңының төрт бұрышында орналасқан координаттары белгілі пландық нүктелермен қамтамасыз етеді.

Ж ер бетінде және аэросуреттегі танылған және координаттары геодезиялық әдістермен табылған контурлық нүктелердің қайсысы болсын пландық тану белгісі (опознак) (ОП) деп атаймыз.

Ал координаттарды табу жұмыстары аэросуреттерді байланыстыру (привязка) немесе аэрофотосуреттерді далалық дайындау деп аталады.

Тану белгісі (опознак) ретінде жақсы көрінетін контурлық нүктелер қолданылады. Және а/с шетінен бір см шамасында кем болмайтындай және ортанғы сызығынан екі см ден артық етіп орналасуы керек. Мысалы; Жолдардың қиылысуы Үш продольдық жабылуда (перекрытие) және смежный маршрутта поперечный жабылуда орналасқан тану белгісін таңдайды.

Биіктік бөлігін жасау үшін а/с биіктіктері берілген нүктелерді алады.

Осы нүктелердің биіктіктерін анықтау және тану биіктікбайланыстыру (привязка) немесе аэрофотосуреттерді далалық биіктіктердідайындау деп аталады.

Сол жердің сипатына және бәдердің қима биіктігіне, масштабына байланысты толық және бәсең орындалуы мүмкін.

Толық биіктік дайындау кезінде поперечный жабылу алаңында әрбір сереопардың бұрыштарында биіктік тану белгісі орналасқан. Әрбір стереопарды бақылау үшін бес биіктік нүктесі болуы тиіс.

Бәсең дайындау кезінде биіктік тану белгісі орналасуы мен саны сол жердің сипатына және бәдердің қима биіктігіне, масштабына байланысты. Биіктік тану белгісі ретінде жыра мен жартастағы нүктелерді алуға болмайды.

Допускісі (шекті мәні) тану белгісінің а/с және жер бетімен тану қателерге әкеледі биіктік нүктелері бедер қимасының биктігінен 0,1 аспауы керек.

Жобаны жасау, пландық және биіктік тану белгілерін (опознак) орнату және құру.

Маршрутты жобалау мен және тану белгісінің картада орналасуымен жобаны жасау мен пландық және биіктік тану белгілерін (опознак) орнату қатар жүреді.

Жобада жабылу аумағын қарап белгілеп сызады және әртүрлі әдістердің ең тиімдісін қарастырып сонымен қатар МГТ байланыстыру әдістерін қарайды.

Егер де жоба жасау кезінде контурлық нүкте жақсы көрінбесе және тығыздығы аз болса биіктік және пландық тану белгілерін таңбалау (маркалау) қарастырылады.

Егер де түсіріс ауданында анық шынайы тану белгілері жоқ болса жасанды белгілер әртүрлі а/с жақсы көрінетіндей геометриялық денелер орналастырады осы процессті таңбалау (маркалау) деп атайды. Түсі және пішіні мен өлшемі а/с жақсы сенімді тануға байланысты арнайы таңдайды.

Таңбалау (маркалау) түрлері квадрат, крест сияқты денелер болуы мүмкін.

Белгіні таңбалау (маркалау) өлшемін анықтау суретке түсіру масштабына байланысты. Әрбір белгіні таңбалауға карточка жасайды. Онда өлшемі, түсі және жасаған материалы (құм, үстү жабылған ағаштан құралған дене), орналасуы беріледі.

Пунктерді негіздеу суреттің үстүнде тікелей сол жерде орындалады. Танып білген белгілерді иненің ұшымен накол жасаймыз ол 0,1 мм. аспауы керек. Суреттің арт жағында осы наколды жұмсақ қарандашпен сызып номерін жазып абрис сызады. Сонымен қатар күні, кім орындағаны, белгінің сипаты жазылады.

Пландық тану белгісі (ОП) диаметром 10 мм долатын қызыл түсті дөңгелекпен белгіленеді де қасынды номері жазылады.

Не танып білінді	Көркемдеу түрлері			Түсі
	Белгінің сол жағында	Шартты белгісі	Белгінің оң жағында
МГТ пунктісі	Интер			қызыл
Пландық тану белгісі (ОП)				қызыл
Биіктік тану белгісі (ОВ)				қара
Жердің характерлік нүктелері				қара

Контурларды таңдау. Таңбалау және танып білу.

Тану белгісі (опознак) ретінде жақсы анық контурлық нүктелер қолданылады. Және а/с карта жасау масштабында 0,1 мм. ден кіші болмау тиіс. Мысалы бөлек тұрған заттар (бағандар тоғай) сонымен қатар сызықтардың қиылысуы Мысалы; Жолдардың қиылысуы. Құрылыстардың және қоршаулардың бұрыштарын алуға болады. Тану белгісі ретінде жыра мен жартастағы нүктелерді алуға болмайды.

Таңбалау (маркалау) келесі этаптардан тұрады;

• Белгілерді іздеп табу

• Белгіні а/с накол жасап көркемдеу

• Жер бетінде нүктені бекіту. Уақытша және тұрақты белгілермен.

• Бақылау

Инструкция бойынша 1: 10 000 және 1: 25000 масштабта тану белгісін тұрақты белгілермен бекітеді. 1:5 000 және 1: 2 000 масштабтарда тану белгісін тұрақты үш белгілермен бір трапецияда бекітеді бұның ішінде МГТ пунктері жиілендіру тораптары жатады.

9.2. АЭРОСУРЕТТЕРДІ ПЛАНДЫҚ ДАЙЫНДАУ

1. Тану белгілері координаталарын анықтау әдістері мен дәлдігі: тура және кері қиылыстырулар, снесение координат триангуляциялық құрулар, полярлық тәсіл, теодолиттік жүрістер.

2. Аэрофотосуреттерді пландық дайындаудағы далалық жұмыстар. Бұрыштық және сызықтық өлшеулерде қолданылатын аспаптар. Тану белгілер координаталарын есептеу. Дәлдігі және бақылау.

ТУРА ҚИЫЛЫСТЫРУ (ЗАСЕЧКА).

Бұрыштық засечка ашық қыратты аудандарда алыстаған геодезиялық пунктері көрінуі керек бұрыш өлшеу мүмкіндігі бар жағдайда қолданылады. Ол үшін керекті бұрыштардың тура көрімділік қасиеті жақсы болу керек.

Егерде тану белгілері алыс өте алыс орналасқан болса келесі басқа тану белгісінің координаттарын әртүрлі әдіс тәсілдерімен табуға болады.

Тіктөртбұршты координаттарды тура бұрыштық засечка әдісімен табуда екі бастапқы пунктер бұрышын сәйкесінше бастапқы пунк пен анықталған нүкте арасындағы бұрыштарды өлшеген жеткілікті. Мұндай засечка бірдүркін (однократтный) деп аталады.

Тура бірдүркін засечка шешуде әртүрлі схемалар мен формулалар бар. Өндірісте көп қолданылатын формула түрін қарастырайық.

Тура бірдүркін засечканы шешуі (Юнга формуласы) ұшбұрыштағы өлшенген бұрыштар котангенс формуласымен А және В пунктері арасында тура көру мүмкіндігіболған жағдайда

С

Р Берілгені; Х _А, У _А ; Х _В , У_В

3 өлшенген

Табу керек: Х _Р, У _Р

(тану белгісінің координаттары)

1 2 Тану белгісінің координаттарын

А В Юнга формуласымен есептейміз

Юнга формуласын қолданғанда ұшбұрыштағы бұрыштарды дұрыс нөмірлеу керек. (сағат тіліне қарсы)

Координаттарын шығарылатын пунктін ұшбұрыштағы бұрышы № 3 деп белгіленеді, нөмірлеу сағат тіліне қарсы жүргізіледі.

1. Ұшбұрыш котангенс бұрышының тура бірдүркін засечканың ОП12 формуласы бойынша координат шешімі. (Юнга формуласы)

Пунктер аты	Коодрдинаттар		Өлшенген бұрыштар	засечка сызбасы
	х	у
Кусково Гривна Мартово	58832,9 58563,9 60308,4	12799,2 14101,6 14638,6	75 0 49 5 / 46 15 8 49 10 7 54 12 6

2. Координат шешімі.

Пунктер аты	Бұрыш 1 2	x1 x2 x3	сtg1 сtg 1 сtg 1–сtg 2	у1 у2 у3
Кусково Гривна ОП 12 Гривна Мартово ОП12	75 49 5 46 15 8 49 10 7 54 12 6	58832,9 58563,9 59853,6 58563,9 60,08,6 59853,6 x сp59853,6	0,95685 0,25257 1,20942 0,72096 0,86384 1,58480	12799,2 14101,6 13293,6 14101,6 14638,6 13293,5 уср ­ 13293,5

Р пунктін (1 сурет, б) анықтау үшін бастапқы А және В пункттерін арасында тура көру мүмкіндігі болмағанда Гаусс формуласын қолданамыз

Берілгені;

Х _А, У _А ;

Х _В , У_В

өлшенген

Табу керек: Х _Р, У _Р (тану белгісінің координаттары)

Гаусс формуласымен есептейміз

Егер құрамында бір дирекциондық бұрыш көлемі 345 ⁰ және 15 ⁰ , 165 ⁰ және 195 ⁰ аралығында болсатангенс формуласын қолдану керек.

Егер құрамында бір дирекциондық бұрыш көлемі 75 ⁰ және 105 ⁰ , 225 ⁰ және 285 ⁰ аралығында болсакотангенс формуласын қолдану керек.

Тура засечкада засечка бұрышы 30⁰ төмен және 150⁰ жоғары болмайды.

Түзу засечканы Гаусс формуласы бойынша шешкенде АВ –ВС құрамдық комбинациялық бағыттағы анықталған нүкте мағынасын үш рет алуға болады (1 сурет).

Мұндай жағдайда үш құрамнан комбинациядан екі нақтырақ жауапты таңдайды.

Сондықтан координат анықтауда бақылау үшін тура бұрыштық засечка әдісі пайдаланып, А, В және С геодезиялық тордың бастапқы нүктесінен анықтаған нүкте бұрышына өлшеу жүргізіледі. Мұндай засечка көпдүркін (многократный) деп аталады.

КЕРІ ҚИЫЛЫСТЫРУ

Кері засечка Р нүктесінің координатасын табу үшін (2 сурет) бастапқы А, В, С пунктіге ; ; бұрыштарын өлшейді. Байланыс тексерісін үшінші бұрыштан төртінші бастапқы пункт Д – ға өлшеу жүреді.

Басқа дала засечка түрлеріне қарағанда аз еңбекті қажет етеді. Өйткені, бұрыштар бір анықталатын пункте өлшенеді. Алайда,бастапқы пунктер саны көп болуын талап етеді. Ол қалың геодезиялық торда жақсы көрінетін, ашық аудандарда жүргізілуі тиіс.

Дәлдігі бастапқы пунктерге қатысты тану белгісінің орналасуына байланысты. Мүмкіндігінше үшбұрыштар ішінде, ортасында орналасқаны жөн.

Д А Берілгені;

Х _А, У _А ; Х _В , У_В

Х _С, У _С ; Х _Д , У_Д

; ; өлшенген

Р Табу керек: Х _Р, У _Р

(тану белгісінің координаттары)

С В

2 сурет Кері қиылыстыру (засечки) сызбасы

Кері засечканы шешуде бірнеше әдістер қолданамыз: солардың ең кең тараған түрін қарастырсақ.

Кері засечканы Деламбр және Гаусс формулаларын пайдаланып шешу.

Бұл әдіс координаттар анықтауда үш этаптан құрылған.

• А, В, С анықталған пункт координаттарын және β және γ бұрыштарымен бастапқы анықталған бағыттан, осы бағыттағы а₁ дирекционды бұрышты есептейді (2 сурет).

• а₁ дирекциялық бұрыштан және β , γ және δ өлшенген бұрыштан басқа бастапқы В,С және Д пунктеріне бағытталған а₂, а₃ және а₄ дирекционды бұрышты есептейді.

• табылған дирекционды бұрыш пен Д пунктісін қолданып, Р тану белгісінің координатасын Гаусс засечкасының формуласы бойынша шешеді. (екі рет) Дирекциондық бұрыштардың мәніне байланысты формуланы таңдап координаттарды есептейміз.

Деламбр формуласының соңғы қорытындысын аламыз.

Координаттарды есептеу формуласын дирекциондық бұрыш мәніне байланысты

3 сурет Кері қиылыстыру (засечки) кезінде тану белгісінің орналасу мүмкіндіктері.

Анықталған нүкте қауіпті шеңберге жақын болса, шешім нақтырақ болады.

Тану белгісінің координаттарының келіспеушілігі

Масштаб 1:25 000 - 5м. 1:2 000 – 0,8м.

1:10 000 - 2м. 1:1 000 – 0,4м.

1:5 000 – 1,7м.

ТАНУ БЕЛГІСІНІҢ КООРДИНАТАСЫН ТАБУ ОП5 КЕРІ ҚИЫЛЫСТЫРУ (ЗАСЕЧКИ)

1. Бастапқы көрсеткіштер.

Бастапқы пунктер	Берілген координаттар		Өлшенген бағыттар	засечка сызбасы
	х	у
Лагерная Осинки Лесной Ока	5410462,3 5410930,7 5407417,6 5405184,5	6346364,7 6348960,5 6353253,7 6343126,6	0 00 0 48 55 2 120 41 6 226 24 6

2. Деламбр формуласы бойынша бұрыш шешімі

Бастапқы пунктер	у1 у2 у3	Β γ ctgβ ctg γ	x1 x2 x3
2.Лесной 1. лагерная 3. Ока Числитель Знаменатель	53253,7 46364,7 46126,6 -6095,7 +13958,6	1200 41, 6 / 226 24, 6 +0.59360 +0.95195 /α1 /α2 (230 35. 4/)	7417.6 10462.3 5184.5 -0.43670 3360 24.6’

3.Гаусс формуласы бойынша координат есептеулері.

Бастапқы пунктер	α1 α2	x1 x2 xР	tgα1 tgα2 tgα1-tgα2	у1 у2 у3
Лагерная Осинки ОП 5 Осинки Лесной ОП 5	336 0 24,6 / 25 19,8 - 25 19,8 97 06, 2 - x сp	10462,3 10930,7 8150,2 10930,7 7417,6 8150,3 8150,3	-0,43668 +0,47334 -0,91002 +0,47334 +8,02469 +8,49803 уср	46364,7 48690,5 47374,3 48690,5 53253,4 47374,4 47374,4

Қысқартылған кестесі ОП 5 по Деламбр и Гаусса

Пунктер аты	Координаттар		β γ δ	α1 α2	α3 α2
	х	У
ОП 5 Бақылау:	8150,1 8150,1	47374,4 47374,4	48 0 55,2 / 120 41, 6 226 24 6 Ctg β+0,87174 Ctg γ-0,59360 Бөлімінде Знаменатель -5962,2	156 0 24 5/ 205 19.7 tg α1-0.43670 tg α1 +0,47330 -0.91000	2270 06.1/ 22 49 1 tg α3 -8,02657 Tg α4 +0,42074 -8,44731
Бастапқы пунктер: Осинки 2 Лагерная 1 Лесная 3 Ока 4	10930,7 104762,3 7417,6 5184,5	48690,5 46364,7 53253,7 46123,6
x сp= 8150,1 у ср = 47374,4

Комбинированная засечка.

Бұл тану белгісінен үш бастапқы пункт көру мүмкіндігі болғанда қолданылады.

Мәні үш бастапқы пункт координатттары мен _1, және ₂ дирекционды бұрыштары және β 1 және β₄ пайдаланып тану белгісінің координаттарын анықтау.

Егер анықталған р нүктесінде А, В, Сгеодезиялық пунктердің үш бастапқы нүктесі көрініске және де бұл бағыттардың ; ; (екі бұрышы өлшенсе, Р нүктесінің координатасы кері засечкамен табылып, тексеріссіз болады. (4 сурет, а). Сондықтан тексеріс үшін бір бұрыштан β₃ және β₄ бұрыштарын анықталған нүктеге қарай өлшеп және тағы екі геодезиялық пункттерге өлшеу жүргіземіз. А бастапқы нүкте ретінде, бұл нүкте арқылы β₃ және β₄ табылған, Р анықталған нүктегі жақсы көріністегі бұрышты алады.

(4 сурет, б).

Комбинирлі засечкамен табылған нүкте координатасын РА РВ және РС бағыттағы _{1, 2} және ₃ дирекционды бұрыштарды пайдаланып, Гаусс формуласы бойынша табады. Есептеуші келесі рет бойынша табады. Алғашында өлшенген А пункт бұрышынан екі тексеріспен бірінші бағыттағы АР дирекционды ₁ бұрышын табады.

Егер, табылған , жіберілетін мәні (0,8’) аспаса, оның ортақ мағынасын тауып, кейіннен басқа бастапқы РВ және РС бастапқы бағыттарға анықталған нүктесінің өлшенген бұрыштарынан ₂ және ₃ дирекциондық бұрыштарды табамыз.

4 сурет Комбинирлік засечка сызбасы. (4 сурет а, б)

б)

Берілгені; Х _А, У _А ; Х _В , У_В ; Х _С, У _С

; ; ; ; (өлшенген)

Табу керек: Х _Р, У _Р (тану белгісінің координаттары)

Гаусс формуласымен р тану белгісінің координатасының ең жақсы екі комбинациясын таңдап табамыз. р тану белгісінің координатасының орташа мәнін санаймыз. Табылған шешім анализі мен дәлдігі, тура және кері засечкадағыдай жүргіземіз.

Полярлық әдіс.

Геодезиялық тордың пунктісіне жақын орналасқан тану белгісінің координаттарын анықтау поляр әдісі бойынша іске асады (6 сурет). Әдетте полярлік әдіс басқа байланыстыру (привязка) әдістерімен бірге жүзеге асады.

Осы мақсатын бастапқы А пунктісінен тура және кері бағыт қашықтығын өлшейді. Қосымша тексеріс ретінде өлшенген бұрыштың тану белгісінің байланысын жүргізеді.

Жердің жағдайы, өлшеуші сызық жүргізілуінің ыңғайлығына, анықталған және бастапқы нүкте орналасуында таңба байланысының полярлық әдісі бойынша әртүрлі әдісін қолданады. 6 суретте оның кең тараған түрі келтірілген. Егер, S_AP арақашықтығы Р және геодезиялық тордың пунктісі арасында екеуінде де өлшенген бұрыш 1, 2, 3, 4 болса, онда таңба координатасын тура геодезиялық шешімінен табады. Байланыс тексерісі болып үш бұрыштың екі мағынасының ұйқасы қарастырылады. _{РД ­} - _РА дирекционды бұрыш әртүрлігі ретінде өлшенген және есептелген бұрышы. Бұл арада _РД дирекционды бұрыш шешімі ретінде р нүктесінің тексерілім координатасын пайдаланады. Тексерістің басқа әдісі х_р және у_р координатасының екі тәуелсіз жолы арқылы жүзеге аырылады: бірінші – А пунктісінен р пунктісіне тура геодезиялық есептемелері, екіншісі гаусс формуласы бойынша _РЕ және _РД дирекционды бұрыш қолдануымен.

6 б суретінде Р нүктесінің координатарын үш тура геодезиялық шешімнен екі рет алады. А пунктісінің қосымша в нүктесі арқылы АВ және ВР бағытына ол үшін АРВ ұшбұрышында S_AP басқа базисін өлшейді.

Егер, жердің жағдайы анықталған нүктеге дейін өлшнуге қолайсыз болса, онда екі өлшенген ұшбұрыштан алады, әрқайсысында b₁ және b₂ базисін және базис сыртының 1 және 2 бұрыштарын өлшейді. 6 суретің в,г көргендей, базистер а бастапқы және р нақты пунктісінде орналасып, S_AP кішкене қашықтығы көрсетуі мүмкін. Р нүктесінің тексерісі ретінде екі тәуелсіз есептеуден алынған координат ұйқасы болады: А пунктісінен және базисті ұшбұрыш шыңы арқылы.

( 6 суретт) Полярлық әдісін қолданатын кең тараған түрі

Полярлы әдіс нақтылығы бұрыштың және сызықтық өлшем және қосымша ұшбұрыш пішініне байланысты. Оның базисіне қарсы жатқан бұрышы 30⁰ аспау керек. Дала мақсатында 1 және 2 тексеріс нүктелерін бір бағыттан таңдап алған жөн (6 г сурет).

Поляр әдісін көбіне басқа жүйемен байланыстырады, көп қолданатыны – бұрыштық засечка комбинациясы.

х_р және у_р координат есептемелерін екі планды жүйенің сызбалық түрін қарастырайық.

Бірінші сызбада (6 сурета қара) 1және 2 бұрыштарын қолданып АР бағытының дирекционды бұрышын есептеу.

Егер, табылған ’- ’’ дирекционды бұрыш әртүрлігі 2 ^/ аспаса, соңғы мағынасы ретінде ортақ мәнін алады.

2. тура геодезиялық есеп шешімі жолы ретінде ∆х_АР және ∆у_АР таңба координат өсімділігі пайдаланады.

содан кейін координатың өзін

х_р және у_р есептеу және табу тексерісін екі жолмен табамыз.

х_р және у_р координат қолдануымен кері геодезиялық есеп шешімінен РД және РЕ бағытындағы дирекционды бұрышты табады.

екінші Р таңбасының координатасын Гаусс формуласы бойынша тура засечканы шешу.

Егер, таңбада бұрыштың біреуі 60-120⁰ ары жатса, тексірілім осы бұрыш арқылы жүргіземіз.

Мұндағы а_РД , х_Р, у_Р координаттарынан кері геодезиялық есептемеден алады.

ТРИАНГУЛЯЦИЯЛЫҚ ҚҰРУЛАР

Триангуляция амалы ашық және қыратты жерлердегі таңбаларды анықтауда қолданып, қарапайым бір ұшбұрыш түріндегі схеманы ұшбұрыш жалғас байланысын геодезиялық төрбұрышты пайдаланып жалғау жүргізеді. 5 а суретте жеке ұшбұрыш көрсетіліп, оның бір бұрышы р таңбалы, ал басқа А және р бұрыштары геодезиялық тр пункттерге қосылады. Бұрыштық өлшем сапасының тексерісі ретінде W_B ұщбұрыш сәйкессіздігі. формуласы арқылы табылған.

Инструкция талабы бойынша W_B мағынасы 1,5 аспау керек.

Нүкте орналасуының тексірісі ретінде бұрыштан геодезиялық тордың үшінші пункттіге Д өлшем жүргіземіз. _ВД - _ВР бағытындағы дирекциялық бұрыш әртүрлігі сол бұрыштың теңдігінен бастапқы нүкте координатасының қателігінен қорғап немесе геодезиялық пункттің дұрыс емес өлшемінен қорғайды. 5 сурет төртбұрыш деп аталып, оның шыңдары болып Р нүктесі, ал қосымша нүктелері болып С және екі А және В бастапқы нүктелер деп саналады.

Анықталған р және С нүктелерінің бұрышын өлшемесе де болады. Оған мына системаны пайдаланады, егер ұшбұрыш бұрыштары әдеттегіден кішкене болса. Бұл жағдайда нүкте координаттарын аралас ұшбұрыш РАС және РВС дан тура засечканың қосымша С нүктесінен алады. Бір кезде екі (Р₁ және Р₂) немесе одан да көп нүкте орналасуын табу үшін, геодезиялық тордың бастапқы жақтары АВ және ВС жасалған бұрышқа ұшбұрышты қоюмен анықталады.

5 сурет Триангулялық құрулар.

В) мұндай жүйе жақсы тексеріледі. Тұйық ұшбұрыштың орталық жүйесі (5 сурет) қалыптасып ол бірінші нүкте координатасын табуда қосымша өлшенген бұрыштан үшінші геодезиялық тордың пунктісіне бағытталады. 5 суреттің д, триангуляционды тордың екі жағы бастапқы пункттер арасындағы байланыс көрінеді.

Триангуляция әдісі таңба координатасының ұшбұрыш бұрышының котангенс формуласы пайдалануымен көрсетіледі. Орталық жүйе мен ұшбұрыш байланысында табылған координатарға түзетулер енгізіледі. Бұл жағдайдан сәйкессіздіктердің көбеюі қорғалады. Триангуляциянық орналасуда таңба координатасының сәйкессіздіктері көптеген факторларға байланысты: бұрыштық өлшем сапасы, ұшбұрыш саны оның өзара байланыс жүйесі. Ұшбұрышта нүктелер байланысының нақтылығы 20⁰ төмен ал, жақтары – 150 м-н қысқа болмау керек. Ұшбұрыш байланысының жүйесі нақты мағынада және ақырғы масштабтан түсірілім инструкция бойынша топографиялық түсірілімге б/ты. Бұл жағдайда ірі масштабты түсірілімде екі таңбадан тұратын триангуляция орналасуы, екі бастапқы жаққа сүйенуі керек.

9.3.АЭРОСУРЕТТЕРДІ БИІКТІК ДАЙЫНДАУ

1. Жергілікті жердің әртүрлі физикалық-географиялық жағдайларындағы тану белгілері биіктігін анықтаудың әдістері мен дәлдігі.

2. Биіктік жүрістер. Қиылыстыру жақтары бойынша тригонометриялық нивелирлеу. Бақылау, дәлдік.

Түсірістің стереотопографиялық әдісінде биіктікті негіздеу биіктік тану белгісін (ВО) байланыстырудан құралады. Биіктік тану белгісі ретінде жақсы контурлық нүктелерді таңдап алады да, кейін оларды жер бетінде бекітеді.

Биіктікті дайындау келесі жұмыс түрлерінен тұрады;

1. Жобаны құру мен тану белгісін орналастыру

2. Танып білу және жер бетінде бекіту

3. Бйіктігін (отметкасын ) анықтау үшін далалық өлшеулер

4. Тану белгісінің бйіктігін (отметкасын) есептеу

Биіктікті дайындаудың екі түрі бар; біркелкі (тұтас) және кесілген (разреженная)

Биіктікті дайындаудың біркелкі (тұтас) түрі әрбір стереопарды төрт нүктемен қамтамасыз етеді. Ірі масштабтағы түсірісте бес нүкте. Бесінші тану белгісі аэросуреттің көлденең жабылу алаңының ортасында бақылау үшін орналастырады.

Біркелкі түрі бедердің қима биіктігі 0,25 м. түсіріс кезінде және қыратты жерлерде ғана бедердің қима биіктігі 0,5 м. пен 1,0 м түсіріс кезінде жүргізіледі.

Биіктікті дайындаудың кесілген (разреженная) түрі далалық жұмыстарды қысқарту мақсатында жүргізіледі. Бедердің қима биіктігі 1,0 м. және 2,0 м., 2,5 м., 5 м. мен 10 м. түсіріс кезінде жүргізіледі. Тану белгісі аэросуреттің көлденең жабылу алаңында маршрут осінің екі жағында орналастырады.

Мысалы: 1: 5 000 масштабта : Бедердің қима биіктігі 1,0 м.

Биіктік тану белгісінің қатарлар арасының арақашықтығы 2,0 км. және 2,5 км.

Тану белгісінің бйіктігін (отметкасын ) анықтау

Тану белгісінің биіктігін анықтау жергілікті жердің әртүрлі физикалық-географиялық жағдайларына және масштабына бедердің қима биіктігіне байланысты нивелирлік және биіктік жүріс арқылы геометриялық және тригонометриялық нивелирлеу жолымен жүргізіледі. Сонымен қатар засечка жақтарының тригонометриялық нивелирлеу мен триангуляция құрылымы арқылы жүргізіледі.

Биіктік жүрісі екі бастапқы репер арасында дара жүріс түрінде созылады және бірнеше созылмалы нүктелердің біріктіреді осы және басқа әдісті таңдау барысында квадраттық қателігі алынып ол бедердің қима биіктігі 1/10 тең.

Қима биіктігі 2,0 м. және 5 м. бедерді бейнелеу үшін засечка жақтарын тригонометриялық нивелирлеу арқылы анықтайды.

Биіктік жүрістер. Қиылыстыру жақтары бойынша тригонометриялық нивелирлеу.

Техикалық нивелирлеу. Бұл әдіс қыратты жерлерде рельеф қимасының 0,25 м 0,5 м 1,0 м және 2,0 м биіктікте түсіріледі. Нивелирлеу Н3, Н-3К және Н10 нивелир түрлерімен арқылы жүзеге асады. Жүрістер биіктігі геодезиялық негіздер биіктік арасында созылалып, екі жақты шашкалық рейка қолданылады да дальномермен арақашықтықты анықтайды.

Нивелир жүрісінің үйлеспеушілігі (невязкасы) мына формуламен шешілгеннен аспау керек. мұндағы L –км-гі жүріс ұзыныдығы.

Егер, 1 км жүрісте n станциясының саны 25 асса,онда сәйкессіздікті

формуласы бойынша анықтайды.

f_nформулаға сүйеніп жіберілген үйлеспеушілікті (невязканы) бедердің қима биіктігі бойынша, нивелир жүрісінің шекті ұзындығы есептеуге болады.

Осылайша, 0,25 м бедердің қима биіктігі үшін тану белгісінің биіктігі анықтайда ортақ шекті квадраттық қателігі 0,25 м*1/10 = 2,5 см тең.

Осыдан, ортақ шекті квадраттық қателігі тең болады.

Осы f_nпред формуласына қойып L биіктік жүрісінің жіберілген ұзындығын табамыз. Бедердің қима биіктігі 0,5 м және 1,0 м биітігі үшін сол формула бойынша L=4 км және L=16 км аламыз.

Тоедолит және тахоеметр көмегімен горизонталь визирлік сәулесі арқылы нивелирлеу.

Бұл жағдайда цилиндірлік деңгейі және көлденең дөңгелекті компенсаторы бар теодолит, мұндай түрі бедердің қима биіктігінің 2,0 м. және 2,5м. биіктігі 1: 10 000 масштабтағы түсірілімдегі тану белгісін байланысынтыру қолданылады. Техникалық нивелирдегі сияқты жіберілетін үйлеспеушілігі (невязкасы) формула бойынша анықталады.

Бедердің қима биіктігінің 2,0 м. және 5,0 м. биіктігі топографиялық түсірілімде тригонометриялық нивелирлеу арқылы биіктік жүрістер көмегімен жүзеге асады. Бұл жағдайда пункттер превышениесі биіктік айырмасы мына формуламен табылады.

мұндағы S –жүріс жақтарының ұзындығы; V- көлбеу бұрышы, і – проибор биіктігі, v – визир биіктігі.

Жүрістегі көлбеу бұрышын вертикаль дөңгелегінің екі түрінде КЛ мен КП толық әдісі бойынша өлшейді. Өлшем тексерісі және шешімнің нақтылығын көтері үшін әрбір превышение тура және кері бағытта өлшейді.

Тура және кері мағынадағы және екі жақты превышение айырмашылық 100 м қашықтықта 4 см аспау керек. Жіберілген жүрісте мына формула бойынша анықтайды. мүндағы L – км гі жүріс ұзындығы немес . n –жүрістегі жақ саны, S_ср жүрістегі жақтың ортақ ұзындығы, S_ср = L/n; бойынша есептеледі. Свето және радиодальномер өлшемін горизонтқа әкелеміз. биіктік өлшемін есептегенде формуласын қолданамыз.

Триангуляция засечкаларының құрылымындағы тригонометриялық нивелирлеу.

Ашық аудандарда бедердің қима биіктігінің 2,0 және 5,0 м анықтауда триангуляция засечкасы мен жақтарын тригонометриялық невелирлеу әдісімен табады. Бұл жағдайда 5 км ге дейінгі фигура жақтарында бұрыштық еңістің өлшемінде 30 секундтық теодолит, ал 12 км ге биіктікті үш немесе екі жақты бағыттпен беріп, Һ мағынасы мына формула бойыеһнша есептеледі.

мұндағы S горизонтальдық проложение, f жердің және рефракцияның түзету қисығы.

к=0,14 – рефракция коэффициентті ал,

R -6370 км тең жнрдің орташа радиусы.

Түсірілім нақтылығы үшін m_H орташа квадрттық қателігін табамыз.

Шешімнің өңделінуі орташа өлшемге келтіріп және шешімнің соңғы мағынасына әкеледі. Есептеу процесі келесі тәртіпте орындалады.

1. формуласы бойынша әрбір бағыттың көтерілімін табамыз.

2. : формуласының ортақ салмағын табамыз.

3. таңбасының орташа салмағының соңғы мағынасы есептейді.

4. Табылған шешімдердің соңғы шешімін бағалайды.

мұндағы теңестірілгеннен жеке мағына еңісі; μ- салмақ бірлігінің ортақ кавдраттық сәйкессіздікгі, М – соңғы шешімнің ортақ квадраттық қателігін.

Бағыт тар	Берілген деректер
	i, м	l, м	ν, м	s, м
	1	2	3	4
Милан - ОП 5 Интер -ОП 5 Лацио-ОП 5	1,81 2,03 2,07	2,44 2,44 2,44	-1005,0/ -00 37,1/ -1018,0/	1134,2 1522,1 1419,8

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Тура қиылыстыру жақтары бойнша тригонометриялы нивилирлеу әдістерімен биікайырымдарды анықтап тану белгісінің ОВ5 отметкасын есептеу.ν, i, l – өлшенген өлшемдер

Биікайырымдарды есептеу								Отметкасын есептеу
h/=s*tgν		i-l,м			h= h/+i- l		Н,баст,м		НОВ, м
5		6		7	8		9		10
-21,45 -16,43 -32,22		-0,63 -0,41 -0,37		+0,09 +0,15 +0,13	-21,99 -16,69 -32,46		166,36 160,88 176,52		144,37 144,19 144,06
	Дәлдігін бағалау
			ν			ρν				ρν2
	11		12			13				14
	77,76 43,17 49,59 170,52		+0,14 -0,04 -0,17			+10,87 -1,73 -8,43 +0,71				1,52 0,07 1,43 3,03

h= s*tg ν+i-l+ , кестеден аламыз немесе есептейді , R= 6378 000 м. Бақылау .

Дәлдігін бағалау:

Жауабы : М_ОП+М_Н = 144,23±0,09 м.

10.ҚАТЕЛІКТЕР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

10.1.ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ӨЛШЕУЛЕРДІҢ ҚАТЕЛІКТЕР ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЖАҒДАЙЛАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ

1. Өлшеулер түрлері

2. Жіктемеі мен пайда болу көздері

3. Өлшеулердің кездейсоқ қателерінің қасиеттері

Өлшеу-бұл белгілі бір шаманың өлшем бірлігі ретінде алынған өзімен біртектес басқа шамамен салыстыру процесі

Өлшеу тікелеи және жанама болып бөлінді

Тікелей өлшеу деп– анықталған шама тікелей өлшеу нәтижесінде алынса. Мысалы болат лентамен арақашықтықты өлшесек, бұрышты теодолитпен өлшесек жатады.

Жанама өлшеу деп – анықталатын шама тікелей өлшеу нәтижесінде есептеу арқылы алынса. Мысалы: Алдырмас арақашықтық (НР), биіктіктің тригонометриялық нивилирлеу тәсілімен.

Өлшеулер тағы қажетті және қосымша өлшеу болып бөлінеді.

Қажетті – өлшеу нәтижесін бір рет өлшеген жеткілікті болса.

Мысалы (S-тура)

Қосымша – бір емес бірнеше өлшеу нәтижесінде алсақ.

Егер бірнеше рет өлшесек біреуі қажетті өлшеу болады да қалғандары қосымша өлшеулер болады. Мысалы: S – тура және S- кері

Артық-барлық қажетті және қосымша өлшеулер айырмасы. Өрескел қателерді табуға көмектеседі.

Дәлдігі тең және дәлдігі тең емес өлшеулер

Дәлдігі тен өлшеулер деп – бірдей жағдайда дәлдігі бірдей аспаптармен алынған сенімділігі бірдей өлшеулерді айтады.

Мысалы: теодолит жүрістерінде екі жарты прием әдісімен өлшеген

Дәлдігі тең емес өлшеулер – әр түрлі жағдайда нәтижесінің дәлдік дәрежесі әр түрлі өлшеулер. Мысалы: Т30 бен Т2 өлшесек жатады. Бірдей әдіспен.

Қателіктердің пайда болу көздері.

1) Өзінің қателіктері

2) Аспап қателігі

3) Сыртқы орта әсерінен (жел, жаңбыр, температура әсерінен )

Өлшеу нәтижелері мүлтіксіз дәл болуы мүмкін емес.

Өлшеу кезінде кететін қателер 3 топқа бөлінеді : өрескел, жүйелі және кездейсоқ

Өрескел – өлшеуші адамның бір жаитты ескермей қалуынан , дұрыс көздемесе , цифрды дұрыс айтпаса қайталап өлшеуде табылады.

Жүйелі – аспап кемшілігінен, дұрыс орнатылмауынан, сыртқы ортаның әсерінен. Аспапты мұқият тексеру керек, түзету енгізіп отыру керек (МО, 2С) тұрақты ауыспалы - сыртқы орта.

Кездейсоқ қателер – түпкі тегі мәлімсіз, кездейсоқ қателерден пайда болады, өлшеу нәтижесін біресе кемітіп отырады, біресе көбейтіп отырады. Бұларды табу қиынға түседі.

Өлшеулердің кездейсоқ қателерінің қасиеттері.

Кездейсоқ қателердің мәнін табуға арналған тәсілдерді зерттейтін математиканың арнайы саласы – қателіктер теориясы деп аталады

Мындай қасиеттері бар:

1. Мөлшерден аспайды

2. Оң және теріс танбалы қателер саны бірдей және жиі кездеседі симетриялық қасиеті.

3. Шаманы неғұрлым көп өлшесек соғұрлым абсалюттік шамасы кіші және жиі кездеседі.

4. Өлшеу санын шексіз көбейте берсек кездейсоқ қателердің арифметикалық ортасы нөлге жақындай береді.

∆= l – х ∆- шаманың кездейсоқ қателігі l1 – x = ∆1

х – шаманың мәні l2– x = ∆2

l – өлшенген нәтижелер l3– x = ∆3

l – өлшенген нәтижелер ln –x = ∆n

Математикалық түрде қасиеттері былай жазылады

Iim n

Бұл қасиетті бұзылысқа онда өрескел немесе жүйелі қателер бар деген сөз.

10.2.ДӘЛДІГІ ТЕҢ ӨЛШЕУЛЕР

1. Өлшеу нәтижелерінің арифметикалық орташа мәні.

2. Бағалау: орташа квадраттық, шектік және салыстырмалы қателер

3. Өлшенген шаманың функциясының орташа квадраттық қателігі

l1; l2; ln бір шаманың барлық нәтижелерінің шын мәні үшін арифметикалық орташа мәнді алуға болады (L) (төртінші қасиетін ескере отырып)

L = егерде өлшенген шаманың шын мәні х, ∆- шын қателер

∆1 = l1 – x

∆2 = l2 – x

∆n = ln – x сол жақпен оң жақты қоссақ

∆1 - ∆2 - ∆x = – xn немесе =

Осыдан х = - = l - 0 (2) = L

Дәлдігі тең өлшеулердің мәні бойынша арифметикалық орта мәні шын мәніне бәріненде жақын. Сондықтан да барлық өлшеулердің ең сенімді шамасы.

l1– L= 1 Әрбір өлшенген нәтижемен орташа арифметикалық мәні

l2 – L= 2 айырмасы

ln – L=

- = мына формулаға L мәнін қойсақ

- = (3)

- арифметикалық орта мәнінің ауытқуы немесе мүмкін қателік

Дәлдігі тең өлшеу нәтижелерін бағалауда маңыздысы орташа кавдраттық шектік және салыстырмалы қателер арқылы бағалау

m = =±

∆n - өлшеудің шын кездейсоқ қателері

– өлшеу саны

m – орташа квадраттық қате

Мысалы :

Өлшеу нәтижесіндегі шын қателер: -1; -3; +2; 0; +4; +1; сек

Т/к m-? m= ±

= 1+9+4+0+16+1=31 m= ± 2,3″

Шекті қатесін табу үшін

шекті = 2m=± 4,6 (6)Mm = (5)

Mm – орташа квадраттың қателік сенімділігі

Орташа квадраттық қателік шамасын кеиде абсолют қате деп атайды

Орташа қате Ө; Ө = егер (7) Ө = = 1,8

Салыстырмалы қателер

; ; -өлшенген нәтижелер

Әдетте алымында 1 бар бөлінген шама

Мысалы: 1=237,181; = = =

3 = = ± = ескере отырып

= + немесе = бұдан

= Бессель формуласы деп аталады

= ± Петерсн формуласы

Дәлдігі тең өлшулерді өңдеу

1. Өлшенген шаманың мүмкін мәнін табу

2. Бір өлшемнің орташа квадраттық қатесін табу

3. Мүмкін мәннің орташа квадраттық қатесін табу

4. Бақылау есептеуді орындау

Келесі ретімен өңдейміз

1. Арифметикалық орта мәнін есептейміз

L= (1)Ыңғайына байланысты L= 0 + (2)

L0 – ең аз нәтиже немесе орташа мәні

– әр өлшем нәтижесінен 0 мәнінің айырмасы

2. = L

3. Мүмкін қатесін есептейміз i = li –L

4. Бақылау теңдігі = 0

5. .Егерде түзету дөңгелектенсе онда =

6. Мүмкін мәнін бақылаймыз = -

7. Бессель формуласымен мүмкін мәннің орташа квадраттық қателігін есептейміз =

8. Петерс формуласымен мүмкін мәннің орташа квадраттық қателігін

есептейміз = 1,253*

9. Орташа квадраттық қателік сенімділігін анықтаймыз

Mm=

10. Арифметикалық ортаның арифметикалық қателігін есептейміз

M= =

11. Қателігін есептей отырып, сенімділігін анықтаймыз Mm=

Дәлдігі тең өлшеулердің өңдеулерін орындау

N n/n	Өлшеу нәтижелері
1	54°34´27″	3	9	-0,8	0,64
2	54°34´29″	5	25	+1,2	1,44
3	24″	0	0	-3,8	14,44
4	30″	6	36	+2,2	4,84
5	28″	4	16	+0,2	0,04
6	29″	5	25	+1,2	1,44

L0=54°34´24″ = 23 =111 =+0,2 =22,84

= = + 3.8; L=L0+ (2)=54°34´24″ +3.8″=L= 54°34´27,8″

=li – L

54°34´27″ - 54°34´27,8″= -0,8
m=

М= =±0,76 =±0,8

54°34´27,8″=±0,8

10.3.ДӘЛДІГІ ТЕҢ ЕМЕС ӨЛШЕУЛЕР

1. Өлшеу нәтижелерінің салмағы туралы түсінік

2. Салмақ қасиеттері

3. Орташа квадраттық қателігі

Дәлдігі тең емес өлшеулер келесі ретімен өңделеді

1. P = P – салмақ

– орташа квадраттық қателігі

– тұрақты коэфициент

Салмақ – орташа квадраттық қателікке кері пропорционал шама

Қасиеті:

1. Қажеттілігіне байланысты бірдей сан рет көбейуі пропорционал болуы

2. =

3. Дәлдігі тең емес өлшеулерде арифметикалық орташа мәні өлшеген санына тең

Салмақтың орташа квадраттық қателігі - =

– орташа квадраттық қателігі

2. Салмақтың орташа мәнін есептейміз

L = 0 + = 1 – 0 L =

3. Ауытқуын санаймыз.

= 0 – L

4. Бақылау:

= 0

5. есептейміз [ : мына формуламен бақылаймыз.

[ [ -

6. Салмақтың орташа квадраттық қателігін есептеиміз

7. Қателіктердің сенімділігі

m

8. Орташа салмақтың орташа квадраттық қателігі

mM =

9. Орташа салмақтың сенімділігі

mM =

10)Ақырғы нәтижені былай жазамыз.

L ± M

Дәлдігі тең емес өлшеулерді өңдеу

Үш нивилирлік жүрістен алынған бұрыштағы нүктенің биіктігін есептеу керек.

N жүріс	Hм	mн	P=	(мм)	P (мм)	(мм)	(мм)	(мм)	(мм)
1	92,571	5,9	2,87	5	14,35	71,35	-2,3	-6,60	15,18
2	92,580	3,6	7,72	14	108,08	1513,12	+6,7	+51,72	346,52
3	92,566	4,0	6,25	0	0	0	-7,3	-45,63	333,03
			16,84		122,43	1584,87		0,51	694,73

0 = 92,566

= li - 0

L = +7,3м = +0,0073мм

L = +0,0073 + 92,566 = 92,5733

li – L

[ = - 158,87 - 158,87 – 890,09 = 694,73

= = 18,6м - салмақтың орташа квадраттық қателігі

M = = 4,53м; Орташа салмақтың орташа квадраттық қателігі

92,5733 ± 4б54

3 Берілгені

x;y; mx; my.

mu =

mu =

mu – функциясының орташа квадраттық қателігі.

Аргументтердің квадраттарының қосындысын аргументтің дәрежесіне бөліп түбір астына аламыз.

11.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАРДЫ ЖАҢАРТУ

11.1.НЕГІЗГІ ЖАҒДАЙЫ

1. Карталар ескіруінің себептері. Карталарды жаңартудың мақсаты мен міндеттері. Жаңартудың мақсаты мен міндеттері. Жаңартудың негізгі тәсілдері. Жаңартудың картографиялық негізі. Топографиялық карталарды жаңартудың жалпы технологиялық сұлбасы. Пайдаланылатын материадар және олардың талдауы.

2. Жаңарту барысындағы жұмыстарды ұйымдастыру және жұмыстар ерекшеліктері: камералық және далалық жұмыстар.

3. Карталар түпнұсқаларын түзетуде қолданылатын әртүрлі әдістер мен аспаптар. Ғарыштықтүсірулерматериалдарынқолдану.

Табиғатта болып жатқан процестер мен адамның іс әрекеттері жергілікті жердің көрінісін өзгеріске әкеледі. Бұл өзгерістер барысында топографилық карталардың нақты құрамы өзгеріске ұшырайды. Жол құрылыстары, тұрғындық пунктер, электірлік беріліс жолдары және байланыс жолдары, ауылшаруашылық және өнеркәсіп обьектілері, жергілікті құрылыстар, орман құрылыстары және басқа іс әрекеттер көптеген өзгерістерге ұшыратуы мүмкін. Табиғи процесстің жергілікті жердің өзгерісін баяу және негізінде рельефке, гидрографияға, өсімдік қабатына қатысты болады.

Жыл бойынғы өзгерістер пайыз бойынша қалалық жерлерде және пайдалы қазбалар орны – 8-12 %, орташа даму аудандарында -3-7 %, аз орналасқан елди мекен аудандарында -1-2 %.

Картаны жаңарту барысы келесі сәйкессіздікке байланысты болады:

• Топографиялық картаның дәлдігі қолданбалы құжаттардың талаптарына сәйкес болу керек;

• Жаңартылған карта дәрежесі, өлшемі көрсетілген (санды көрсеткіштер – көлем) жергілікті жердің шынайы көрсеткішінің карта құрамымен;

• Өзгертілген объект категориясының қиындылығы және жергілікті элементтің физико-географиялық және экономико-шаруашылықты шарттары мен карта масштабы.

Жаңарту кезінде мекеннің шартты мәні, материалды-техникалық және ұйымдық шамалар есептеледі.

Жаңарту түрлері периодтты, нақты уақыт өлшеміне, құрамы мен жұмыстың көлемі бойынша бөлінеді. Уақыт өлшемі бойынша:

1. Мерзімді (периодты) – бұл алдын ала анықталған интервал уақытында аймақты шаған мекендерге бөліп әр бір мекенді белгілі мерзим ишинде жаңарту.

2. Жедел

3. Үзіліссіз – көбінесе интенсивті қолданылатын мекендерде ірі масштабты карталар мен пландарды жаңартуда қолданады.

Жұмыс көлемі мен құрамы бойынша:

1. Толық – картаның бүкіл мазмұнын жаңарту;

2. Толық емес – картанын жеке элементтерін жаңарту;

3. Жартылай – картаның тек жеке бөліктерін ғана жаңарту;

4. Жеңілдітілген – дәлдігі төмендетілген жаңарту.

Карта жаңартудың келесі түрлері бар:

1. Инструментті түсірістің әдісі – аз аумақтарды жаңартқанда қолданылады. Осы әдіс арқылы кезекші картаның құрастыруы мен жаңартуы жүргізіледі (ГосГеоНадзор, калалы және облыстық архитектуралар). Кезекші карта өзгерістермен толық жабылғанда, картфабрикаға жіберіледі. Ол арқылы жаңартылған картаның тұпнұсқасы құрастырылады;

2. Жаңа АФТ материалдары бойынша – бұл масштабты қатардың карталар жаңартудың негізгі әдісі болып табылады (базалық масштаб бойынша);

3. Ғарыштық суреттермен қолдану арқылы;

4. Ұсақ масштабты карталарды ірі масштабты карталар арқылы құрастыру.

1989 жылы ТМД елдердің бүкіл аумағы 1 : 25 000 масштабты карталармен жамылған. Базалық масштаб ретінде 1 : 25 000 немесе 1 : 10 000 масштабтары қолданады.

Егер, дәлдік бойынша тұтынушылық сұранысты қанағаттандыратын, шаруашылық және басқа есептеулерді қажет ететін есептеулерге жарайтын картаны, сенімді және жақсы бапталған карта деп санауға болады. Сондықтан картаны жаңарту барысында оның дәлдігін тексеріп, құрамын жергілікті жердің жаңа құрамымен ауыстырып және іскерлік инструкцияға байланысты баптау қажет.

Периотты жаңару ол алдын - ала анықталған интервал уақытында аймақтың территориясын районға бөліп картаны жаңарту мерзіміне байланысты.

Аймақтың территориясын районға бөлу (райондарды ерекшелеу), оның жаңарту уақыты алдағы 10 – 15 жыл прогноздарының перпективасына байланысты және территориялы бөліп жергілікті жердің өзгеруі, шаруашылық жүргізетін жерлерді жобалау мероприятиясы саналады. Бұрынғы жергілікті жердің динамикалық өзгерістерінде есепке алу қажет.Карталарды жаңарту периоды (Т) формулаға сәйкес келтіру керек: мұндағы у _доп – құрама карта өзгерісніің шамалы көрсеткіші, у _год – обьектінің қажетті кетегориясына байланысты жергілікті жердің орташа жылдық көрсеткіші.

Карталарды жаңарту барысында қажеті жоқ обьектілерді (детальді атқарушы карта) пайда болу мерзіміне байланысты негізгі картаның көшірмесіне түсіріп, шығару кезінде немесе көбейту кезінде қосымшасында және негізгі картасында біріктіру қажет.

Карталарды жаңарту кезінде, өндірісті комплекстерде қарқынды қолданылытын жергілікті жердің картасын жаңарту үзіліссіз жасау қажет, ал орташа интенсивті қолданатын жеолерді периотты түрде жасау қажет.Үзіліссіз жаңарту көбінесе интенсивті қолданатын райондарда үлкен масштабты қолданатын карталар мен пландар да болады. Қалалар үшін карта жаңартуы үзіліссіз және периотты түрде жүреді. Толық жаңарту – карта құрамының барлық құрлысын жаңарту тура келеді, жартылай жаңарту – жеке учаскілерін ғана, толық емес жаңарту – жеке элементерін жаңартады, жеңілдетілген жаңарту – дәлдігі төмендетілеген жаңарту болып табылады. Дайындық жұмыстар картографиялық материалдардың жинауын, жүйелеуін және талдауын қосады. Талдау келесі көрсеткіштер арқылы жасалды:

1. Карта дәлдігін тексеру;

2. Өзгерсітердің мөлшері мен сипаттарын анықтау;

3. Жаңартудың жұмыстық жобасын құру

Карталарды жаңартуға бағытталған АФТ бір неше ерекшеліктері бар:

1. 30 * 30 см форматты аэрофотосуреттер қолданылады;

2. АФА фокустық арақашықтығы 200 мм болуы тиіс, өйткені осындай АФА арқылы фотопландардың дәлдігін жоғарлатуға болады;

3. Қалалы аумақтарды жаңартқан кезде АФТ-те екі камералды АФА қолдану керек;

4. Аэрофототүсірістік гиротұрақты орнатылғыш (АФА көлбеу бұрышының өзгеруін қамтамасыз етеді) болу қажет, өйткені ол арқылы фотограмметриялық жұмысын азайтуға болады.

5. Контурлары аз аумақтарды түсірген кезде GPSпен қолдану керек.

Топографиялық карталардың жаңарту негізінде көбінесе камеральді жағдайда жүргізіледі. Шығарылған карта бойынша оның, пландық - өлшемі, картографиялық маңыздылығы бар карталарды зерттеу, негізінде дежурлік карта жүргізу, жерді зерттеу қарағанда оңай болады. Материялды жинау (картотека, анықтамалық жүйе, каталог) ең жеңіл тәсілі олардың ақпарттық және есепті шығару техникасымен шығару болып табылады. Оларды басқару үшін арнайы стандартты база (СУБД), ақпаратты – іздестіру, ақпараттық фондттар базасында жүргізіледі. Карта жаңартулары аэрофтосьемка материялдарымен, картографиялық жолдар және космостық түсіру бойынша жүргізіледі. Жоғары да айтылып кетген тәсілдер жоқ болған жағдайда жергілікті өлшеулер жүргізіледі(мензуальді және тахометрлік жүйе бойынша). Көп масштабты карталарды жаңарту тек аэрофототүсірлім бойынша жүргізіледі және бұл тәсіл ең қаржы жағанан тиімді. Ал одан жеңілдетілген карталарды осы тәсілдің матералдарымен немесе космостық түсірілім бойынша жаңартылады. Қазіргі кезде карта жаңартулары цифрлық тәсілдерінің базасында атқарылады. Карта жаңартулардың перспективасы осы жоғарыда айтылған тәсілдердің автоматизациясымен немесе аэрофототүсірімдердің базасында дайындалады.

11.2.ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАРДЫ ЖАҢАРТУДЫҢ НЕГІЗГІ ТӘСІЛДЕРІ

Аэрофототопографиялы тәсілмен топографиялық карталарды жаңарту жергілікті түсірілімен камеральді жаңартылған әдістер бойынше жүргізіледі.

Камеральді карталар жаңартулары – системалық және анализдік материялдар бойынша, материялды топографиялық карталар, дәлдікті тексеру, дежурлік карталарды жүргізу, жаңа немесе жаратылған карта болуы, камеральді дешифрация, аэрофотосьемка, құжаттарды безендіру, масштабты карталарды жаңартулар болып саналады.

Жергілікті жұмыстар келесідей істер қатарын жатқызады: мемлекеттік геодезиялық құрылымдар, үлкен және пландық құрамалар, жерді зерттеу, камеральді негіздер жатады.

68 таб. жалпы аэрофотографиялық тәсілдер тізімі орналасқан.

№ вариант	Масштаб		f к (мм) АФА ткпа		Сурет форматы	Аэрофото суреттердің берілген шегі (см)	Ескертулер
	Карта жаңаруы	Аэрофото сурет	ТЕСА-10 ТЭА-35	ТАФА-10 ТЭ-70М ТЭ-100М ТЭ-140М ТЭ-200М
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17	1: 10 000 1: 25 000 1: 50 000 1: 100 000	1: 20 000 1: 14 000 1: 24 000 1: 12 000 1: 12 000 1: 14 000 1: 20 000 1: 40 000 1: 25 000 1: 40 000 1: 20 000 1: 20 000 1: 30 000 1: 25 000 1: 55 000 1: 35 000 1: 32 000 1: 64 000 1: 32 000 1: 80 000	100; 350 100;70 100;70 100;70 100;70 100;70 70	200 100 200 200 70 200 100 200 200 70;100 140;200 200 100 200	18х18 18х18 18х18 30х30 30х30 18х18 18х18 « « 18х18 « 30х30 30х30 18х18 18х18 « « 30х30 18х18 30х30 18х18	60х35 60х30 60х30 58х16 60х25 60х35 60х30 « « « 58х16 60х22 60х30 60х30 « « 60х22 60х30 58х16 60х30	Контурды жөндеу кезінде « « « рельефті жөндеу рельефті жөндеу (2,5) м және контур. контурды жөндеу « « « « рельефті жөндеу және контур. « контурды жөндеу « « « « «

Дайындық жұмыстары

Систематизациялық жұмыстрды жинау, кезекші карталарды жүргізу, жаңартылған карталар дәржесін тексеру, және де олардың жаңарту жүмыстарын жүргізу бұл шарттар картаны дайындаудың бірінші сатысы болып табылады. Аэрофототүсірілім бойынша жүргізілген жұмыстарға техникалық жаңарту проектісі жасалады.

Алғашқы материялдар үшін келесідей құжаттар қажет:

• карталардың координаттар каталогі және биіктік пунктерінің геодезиялық негіздері.

• жаңартулы карталардың тираждылығы.

• соңғы жылдар картарлары және үлкен масштабты пландар.

• жаңарту кезінде пайдаланылған (дешифрациялық негіздер, фотопландар репродукциясы, ортофотоплан, жердің нақты түсірілу кезіндегі дайындық аэрофотосуреті, дешифрация негізі мен эталоны, аэронегативтер немесе микрокопия) материялдары.

• дежурлік карталар.

• жаңарту кезінде болған түп нұсқа карталарының құрамдарының дәлдікке сәйкес карталары мен пландары.

Ары қарай мынадай дкректер жиеалады: анықтамалық жүйелер, арнаулы материялдар, географиялық мәлеттер жатады. Жалпы материялдарға жататын: аэрофото сүреттер, планшеттер, пландар жатады. Нақты анықталған материялдарды алты топқа бөлуге болады олар:жергілікті жердің, гидрографиялық, гидротехникалық құрыдыстар, жолдар тораптары, грунттар туралы мәліметтер кіреді. Ведомстволық картаграфиялық ұйымдарда дәлдік және сапасы бойынша қарастыралады. Және де жақын орналасқан жергілікті жердің планын темір жолдарды, коммуникациялық, ормандар, геологиялық, маелирование кіреді. Оған тағы басқада дәлдік мөлшері жоқ материялдар кіреді. Мысалы: темір жолдардың профилдары, үлкен масштабты схемалар, автомобиль тораптары, схематикалық карталар және т.б. материялдар кіреді. Жаңарту схемаларында келесідей материялдар қажет етеді: административтік – территориялы, аграрлы – территориялы, экономикалық райондар, теңіз флоттарының анықтамалары және гидро службалар мәліметтері, МПС анықтамалық жүйелері кіреді. Карталарды жаңарту СИФ анықтамалық ақпараттық фонд арқылы жүргізіп және оның құрамына кіретін ИПС жүйесі кіретін құжаттар жатады. ИПС типін таңдау оның көлеміне байланыс болып табылады.

Қоданбалы ИПС та жаңарут операциялары, арнайы перфокарталар пайдалану және маркировка, ақпарттарды енгізу және табу жатады. Механикалық ИПС та арнайы машиналарды қолданады. Мысалы: механикалық картотека, перфорационды өлшегіштер, селекторларды және т.б. қолданады. Автоматизацияланған ИПС тарда ЭВМ және автоматтындарылған ақпарратрды микрофильмирование арқылы жасалатын құрылғы «Исток» және «Кадр» машинасымен жасайды.

Анализ маңыздылығына қарап карталарды жаңартуларды жердің бағасы мен өзгерістерін тіркеп отырады. Бірінші этапта райондардың жеке карта жаңартулары тексеріледі. Екінші этапта жаңарту дәрежесін анықтаған соң картаға аэрофотосуреттерді енгізеді. Жаңарту дәрежесін анықтаудың екі түрі бар. Бірінші этапта квадраттар немес палаткалар түрінде түсірілген визуалды қарастырылған эталаондар бойынша жүреді. Мысалы: 1: 25 000 палеткасын 2х2 параметрі бойынша алып жылтыр қағазда түсіреді, ал 1: 1 000 масштабына 5х5 мм алынады. Дежурлік карталарда арнайы 6х6 см учаскілерді таңдайды. Палеткаларды бір біріне салу арқылы участіктің квадраттарын санайды, өзгертулерді анықтайды. Жаңарту дәрежесі әрбір участік үшін мынадай формула бойынша анықталады:

мұндағы n _{изм -} өзгертулері бар квадраттар саны, n - бағалайтын участіктің квадраттар саны.

Жаңарту дәрежесі парақ үшін районның жалпы орташа арифметикалық өлшемі болып саналады, ал район үшін орташа арифметикалық парақтардың жалпы саны болып саналады. Дайындаудың екінші этабында парақтардың линиялық, площадтық, обьектілік, қасиеті қарастырылады. Жаңарту дәрежесі парақтардың нагрузкалардың жалпы нагрузкаларының қатынасымен анықталады.

Карта анықтау үшін карта жаңаруының қасиетін, қажеттілігін обьектілердің жергілікті екендігін және элементерді санайды. Егер карта жаңартуы кезінде обьектінің өзгеруі картаға ткра әсер етсе онда оны 1 ші категорияға жатқызады(мемлекеттік шекараның өзгеруі, шоссе және темір жолдар, географиялық атаулардың аты, өндіріс орныдарының ауысуы). Егер карталарға жанама әсер етсе нода карта категориясы 2 ші болады. Ал егер әсер етпесе 3 шіге жатқызады. 2 ші категория өзгерісіне атаулар, анықтамалық атаулар жатады. 3- ші категорияға оградалармен қаюырға өзгертулері жатады. Жердің типіне байланысты өзгеру категориясы өзгеріп отырады. Мысалы: грунтардың жодарының және жаңа жерлердің болуын 1 ші категорияға, көп қоныстанған жерлер 2 ші категорияға, аз мекендеген жерлерді 3 ші категорияға жатқызады.

Типіне байланысты жерлердің масштабын редактірлей категориямына байланысты қажеттілік категориясын анықтайды.

Егер 1ші категориялы картарлардың өзгертулері (1% көп) болса және жаңартылуы 80 – 50% өзгеру 2 ші категориялы болса онда карта жаңартуға жатқызады. Ал карта жаңаруы 50% тен төмен болса онда айтылып кеткен жаңартулар 1ші неемес 2ші категорияда жүргізілу керек. 3 ші категориялы карталар жаңарту кезінде картаға әсер етпейді. Дәлдікті анықтап карталарды жаңарту жұмыстары жүргізіледі. Дәлдікті анықтау кезінде пунктердің, нүктелік жолдарды, геодезиялық нүктелерді, биіктікті, пландар бойынша, рельефтердің дұрыстығы бойынша жүргізіледі. Оны анықтау үшін үлкен масштабты карталар, жаңа аэрофотосүреттер және фотограметриялық қолданады. Парақ бетінде 20 жалпы бірдей және контурлық орналасқан нүктелер, нақты анықталған жаңа аэрофотосүреттер орналасуы қажет. Суреттің анықтылығын стереоскопиялық модель бойынша, оны стереоскопиялық прибор бойынша алады. Карта жарамды болады егер шарттар және инструкциялар орныдалса. 1- ші шешімдер бойынша дайындау пректілері графикалық бөлімдер, шекаралардың жұмытары, парақ масштабы, разграфка парағы, аэрофотосүреттер, жаңарту технологиялары жатады. Текстілік жолында карталардың түптнұсқасын алу, жаңартуларды жүргізуді, қолданған материялдар жазылады. Ал 2 – ші шешімдерде жаңару оригиналы, дәлдікті анықтау ережелері, рельефтердің дұрыстығы, картаграфиялық нұсқауларжәне ауысулар, дешифрование, камеральді жұмыстардың жүргізілуі туралы айтылады. Жұмыс проектісінде жердің анықтау жұмыстары, камеральді істердің жасалу жолдары құрамдас болады. Онымен қатар обьектілердің жаңару түрі, сенімсіз дешифрование жүргізілген камеральді, геодезиялық пункттер тораптар, орталардың тіркеуі, қажетті жағдайда аэротүсірімдердің байланысуы.

Аэрофотосуретке қойылатын талаптар

Жаңарту кезінде аэрофоттүсірілім жыл басында 1 -2 рет жүргізіледі. Жердің масштабына, қасиетіне, рельефке байланысты, биктікке байланысты аэрофототүсірім кезінде фотоаппарат типі, пленка түрі, фотография түрі, уақыты боыйнша таңдайды.

Масштабты таңдау кезінде фотосуреттеу, сурет транформациясы, дешифрование камеральді, тораптардың жиілігі қарастырылады. f _к таңдау кезінде жердің биіктігінің айырмасы керек етеді олар, рельефті өзгерту үшін керек. Рельефті өзгерту кезінде дәлдікті анықтап және ол дәл болу үшін f _к қысқа болуы тиіс. Транформация кезінде қысқарту керек болса f _к ұзын болу қажет. Кей кезде бұл өлшенулерді бір залет кезінде орындау мүмкін емес болады.Онда аэрофотосүрет кезінде 2 АФА екі масштабты бірдей түсірілм жүргізіледі. Дешифрование кезінде АФА ның ұзынфокусты өлшеу сьемкасын жүргізу керек. Әртүрлі сұранысқа тәуелді болуы оның көп аэрофотосуреттеу масштабтарын қажет етеді. 69 табл. арнаулы аэрофтосурет кезінде орындалатын АФА жаңартулары берілген.

Масштабтары: 1 : 10 000, 1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000.

Аэрофотосурет кезінде ақ қара пленканы пайдаланады және оны түсті жасау үшін светофильтірді пайдаланады. Өсімді – жерлердің, шалғынды жерлерді түсіру үшін спектрзональді пленкалкарды пайдаланады. Үлкен масштабты жергілікті жерлерді түсіру үшін түсті пленканы пайдаланады.

Аэрофотосуретті бұлтссыз ауа райында түсіру қажет. Қоныстанған жерлерді және өзен көлдер жағасында және аралас райондарда самелетік (РДС) дальномермен немес спутниктік жүйемен жүргізеді. Фотосуреттерді инструкция немесе сапасына, фотограметірлік және фотографикалық сапасы бойынша жүргізіледі.

Тақырыбы: «МАСШТАБТАР».

№ 1 тәжірибе жұмысы

Жер бетін оның шағын аймақтарын қағаз бетіне белгілі бір масштаб арқылы кішірейтіліп кескінделеді.

Масштаб дегеніміз - пландағы, картадағы сызықтың өзіне сәйкес жер бетіндегі ұзындығының горизанталь проекциясына қатынасы.

Сандық масштаб дегеніміз - алымында картадағы кескін ұзындығы (әдетте 1), ал бөлімінде сол кескінге сәйкес жер бетінің ұзындыққа қатынасы.

1/М = l/d мұнда; l– картадағы ұзындық.

d – жер бетіндегі горизонтальдың проекция ұзындығы

М – сызықтық масштаб.

Сандық масштаб – көлемі өлшемсіз, сондықтан онымен кез – келген өлшеу жұмыстарында қолданынуға болады. Егер карта 1:10 000 масштабында жасалса, онда жер бетінде 1сантиметр 1 метрге тең бұл түсіндірмелі масштаб. Графикалық масштабқа сызықтық және көлденен масштаб жатады.

Егер сандық масштаб белгілі болса, сызықтың ұзындығы қағаз бетіне не керісінше, пландағы кесінді арқылы оның жер бетіндегі ұзындығын анықтауға болады. Бірінші мысал: жер бетіндегі сызықтық проекциясы 275 метрге тең делік. 1:5000 сандық масштабта бұл қышықтық планға 275:5000 = 0,55м =5,5 сантиметрге тең кесінді болып есептеледі. Екінші мысал: 1:2000 масштабтағы пландағы кескінді ұзындығы 6,5 сантиметр болса, онда жер бетіндегі ұзындығы 6,5*2000 = 13000см.= 130м. ; l= ; d=l*М

Сызықтық масштаб дегеніміз - сандық масштабты қағаз бетіне график түрінде көрсеткен. Сызықтық масштаб бір түзудің бойын «масштаб негізі» деп аталатын біріне – бірі тең бірнеше кесінділерге бөлінгеннен шығады.(масштаб негізі а = 2).Сол жақтағы шеткі негізі тең 10 бөлікке бөлінеді де, оның оң жақ ұшы 0 – деп белгіленеді, сол жақ негізінің ұсақ бөлшектерінің аралығын көз мөлшермен бағалаудан тұрады.

Суретте көрсетілген сандықмасштаб үшін сызықтық масштаб 1:2 000.

Қима ұзындығы S = 106м., сондықтан кіші бөлімдер көз мөлшермен өлшенеді.

Көлденен масштаб дегеніміз – сызықтық масштабтың көп түрлілігі, көбінесе көлденен масштабты металдық пластикаларда және кейбір геодезиялық құралдарға орнатқанда қолданады (геодезиялық транспартир, масштабтықсызғыш, кипрегеляда).Көлденен масштаб көмегімен сызылған карталардағы немесе пландағы сызықтар үш топқа бөлінеді:

• нөлдік перпендикулярдан алынған, бүтін бөлінді циркулдің оң аяқшасына дейінгі ара қашықтық .

• нөлдік перпендикулярдан алынған, кіші бөлінді циркулдің сол аяақшасына дейінгі ара қашықтық

• мындық бөлінді вертикаль және трансверсалью арасында орналасқан ара қашықтық

Суреттегі қима ұзындығы S = 131,4м.( масштаб 1:5 000, масштабқа негізделген 2см = 100м, 2мм = 10м, 0,2мм = 1м).

Масштаб көмегімен келесі тапсырманы орындауға болады.

1. жер бетіндегі горизонталь проекция d, ал карта бетіндегі ұзындықты l анықтау. Мысалы: белгілі, карта масштабы 1/М = 1:5000, d-жер бетіндегі горизонталь проекциясы тең 275,5метрге. Табу керек l – картадағы ара қашықтығын.

2. Картадағы горизонталь ұзындығы l 1/М. Табу керек d – жер бетіндегі горизонталь ұзындығын. Мысалы; белгілі, карта масштабы 1/М = 1:2 000. l картадағы горизонталь ұзындығы 3,62см.Табу керек d – жер бетіндегі горизонталь ұзындығын.

3. d – жер бетіндегі горизонталь праекция ұзындығы, l – картадағы горизонталь ұзындығы.Табу керек картадағы және пландағы масштабын.

Мақсаты:

Масштабтарды картада, планда кескіндерді өлшеу және планға түсіру барысында қолдана ала білуі керек.

1. масштабтарға байланысты есептерді шығару;

2. масштабтарды және масштабтардың дәлдігін;

3. Кескіндерді планға түсіре білу

Керек құрал жабдықтар: Методикалық көрсеткіштер

Плакаттар

Микрокалькулятор

Шварцман Б.Е. «Задачник по геодезии»;

Тапсырма; №1,№2,№5,№6,№8,№10 , 20 есептерді шығару

«Задачник по геодезии» 5 – 8 беттер.

Мысалы 1 – нұсқа.

№1 – інші тапсырма; Екі нүкте ара қашықтығы l = 56,4мм. d – жер бетіндегі горизонталь праекция ұзындығын табу.

№2 – інші тапсырма; d – жер бетіндегі горизонталь праекция ұзындығы 78,0м. Тура дәлдәкпен 0,1,мм нүктесінің картадағы орналасуын келесі масштабта есептеу 1) 1:2 000, 2) 1:5 00, 3) 1:10 000

№5 – інші тапсырма; d – жер бетіндегі горизонталь праекция ұзындығы (метрмен) 1:10000, 1:25 000, 1:50 000, 1:1000 000 масштабта карта бетінде есептеу. 1) 1см, 2)1мм, 3) 0,1мм.

№6–ыншы тапсырма; Графикалық сызықтық мастабтың сандықмасштабын есептеу 1:10 000. 1:25 000, 1:100 000

№8 – інші тапсырма; Картадағы көрсеткіш бойынша 1см – 20м, 1см – 100м,

1см – 1км, 1 см – 50м, 1см – 520м, 1см – 500м.Сызықтық масштабы нешеге тең?

№10 – ыншы тапсырма;Картадағы екі нүкте арасындағы көлденен масштаб циркул - өлшегіштіңкөрсеткіші бойынша тура өлшемі картадағы 1 – інші сызық (1:2 000), 2 – інші сызық (1:5 000), 3 – інші сызық (1:2 000), 4 – інші сызық (1:25 000). Табу керек d – жер бетіндегі горизонталь праекция ұзындығын.

№ 2 Тәжірибелік жұмыс

Тақырыбы:Сызықтарды бағдарлау

Мақсаты: Негізгі азимуты, дирекциондық бұрыш және магнитті азимут арасындағы өзара байланысы бойынша есептерді шығара білу.

Керек құрал жабдықтар;Әдістемелік нұсқау, Задачник по геодезии Шварцман Б.Е. карталар, МК.

Тапсырма № 31,32,33,35,36,37,38, 45 нұсқамен

№31 – інші тапсырма;

СД сызығының азимуты 306⁰ 36^/ тең; Д нүктесінде меридиан жақындасуы -1⁰08 ^/Осы зызықтың кері азимутын тап. Егер тура азимут 74 58 тең алмеридиан жақындасуы +0⁰13 ^/

Берілгені Сызбасы Шешуі А_DС = А_СD - 180 + (-γ)

А_СD = 306 ⁰ 36 ^/ А_DС = А_СD - 180 + γ

γ_D= - 1⁰ 08^/ А_DС = 125⁰ 28^/

α_СD - ?

№32 – інші тапсырма;

Дирекциондық бұрыш α_АВ = 215⁰ 15^/; a_АВ = 323⁰ 43^/; a_АВ = 47⁰ 26^/; a_АВ = 156⁰48 ^/

тең . Әр сызық үшін кері дирекциондық бұрыштарды тап?

Берілгені Сызбасы Шешуі

α_АВ = 215⁰ 15^/ α_{В А} = α_АВ – 180⁰

a_АВ = 323⁰ 43^/α_{В А} = 323 ⁰ 43^/ – 180⁰ = 143⁰ 43^/

a_АВ = 47⁰ 26^/

a_АВ = 156⁰ 48^/

α_{В А} - ? Сызбасы

α_{В А} = a_АВ – 180⁰

α_{В А} =215⁰ 15^/– 180⁰ = 35⁰ 15^/

Сызбасы

α_{В А} = a_АВ + 180⁰

α_{В А} =47⁰ 26^/ + 180⁰ = 227⁰ 26^/

Сызбасы

α_{В А} = a_АВ + 180⁰ = 336⁰ 48^/

α_{В А} = 156⁰ 48^/ + 180⁰ = 336 ⁰ 48^/

№33 – інші тапсырма;

СD сызығының азимуты 83 ⁰ 22^/тең ; С нүктесінде меридиан жақындасуы (Гаусс) + 1⁰ 12^/. СD сызық үшін дирекциондық бұрышты тап?

Берілгені Сызбасы Шешуі

А_СD = 83⁰22 ^/ α ср = А_СD – γ

γ = + 1⁰ 12^/ α_СD = 83⁰ 22^/ – 1 ⁰ 12^/ = 82⁰ 10^/

_____________

α_СD - ?

№34 – інші тапсырма;

ВС сызығының азимуты 103⁰ 14^/,5 (рис. 6). В нүктеде λ₀ = 39⁰ _; λ_Ш = 40 ⁰16^/30^//; φ = 60⁰ 00^/дирекциондық бұрышты тап?

Берілгені Сызбасы Шешуіγ = λ х sin φ = (λ-λ₀) х sin φ =

А_ВС =103⁰ 14^/ 30’’ (40 ⁰16^/30^//- 39) х sin 60⁰ =

λ₀ = 39⁰ 1 16^/30^//х 0,866 =

λ_Ш = 40 ⁰16^/30^// 76^/5 х 0,866 = + 1 06,2^/

φ = 60⁰ 00^/a_ВС = А_ВС - γ = 102⁰ 08,2^/

α_ВС - ?

№35 – інші тапсырма;

Дирекциондық бұрыштар мәні a 1 = 35 ⁰41^/; a 2 = 346 ⁰18^/; a 3 = 159 ⁰32^/; a 4 = 191⁰ 56^/. Осы бұрыштарға румбтарды табу керек?

Берілгені Сызбасы

α 1 = 35⁰ 41^/

α 2 = 346⁰ 18^/

α 3 = 159⁰ 32^/ Сызбасы

α 4 = 191⁰ 56^/

r - ?

Шешуі Сызбасы

r 1_ОШ = В = a = 35⁰ 41^/

r 2_СШ =360 – a = 13⁰42^/

r 3_ОШ = 180 – a =20⁰ 28^/

r 4_ОБ = a – 180=11⁰ 56^/ Сызбасы

№36 – інші тапсырма;

Сызықтардың румбтары берілген : r _ЮЗ = 89 ⁰15^/; r 2_CВ = 37⁰ 48^/; r 3_ЮВ = 72⁰ 30^/;

r 4_CЗ = 89⁰ 52^/. Осы сызықтардың дирекциондық бұрыштарын табу керек?

БерілгеніШешуіСызбасы 1

r_ЮЗ = 89⁰ 15^/ Сызбасы2 α = An - γ

r 2CВ = 37⁰ 48^/ α 1 = 180⁰ – 89⁰ 15^/

r 3_ЮВ = 72⁰ 30^/ α 1 = 269⁰ 15^/

r 4_CЗ = 89 ⁰52^/

α -? Сызбасы 3 α 2 = 37⁰ 48^/

α 3 = 180⁰ – 72⁰ 30^/

Сызбасы4 α 3 = 107⁰ 30^/

α 4 = 360⁰ – 89⁰ 52^/

α 4 = 270 ⁰08^/

№37 – інші тапсырма;

7 суретте дирекциондық бұрыш берілген: α АВ = 56⁰48’;

α Аc = 143⁰17’. Сәйкес горизонталь бұрыштарды табу керекβ1 , β 2 , β 3

Берілгені Сызбасы Шешуіβ 1 =α_Аc - α_АВ

α_АВ = 56⁰48’β 1 = 143 ⁰17’ – 56⁰48’ = 86⁰29’

α_Аc = 143⁰17’

β1 - ?

Берілгені Сызбасы Шешуі

α LM = 103⁰25’αмл= α_лм+ 180⁰= 283⁰ 25’

α MN = 72⁰31’ β2= α_мл - α_мн = 210⁰546’ β 2 - ?

Сызбасы

Берілгені Шешуі

αВС = 69⁰ 20’ α келесі = α алд + β - 180 ⁰

αDС = 278⁰ 14 β = αкелесі - αалд+ 180⁰

β 3 - ? β 3 = 208 ⁰54’

№38 – інші тапсырма;

ВС сызығының азимуты мен В нүктесінде меридиан жақындасуы берілген. Осы сызықтардың дирекциондық бұрыштарынα_ВС ;α_СВ ; және румбтарды r_ВС;r_СВ табу керек? Келесі 1 -кестеде нұсқа берілген

Берілгені Шешуі α_ВС = А_ВС - γ= 105⁰ 38^/ Сызбасы

А_ВС = 106 ⁰ 36 ^/ α_ВС екінші ширекте б/тан

γ= +0⁰ 58^/ r_ВС= 180⁰ - α_ВС= 74⁰ 22^/

α_ВС - ?α_СВ - ?α_СВ тура 180 ⁰ кіші б/тан

r_ВС - ?r_СВ - ?α_СВ= 180⁰ +105⁰ 38^/= 285⁰ 38^/

α_ВС төртінші ширекте б/тан

r_ВС= 360 ⁰ -α_СВ= 74⁰ 22^/1 – кесте

№ нұсқа

Азимут ВС

мер. жақын

№ нұсқа

Азимут ВС

мер. жақын

№45 – інші тапсырма;

Румб бұрышы мен меридиан жақындасуы және магнит тілінің бұрылуы берілген. Табу керек осы сызықтардың дирекциондық бұрыштарынα негізгі азимутты және магниттік азимутты. Келесі 2 -кестеде нұсқа берілген

Берілгені Шешуі Сызбасы

r_ОШ = 46⁰00^/

γ_Б= - 1⁰23^/

δ_Б=-6⁰00^//

α - ?

А_нег = ?

А_магн = ?

Кесте 2

№ вар

румб

Мерид жакын

Магн тіл бұр

№ вар

румб

Мерид жакын

Магн тіл бұр

Зертханалық жұмыс №1

Тақырыбы: Карталар және пландаррдың разграфкасы мен номенклатурасы Мақсаты: оқыту нәтижесінде оқушыларда мынандай білім, икем және дағдылар қалыптасуы керек, оқушы істей алуы керек:

• Тапсырылған номенклатура бойынша трапеция жақтаушалар бұрыштарының координаттарын анықтау және керісінше.

Бөлімді оқыту нәтижесінде оқушылар істей алуы керек:

• географикалық координаталары бойынша номенклатураларын анықтау.

• Жанама трапецияларының номенклатурасын анықтау.

берілген наменклатура бойынша трапеция жақтаулар бұрыштарының географиялық

координаталарын анықтауды үйрену.

Тапсырма:№ 48, 49, 50, 51.

Керекті қурал: калькулятор.

№1 – інші тапсырма№48 есепті шығар.

Номенклатура бойынша 1 : 50 000 масштабта географиялық координаттарын табу керек.

Кесте 1.

НҰСҚА	Номенклатура	НҰСҚА	Номенклатура	НҰСҚА	Номенклатура
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	I-38-12-А-г К-37-24-Б-в L-40-33-В-б М-53-45-Г-а N-45-56-A-г O-34-67-В-б J-40-78-Б-г K-42-89-А-в L-37-91-Г-а M-44-102-В-г	11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	N-52-113-Б-г O-36-124-А-в J-39-135-Г-а K-41-143-В-б L-35-10-А-г M-36-28-Б-а N-37-37-Г-в O-45-46-В-б I-41-55-В-б K-43-64-Г-а	21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	L-38-73-Б-в M-42-82-А-г N-36-91-В-а O-51-100-Г-б I-42-42-Б-г K-38-123-А-в L-36-132-Г-а M-38-141-В-б N-44-06-Б-в O-41-32-А-г

№2– інші тапсырма№49 есепаті шығар

Жанама трапецияларының номенклатурасын анықтау керек.

Кесте 2.

НҰСҚА	Номенклатура	НҰСҚА	Номенклатура	НҰСҚА	Номенклатура
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	Q-40-144 K-37-1 N-44-12 P-49-133 M-35-12 O-41-1 M-37-133 P-44-144 N-48-12 R-54-133	11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	N-40-12 M-37-1 Q-44-144 R-49-133 P-5-12 N-41-133 Q-36-144 M-45-12 P-49-1 L-53-12	21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	M-40-144 Q-36-12 L-44-133 R-49-1 N-53-144 L-41-133 P-36-12 L-45-1 N-48-144 P-54-133

№3 – інші тапсырма №50 есепті шығар.

1:50000 масштабта нүктенің географиялық координаттары берілген . Осы нүктенің номеклатурасын тап.

Кесте 3.

НҰСҚА	φ1	φ2	λ1	λ2	НҰСҚА	φ1	φ2	λ1	λ2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15	51˚ 40΄ 50 20 50 30 59 50 61 50 49 20 55 10 57 10 59 00 63 10 54 40 48 20 53 00 61 40 52 30	51˚ 50΄ 50 30 50 40 60 00 62 00 49 30 55 20 57 20 59 10 63 20 54 50 48 30 53 30 61 50 52 40	30˚ 00΄ 41 30 54 30 35 15 42 30 55 15 30 30 45 30 34 00 35 30 34 15 53 15 53 30 55 00 44 00	30˚15΄ 41 45 54 45 35 30 42 45 55 30 30 45 45 45 34 15 35 45 34 30 53 30 53 45 55 15 44 15	16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	55˚ 50΄ 54 00 54 10 58 10 57 40 49 30 53 10 60 40 48 20 52 10 60 40 51 20 57 50 63 30 50 50	56˚ 00΄ 54 10 54 20 58 20 57 50 49 40 53 20 60 50 48 30 52 20 60 50 51 30 57 00 63 40 51 00	33˚ 00΄ 40 00 52 15 44 30 50 45 43 15 42 00 42 30 41 30 54 15 53 45 34 45 51 15 33 30 31 15	33˚ 15΄ 40 15 52 30 44 45 51 00 43 30 42 15 42 45 41 45 54 30 54 00 35 00 51 30 33 45 31 30

№4 – інші тапсырма №51 есепті шығар.

1:100 000 масштабта нүктенің географиялық координаттары берілген. Осы нүктенің номеклатурасын тап.

Кесте 4.

НҰСҚА	Координаты точки		НҰСҚА	Координаты точки		НҰСҚА	Координаты точки
	φ	λ		φ	λ		φ	λ
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10	42˚05΄ 50 53 59 38 55 41 41 37 51 14 54 58 56 39 48 43 43 19	46˚ 44΄ 30 21 30 42 37 14 70 08 80 53 83 27 84 45 36 29 74 56	11 12 13 14 15 16 17 18 19 20	53˚ 42΄ 72 37 38 56 54 08 63 15 45 11 68 42 50 24 62 03 53 31	28˚41΄ 33 12 58 39 159 23 127 09 67 44 107 51 62 38 51 27 106 16	21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	47˚31΄ 58 25 52 19 49 52 38 43 58 07 51 14 47 26 54 48 66 35	28˚42΄ 130 34 107 51 73 29 69 06 109 13 143 35 74 58 76 21 67 47

Әдебиеттер

Негізгі әдебиет:

1. Глинский С.П. Геодезия Москва; «Картгеоорталық» - «Геодезбасылым», 1995ж.

2. Данилов В.В., Хренов Л.С. және басқалар. Геодезия. Москва, «Недра», 1979ж.

3. Ассур В.Л., Филатов А.М. Геодезия бойынша практикум. Москва, «Недра», 1985ж.

4. Ассур В.Л., Муравин М.М. Жазғы геодезиялық практика бойынша жетекшілік. Москва, «Недра», 1983ж.

5. Захаров А.И. Геодезиялық аспаптар (анықтамалық) Москва, «Недра», 1989ж.

6. Нүрпейісов М.Б. «Геодезия». Астана, «Фолиант», 2004 ж.

7. «Геодезия топографиялық негіздері» Қалыбеков Т.,1993

8. «Геодезиялық практикум» Қалыбеков Т., 2015

9. «Геодезиялық және маркшейдерлік аспаптар» 2013

10. Геодезия Қалиғожина Ж.Қ. 2009

Қосымша әдебиет:

1. Шварцман Б.Е. Геодезия бойынша есептер жинағы. Москва, «Недра», 1977ж.

2. I, II, III, IV кластардағы нивелирлеу бойынша нұсқау. Москва, «Недра», 1974ж.

3. 1:10000 – 1:25000 масштабындағы топографиялық түсіру бойынша нұсқау. Далалық жұмыстар. Москва, «Недра», 1978ж.

4. 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500 масштабтағы топографиялық түсіру бойынша нұсқау. Москва; Недра, 1988ж.

5. Топографиялық карталарды жаңарту бойынша жетекшілік. Москва; Недра, 1979ж.

6. 1:5000, 1:2000, 1:1000, 1:500 масштабтардағы топографиялық пландар бойынша шартты белгілер. Москва; Недра, 1973ж.

7. 1:1000 масштабтағы топографиялық карталар үшін шартты белгілер. Москва; Недра 1977ж.

8. 1:2000 және 1:5000 масштабтардағы топографиялық түсіру барысындағы аэросуреттерді бажайлау бойынша жетекшілік. Москва; 1980ж.