ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)

Тақырыбы: География пәнін оқытуда вербальды әдісті қолданудың тиімділігі

Орындаған Байтенова А.Б.

Каржау Г.П.

Ғылыми жетекші г.ғ.к., доцент м.а. Қожабекова З.Е.

Мазмұны

Кіріспе

1. Әдебиетке шолу

2.Таңдама және зерттеу әдістері

2. Жаңартылған білім беру мазмұнындаға география сабағындағы заманауи географиялық зерттеу әдістері

2.1.Географиялық нысандарды, құбылыстар мен үдерістерді оқытудағы белсенді әдістер

2.2. География сабағындағы көрнекі құралдар және олардың география сабағындағы қолданудың тиімділігі

2.3 Вербальды әдісті география пәнін оқытудағы тиімділігі мен қолданылуы

3. Нәтижелер және оларды талдау

Эксперименттік бөлім

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде қоғамның өзекті мәселесі бұл бәсекеге қабілетті білімді де саналы ұрпақ тәрбиелеу. Саналы білімді ұрпақ тәрбиелеу үшін мемлекет тарапынан бірнеше реформалар мен бағдарламалардың негізінде жүзеге асып отыр. Қазақстанның білім беру жүйесі әлемдік білім беру кеңістігіне кіріктірілді, білім берудің мазмұны жаңарып, қоғамда жаңаша көзқараспен жүйе түзіліп, оқытудың озық технологияларын меңгере отырып сабақ өту барысында белсенді әдіс-тәсілдерін қолдану, көрнекі құралдар мен ресурстарды тиімді пайдалана мәселесі өзекті болып отыр.

Зерттеу жұмысының өзектілігі бұл География пәнін жүргізу барысында вербальды әдістерді қолдану арқылы өтіліп жатқан тақырыптың мазмұнын ашу, оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыру. Вербальды әдістің бірнеше түрлері бар, оларды сабақта қолданудың өзі әдіс тәсілдердің тиімділігіне жүгінеді.

Зерттеу жұмысының мақсаты: География ғылымының зерттеу нысаны, пән аралық, ғылым аралық байланысы және география ғылымын түсіне отырып география сабағында вербальды әдіс арқылы түсіну. Кез келген географиялық жаңалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ғылымға енеді, ал географиялық зерттеу әдісін қолдануда тек бір ғана әдіс пайдалу нәтиже бермейді сондықтанда географиялық құбылысты және процесстерді зерттеу барысында бірнеше әдіс пайдаланып немесе кемінде екі әдіс қолданылуы тиіс. Ал зерттеу жұмысымның тақырыбы осы вербальды әдісті география сабағында тиімді жолдарын анықтау.

Зерттеу жұмысының міндеті:

• Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес «География» пәнінің мазмұны және оның ерекшелігін зерттеу;

• Вербальды әдістерді анықтау, түрлерін талдау;

• Вербальды әдістерді сабақта пайдалану жолдарын үйрену;

Зерттеу жұмысының жаңашылдығы:

Білім беруді жаңарту бұл оқушы білімі мен оқытушының да білімінің сапасын арттыру. Оқушыны жан жақты дамыту, ойлау қабілеті дамыған, бойында бірнеше дағдылар қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеу. Пәнге деген қызығушылықты мұғалім сабағын қызықты өтумен баулиды. Сабақ мақсатына жету үшін заманауи технология мен белсенді әдістердің рөлі зор. Зерттеу отырған тақырыбымыз вербальды әдіс, сабақта қолданудың тиімділігі. Вербальды әдісті сабақта жиі қолданады мұғалімдер, зерттеу нәтижесінде мынадай тұжырымдама жасауды жөн көрдік. Кез келген әдіс бұл мұғалім үшін жұмысын оңтайландыру болса, құрал ретінде оқушы үшін сабаққа деген қызығушылығын арттырады.

Зерттеу нысаны: Вербальды әдістер, олардың түрлері және География пәні.

Теориялық және әдіснамалық негізі: Зерттеу жұмысының негізгі методологиялық негіздері болып сапалық, жүйелік талдау жүйесі.

Зерттеу жұмысының жазылуының практикалық базасы: Зерттеу жұмысына сауаттық-методологиялық жұмыстар, ғалымдардың зерттеу жұмыстары, Қазақстан Республикасының және жақын шет елдің ғылыми және әдістемелік басылымдар негіз болды. Сонымен қатар, отандық бұқаралық ақпарат және белгілі интернет сайттарынан ақпарат көздері қолданылды.

Дипломдық жобаның құрылымы мен көлемі 27 беттен, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер мен сызба, кестелерден тұрады.

2.Таңдама және зерттеу әдістері

Дипломдық жоба жұмысын орындау барысында зерттеу нысаны ретінде педагогикалық іс-тәжірибеден өткен Шымкент қаласы, «11-мөлтек» ауданда орналасқан Қазыбек би атындағы №36 жалпы орта мектебінде 10 «А» сыныптары таңдалды. Зертеу тобы болып зерттеу жұмыстарын орындауда жалпы жүйелеу, талдау және географиялық зерттеу әдістері (салыстырмалы-географиялық, статистикалық) әлеуметтанулық зерттеу әдістері арқылы жүргізілді.

«География» пәнінен сабақ өту барысында әр бір сабақтарда белсенді әдістерді қолдану оның ішінде вербальды әдісті қолданудың тиімділігін зерттедік. Жоба тақырыбына сәйкес белгіленген бөлім бойынша сабақ жүргізу арқылы мақсатқа жеттік. Жобаны орындау барысында вербальды әдіске түсінік бере отырып жоғары сыныпта жүргізудің тиімділігін анықтадық. Мектеп оқушыларымен зерттеу жұмысының тақырыбына сәйкес сауалнамалар жүргізіп нәтижеге қол жеткіздік.

2. Жаңартылған білім беру мазмұнындаға география сабағындағы заманауи географиялық зерттеу әдістері

2.1. Географиялық нысандарды, құбылыстар мен үдерістерді модельдеу әдісі және белсенді әлістер

География пәні оқулығының ерекшелігі тараулардың құрылымында. 7 сынып География оқулығының бірінші тарауы «Географиялық зерттеу әдістері» деп аталады. Бұл тарау географиялық білімді терең меңгеруге ықпал етеді. География ғылымының зерттеу нысаны, пән аралық, ғылым аралық байланысы және география ғылымының салалары қарастырылған. География ғылымын түбегейлі зерттеудегі географиялық зерттеу әдістеріне басымдылық берілген. Кез келген географиялық жаңалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ғылымға енеді, ал географиялық зерттеу әдісін қолдануда тек бір ғана әдіс пайдалу нәтиже бермейді сондықтанда географиялық құбылысты және процесстерді зерттеу барысында бірнеше әдіс пайдаланып немесе кемінде екі әдіс қолданылу қажет. Ал зерттеу жұмысымның тақырыбы вербальды әдіс. Вербальды әдісті пайдалана отырып сабақта қолданудың тиімділігін анықтау. Ең алдымен вербальды әдіске түсінік беріп, білім беруде инновациялық технологиялардың қалыптасуы мен оқытудың жаңа әдіс-тәсілдер арқылы сабақта қолданудың тиімді жолдарын анықтау, сабақтың мақсатын ашатын жаңа әдістердің қолдану жолдарын талдау болды.

География пәнін оқып меңгерген оқушының бойында білім, дағды және қабілеттер дамыйды. Ал оқушының жан жақты дамуы үшін ықпал ететін дағдылар қатарына мыналарды жатқызуға болады:

• сын тұрғысынан ойлау;

• зерттеу жұмысын жүргізе алуы;

• ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдануы;

• коммуникативті қарым-қатынас тәсілдерін, оның ішінде тілдік дағдыларды пайдалана білу;

• бала топпен жұмыс ыстеу қабілетінің болуы нәтижесінде жеке тапсырмаларды орындай алуы.

География пәнінің оқу бағдарламасындағы оқу мақсаттарына сәйкес білімдерін жинақтау үшін оқушылар қоғамда қалыптасып жатқан проблемаларды ізденіп зерттеп анықтай алуы қажет. Оқушылар алған білімдерін оқыту процесін жоспарлау барысында қолдануды меңгереді. «География пәні бойынша критериалды бағалау және оқытуды жоспарлау» тарауы бойынша бағалау және жоспарлау әдіс-тәсілдері анағұрлым толық қарастырылған. Сонымен қатар педагогиканың түрлі аспектілері қарастырылған: қарым-қатынас жасау дағдылары (мұғалімнің жетекшілігімен жүретін оқылым және жазылым, дәлелдеу), белсенді оқу әдістері, зерттеуге негізделген оқу және т.б. мәселелер.

Елбасының бағдарламалары мен реформаларының нәтижесінде белгіленген тапсырмалардың негізінде білім беру саласындағы өзгеріс бұл жаңа ұзақ мерзімді стратегияның қалыптасу ерекшелігімен сипаталады. Еліміздің бәсекелестікке қабілетті болуын қамтамасыз ететін білімді, білікті, кәсіби тұлға тәрбиелеу мақсатында жүзеге асырылып жатыр. Барлық дүниежүзінің елдерінде мынадай түсінік қалыптасып кеткен десек те болады халықтың әлеуметтік жағдайы мен экономикалық өсу жағдайының жақсаруы үшін білімнің маңызы бар екенін мойындауды. Осындай көзқарастың нәтижесінде жаңа білім беру үдерістері Қазақстанда пайда болып әр бір ғылым саласында үлкен өзгеріс орта мектеп бағдарламаларына енгізілуімен айқындалып отыр.

Енгізілген реформалар мен бағдарламалар бірден іске асырылып жаңартылған мазмұндағы бағдарламаның тиімді тұстарын ұстаздар ұғына бастады. Әрі оқушылар тарапынан да бұл бағдарламалрдың тиімділігі мен пайдасын ажырата білгендей бір үлкен процесс дүние келді десек те болады, бұл әрі мәселелерді шешу мақсатында өзгеріс енгізу үдерісіне қатысатын жүйелердің саны артып, білім беруді реформалаудың қарқыны артып келе жатқанын атап көрсетуге болады.

Қазақстанның ұлттық білім беру жүйесіне арналған орта білім мазмұнын жаңартудың маңызын, білім беру саласындағы өзгерістер және алғышарттарды, білім беру мазмұнын жаңартуға негіз болатын теориялық алғышарттарды айқындауды қажет етеді.

Жаңартылған білім беру мазмұнына сәйкес географиялық білімнің маңызын қарастырар болсақ, География - қоршаған ортадағы табиғи, қоғамдық және әлеуметтік нысандарды, құбылыстар мен үдерістерді бірлікте қарастыратын кешенді ғылым болып табылады. Географиялық білім дүниенің географиялық бейнесін қалыптастыру арқылы жеке тұлғаның дүниетанымын кеңейтуде маңызды рөл атқарады. Сол себепті Қазақстанда да барлық дүниежүзі елдеріндегі сияқты география жалпы білім беретін мектептерде міндетті оқу пәні ретінде оқытылады.

Экономикалық географияның негізін қалаушы ғалым, географ Николай Баранский мынадай пікірді ұсынады «Географиялық ойлау дегеніміз - біріншіден, білімді картаға түсіру арқылы аумаққа бекітілген, екіншіден, бір элементтің немесе саланың шеңберінде оқшауланып қалмайтын кешенді ойлау» деп жазған болатын [10].

Қазіргі заманғы географияның танымдық ақпараты қоғамдағы кез келген азаматтың жеке тұлға ретінде қалыптасуын анықтайтын дүниетанымдық іргелі білімнің негізін салады. Өйткені жеке тұлға мемлекетті басқаруға қатысып, экономика мен саясатта, әлеуметтік салада шешімдер қабылдауы қажет. «География» пәні мазмұнының ерекшелілігі бұл «География» курсының жалғасы болып табылады. «География» курсын оқытудың мақсаты -географиялық ойлауды одан әрі дамыту және жетілдіру, қазіргі дүние туралы кешенді, жүйелі көзқарас қалыптастыру, география ғылымының салалары бойынша білімді өздігінен игеру және оларды күнделікті өмірде қолдана білу дағдыларын дамыту.

Жаңартылған оқу курсының География пәнінің мазмұны қазіргі заманғы география ғылымы мен оның зерттеу әдістері, картография және географиялық деректер базасы, физикалық, әлеуметтік, экономикалық география, елтану және саяси география негіздерін қамтиды. Бұл тақырыптардағы білім мазмұны 7-сыныпта игерілген материалдарды неғұрлым жоғары деңгейде толықтыра түседі. Негізгі мәтінмен қатар, оқулықта қосымша мәтіндер де қарастырылған. Олар өз бетімен оқып-үйренуге арналған және негізгі оқу материалын едәуір толықтырады. Оқулықта практикалық сабақтар мен шығармашылық тапсырмалар жүйесі қамтылған, олар алған теориялық білімдеріңді бекітуге мүмкіндік береді.

Қазіргі жаһандану заманында әр бір ғылым қарқынды дамып, жаңа, сапалы білім меңгерудің заманауи әдістері қалыптасуда. Әсер ететін фактор бұл заманауи, жан-жақты инновациялық озық технологиялар білім берудің жаңа тәсілдері болып табылады. Заман талабына сай тұлғаны тәрбиелеуде маманның немесе ұстаздың білім беру шеберлігі, жан-жақты білімділігімен қатар, жаңашылдығы аса маңызды болып отыр. Әр бір маманның сөзінің өтімді, жұмысының нәтижелі болуы тікелей сабақтың қызықты да, түсінікті өтуіне байланысты. «География пәнінің негізгі әдістері қандай?», «Оны оқытудың қандай алғышарттары бар?», «Баланы қызықтыру үшін қандай әдіске жүгіну керек?» - деген сауалдарға жауап іздей отырып географиялық зерттеулер мен әдіс тәсілдердің рөлін анықтау мен үшін маңызды болды. Әр сабақты оқу барысында тақырыптың мазмұнын ашу мақсатында көрнекі құралдармен әдіс тәсілдерді қолдануды меңгерген жөн.

География пәні қазіргі таңда мектеп оқушыларына оқытылатын ең негізгі пән. Оның маңыздылығы мынада; география пәні арқылы оқушы барлық бүкіл жер шарының географиялық орналасуын, табиғатын, жер бедерін, геологиялық құрылысын, өндіргіш күштерінің дамуын, халқы мен еңбек ресурсын, әлемуметтік экономикалық ахуалын танып-білуге мүмкіндігі бар, және тағы бір артықшылығы өзі, оқушының таным-түсінігін кеңейту мақсатында.

2.2. География сабағындағы көрнекі құралдар және олардың география сабағындағы тиімділігі

Дамыта оқыту технологиясын іске асыру мақсатында география кабинетіне қажетті оқу құралдарымен қамтамасыз етуге байланысты. Оқыту құралдарының жүйесі мынадай талаптарға сүйене отырып құрылады:

• оқу құралдарының саны мен түрлері география пәні бойынша оқу бағдарламасының материалдық қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуі тиіс;

• оқыту құралдары курстың мақсатына, мазмұнына, әдістемелік бағытына сәйкес болуы тиіс;

• оқу құралдарын пайдалану ең аз уақыт пен күш жұмсай отырып, білім мен дағдылардың мүмкін болатын ең көп мөлшерін игеруге ықпал етуі қажет;

• жабдықталы оқу процесінің басқа элементтеріне қойылатын педагогикалық талаптарға сәйкес келуі керек:

• объектілер мен құбылыстардың маңызды белгілерін нақты және дәл көрсетуі, оңай қабылдануы, эстетикалық көрінісі және т. б.

География пәнін оқытуда оқыту құралдарын жіктейтін болсақ олардың мынадай түрлерін топтастыруға болады:

• баспа құралдары (оқулықтар мен оқу құралдары, хрестоматиялар, жұмыс дәптерлері, атластар, үлестірме материалдар және т. б.);

• электрондық білім беру ресурстары (мультимедиялық оқулықтар, энциклопедиялар, желілік білім беру ресурстары және т. б.);

• аудиовизуалды құралдар (слайдтар, диафильмдер, бейнефильмдер, кинофильмдер, сандық тасымалдағыштағы оқу фильмдері және т. б.);

• көрнекі жазықтық құралдар (карталар, плакаттар, иллюстрациялар, магниттік тақталар және т. б.);

• демонстрациялық құралдар (модельдер, гербарийлер, муляждар, макеттер, стендтер);

• оқу құралдары (компас, барометр, анемометр, курвиметр, флюгер, мензула және т.б.).

Дидактикада оқыту құралдарын әртүрлі критерийлер негізінде жіктеуге және сабақта тиімді пайдалануға болады. Қолдануына қарай Оқыту құралдары мен оқу құралдары деп бөлінеді бөлінеді. Шын мәнінде, бұл мұғалім мен оқушылар үшін өз мақсаттарында қолданатын бірдей құралдар. Мұғалім үшін олар оқу процесін басқару және басқару құралы ретінде қолданылса, ал студенттер үшін - білім мен дағдыларды игеру құралы ретінде пайдаланылады.

Оқу ақпаратына қатысты оқу құралдары жаңа материалды оқу, есте сақтау, қайталау және бекіту, білім сапасын бақылау, оқу процесін ұйымдастыру және басқару құралдарына және оқытудың ақпараттық құралдары деп бөлінеді.

Жалпы айтып өткеніміздей объектілердің құрамы заттық және ақпараттық оқу құралдары деп жіктеледі. Оқытудың мінсіз құралдары-бұл мұғалімдер мен оқушылар жаңа білімді игеру үшін қолданатын бұрын игерілген білім мен дағды. Оқытудың заттық модельдері бұл мұғалім мен оқушының оқу процесінде қолданатын нақты объектілері.

Оқу үрдісіндегі функциялар қолданылуына қарай коммуникациялық (қарым-қатынас) және оқу жұмысының құралдары деп бөлінеді.

И.В. Душина мен Г.А. Понурова барлық оқу құралдарын үш топқа бөледі [6]:

1. вербальды-ақпараттық – ақпараттың басым бөлігі сөз арқылы беріледі (оқулықтар, мұғалімдерге арналған оқу-әдістемелік құралдар, оқушыларға арналған оқу құралдары);

2) көрнекі-географияда зерделенетін объектілер мен құбылыстардың көрнекі бейнелерін жасайды (карталар, картосхемалар, картиналар, иллюстрациялар, үлестірме материалдар, схемалар, кестелер, диаграммалар, графиктер, профильдер және т. б.);

3) дыбыстау - бейнелеу (техникалық) - оқу процесін қарқындатуға ықпал етеді (диапозитивтер, диафильмдер, кино және бейнефильмдер, компьютерлік бағдарламалар, бейнефильмдер және т.б.).

Географияны оқыту әдістемесінде мектеп географиясын зерттеуде негізі нақты объектілер мен құбылыстардың, кеңістіктік-аумақтық және құрылымдық-классификациялық жүйелердің ерекшеліктеріне байланысты географиялық объектілер мен құбылыстарды бейнелеу және бейнелеу тәсілі бойынша оқыту құралдарын бөлу принципі Ю.Г.Барышева ұсынып оларды былай топтастырады[7].

Барлық оқу құралдары төрт топқа біріктірілген:

1. Табиғи нысандар:

• сынып жағдайында зерттелетін табиғи объектілер мен шаруашылық салаларында қолданылатын заттары (коллекциялар, гербарийлер және т. б.);

• экскурсияларда зерттелетін табиғи ортадағы табиғи және экономикалық объектілер (өсімдіктер, топырақ, өнеркәсіптік және ауылшаруашылық кәсіпорындары, оларды өндіру өнімдері және т.б.).

Осы топқа кіретін Оқу құралдары оқушылардың географиялық объектілер мен құбылыстар, табиғи және экономикалық процестер туралы нақты түсініктерін қалыптастыруға ықпал етеді, оқу процесін тәжірибеге бағытталған және қызықты етеді.

2. Табиғи географиялық объектілер мен құбылыстарды бейнелейтін суреттер:

• көлемді үлгілер (құрлық бетінің формалары, шаруашылық объектілері және т. б.);

• иллюстрациялық жазықтық құралдар (қабырғалық суреттер, суреттер, фотосуреттер, портреттер, диапозитивтер, диафильмдер, кино және бейнефильмдер).

Бұл құралдарды пайдалану барысында географиялық объектілер мен құбылыстар туралы бейнелі идеяларды қалыптастыруға, оқу материалын оңай қабылдауға және тиімді есте сақтауға ықпал етеді.

3. Заттар мен құбылыстарды шартты құралдармен (сөздермен, белгілермен) сипаттайтын және бейнелейтін құралдар:

• вербалды (оқулықтар, анықтамалар, баспа негізіндегі дәптерлер, мәтіндік кестелер);

• картографиялық құралдар (қабырғалық, үстелдік, контурлық карталар, транспарант-карталар, картосхемалар және т. б.);

• графикалық схемалық құралдар (табиғи және экономикалық объектілер мен құбылыстардың құрылымдық, жіктеу, байланыс және өзара байланыс схемалары);

• графикалық статистикалық құралдар (графиктер, диаграммалар).

Бұл оқулықтар оқушыларға теориялық білім алуға мүмкіндік береді білімдер географиялық процестердің, заңдылықтар мен қатынастардың, аумақтық-кеңістіктік құрылымның мәнін ашады, логикалық ойлауды, аналитикалық қабілеттерді қалыптастыруға, ғылыми жұмыс әдістерін игеруге ықпал етеді.

4. Ерекше топқа географиялық құбылыстар мен табиғат объектілерін жаңғыртуға және талдауға арналған жабдықтар жатады.

• жергілікті жерде өлшеу жұмыстары үшін;

• табиғат құбылыстарының сандық және сапалық көрсеткіштерін анықтау;

• картометриялық жұмыстар;

• жердің жылдық және тәуліктік қозғалысын анықтау.

Бұл құралдарды сабақ барысында пайдалану аспаптармен жұмыс жасаудың реті, материалдарды жинау мен өңдеудің, алынған нәтижелерді талдау мен жалпылаудың практикалық біліктері мен дағдыларын қалыптастыруға қызмет етеді, соның әсіресе далалық зерттеулердің қарапайым әдістерін игеруге, географиялық ойлауды қалыптастыруға ықпал етеді.

Көптеген қажетті құралдарды оқушылар мен мұғалімдер дербес жинайды немесе дайындайды (макеттер, гербарийлер, топырақ және тау жыныстарының коллекциялары, стендтер, мерзімді баспасөз және статистика материалдарының тақырыптық топтамалары және т.б.), еңбек сабақтарында географиялық алаңға арналған жабдықтарды жасауды да үйренеді.

Дидактика тұрғысынан оқушылардың ақыл-ой дамуының қарқындылығы оқу құралдарының дайын түрінде ұсынылуына немесе оқушылардың мұғаліммен бірлескен іс-әрекетте немесе өз бетінше жасалуына байланысты. Оқыту құралдарын жасау білім сапасын арттыруға ықпал етеді және айтарлықтай даму әсерін береді. Бұл оқу құралдарының дамуы танымдық білім мен нұсқауларды өзгертуді, жаттығудың жаңа түрлерін қолдануды қамтиды. Тапсырмалардың әртүрлілігі оқушылардың білім сапасын арттырудың, қабілеттерін дамытудың, олардың көкжиегін кеңейтудің дидактикалық негіздерінің бірі болып табылады. Сондықтан оқушылардың қолдан жасалған оқу құралдарын дайындауға қатысуы-географияны оқытудың қажетті элементі болып табылады әрі оқушының пінге деген қызығушылығы кеңейеді.

Картографиялық құралдар географияны оқыту жүйесінде алатын орны ерекше. Географиялық картаның мәні мектепте оқытылатын географиялық ғылымның ерекшелігімен анықталады.

Карта барлық географиялық білімнің негізі болып табылады, білімді реттеуге ықпал етеді, оларды игеру мен есте сақтауды жеңілдетеді. Картаның рөлін асыра бағалау қиын, ол әртүрлі білім беру және білім беру функцияларын орындайды. География ғылымындағы ең маңызды зерттеу әдісі-картамен жұмыс жасау барысында оқушылар игеретін картографиялық әдіс.

Карта оқушылардың ойлау қабілетін дамытады, логикалық қатынастарды орнатуға, қауымдастықтардың пайда болуына негіз болады. Бұл елдің көлемін түсінуге мүмкіндік береді, оның табиғи байлығы Отанға деген сүйіспеншілікті тәрбиелеудің құралы ретінде қызмет етеді. Географиялық карталарды оқу және түсіну дағдыларының қажеттілігі олардың практикалық өмірде кеңінен қолданылуымен анықталады.

Картографиялық проекция жер бетінің қысқартылған, жалпыланған бейнесі, онда орналасқан объектілерді белгілі бір шартты белгілер жүйесінде көрсету-шындықты кеңістіктік модель түрінде көрсету тәсілі.

Мектептің географиялық карталары оқушылардың жасын ескере отырып жасалады, оларға бейнеленген материалды жалпылаудың белгілі бір талаптары қойылады (объектілер мен аумақтың негізгі белгілері айқын көрінеді, қолданылатын номенклатура шектеулі), көрнекілік (кескінді әр түрлі, бірақ тұтас кескін ретінде көру мүмкіндігі), көрнекілік (ақыл-ой бейнесінің тақырыпқа жақындығы) қабылдауды жеңілдетеді. Карталар ашық түсті бояумен ерекшеленеді қабырға картасына салынған заттар соңғы парталардан көрінуі керек.

Мектеп карталары әртүрлі өлшемдерге сәйкес жіктеледі. Мазмұны бойынша жалпы географиялық карталар (мысалы, топографиялық, физикалық, жарты шар) және тақырыптық карталар ерекшеленеді. Тақырыптық карталар табиғи құбылыстарды (физикалық-географиялық), мысалы тектоникалық, геологиялық, климаттық және т. б. бейнелейтін карталарға және әлеуметтік құбылыстарды (экономикалық-географиялық) көрсететін карталарға бөлінеді, мысалы, машина жасау және металл өңдеу Картасы, халықтың тығыздығы, Көлік және т. б.

Сондай-ақ, аумақты (әлем, материктер, аймақтар және т.б.) қамту және кескін масштабы бойынша карталарды бөлу әдетке айналған. Соңғы өлшем негізінде ірі масштабты карталар (топографиялық, масштаб 1:200 000 және одан үлкен), орташа масштабты (шолу-топографиялық, масштаб 1:200 000-нан 1:1000 000-ға дейін) және шағын масштабты (шолу, масштаб 1:1000 000 және одан аз) ерекшеленеді.

Оқу үрдісіндегі функция бойынша карталар қабырғаға және үстелге бөлінеді. Жұмыс үстеліне атлас карталары, контурлық, топографиялық, мәтіндік, жабысқақ карталар және оқулықтарға лайнерлер кіреді. Қабырға карталары негізінен сыныптың ұжымдық жұмысы үшін әңгіме, әңгіме, түсіндіру немесе мектеп дәрісі кезінде, жұмыс әдістерін көрсету үшін, сауалнама жүргізу кезінде қолданылады.

Оқушыларға картаның жанында дұрыс тұруға үйрету керек — көрсетілген географиялық нысандар бүкіл сыныпқа көрінетіндей және көрсеткішті қолдана алатындай етіп. Жаңа картамен жұмыс істеу кезінде оны" ұсыну " керек, яғни тақырыпты оқып, мақсатын, шартты белгілерін түсіндіріп, картада қандай географиялық объектілер немесе құбылыстар көрсетілгенін, картаның мазмұнына енгізілген қосымша материалдар бар-жоғын (ойықтар, графиктер, диаграммалар, суреттер, фотосуреттер) анықтап, масштабқа назар аудару керек.

Номенклатурамен жұмыс істеу кезінде географиялық атаулардың дұрыс айтылуын бақылау керек, жақсы есте сақтау үшін Сіз оның мағынасын түсіндіре аласыз (топонимдер сөздігін қолдана отырып) және тақтаға жаза аласыз. Объектілерді көрсету кезінде нұсқауды жазбаға емес, шартты белгіге бағыттау керек, алаңдық объектілерді контур бойынша бұру, ал сызықтық (жолдар, өзендер, шекаралар) нұсқағыштарды олардың белгілі бір бағытта жүрісі бойынша қозғалыспен көрсету қажет.

Жұмыс үстеліндегі оқу карталары оқушының жеке жұмысына арналған, сондықтан олардың әрқайсысының осындай картаның өзіндік данасы болуы керек. Олар оқулықтарда (мәтіндік карталар) және оқу атластарында ұсынылған. Сабақ пен үйде практикалық тапсырмаларды орындау кезінде картографиялық негіз болып табылатын контурлық карталар ерекше орын алады, сонымен қатар бақылау мақсатында қолданылады.

Картамен алғашқы танысу мектептің бастауыш сыныптарында өтеді, өйткені ол географиялық объектілердің орналасқан жерін анықтауға және көрсетуге көмектеседі, қарым-қатынасты ашуға, себептерін түсіндіруге және зерттелген аумақтардың ерекшеліктерін анықтайтын факторларды анықтауға көмектеседі.

Функционалды қасиеттері бойынша оқу географиялық картасы зерттеу объектісі, білім көзі және көрнекі құрал бола алады. Бұл мүмкіндіктер оқу мақсаттарына байланысты өзгеруі мүмкін, сол картаны әртүрлі оқу жағдайларында қолдануға болады.

Көрнекі құрал ретінде карта кез-келген аумақты әртүрлі аспектілерде және жан-жақты зерттеуге мүмкіндік береді, аумақтың жер шарындағы және басқа объектілерге қатысты орнын дұрыс көрсетуге, тәуелділікті орнатуға және т. б. мүмкіндік береді.

Карта зерттеу объектісі ретінде картографиялық білімді қажет етеді (математикалық негіз, өлшеу мүмкіндіктері, аңыздың мазмұны және т.б.), онсыз қажетті ақпаратты алу мүмкін емес. Оқу объектісі бола отырып, карта картаны түсіну сияқты оқу мақсатына жауап береді. Картаны түсіну оның негізгі қасиеттерін игеруді білдіреді, бұл қарапайым картографиялық білім болған кезде мүмкін болады. Оқушылар сонымен қатар картаны оқып шығуы керек — географиялық шындықты оның кескіні арқылы тани және көрсете білуі керек, сонымен қатар картаны білуі керек — географиялық объектілердің орналасқан жерін, пішінін және шамамен өлшемін есте сақтаңыз және көрсетіңіз.

3. Вербальды әдісті география пәнін оқытудағы тиімділігі мен қолданылуы

Вербальды деген ұғымның мағынасы бұл ауызша оқыту, жаңа білім беру және алу негізінен сөз арқылы жүзеге асырылады деген мағынаны білдіреді. Мұндай оқыту түрінде мұғалім көп айтады, түсіндіреді, ал оқушылар тыңдайды, қайталайды. Мұндағы ақпараттың қозғалысы "ауыздан-ауызға", көрнекілік пен практикалық әрекеттерсіз дерлік жүреді. Ауызша оқыту жақсы қалыптасқан екінші сигналдық жүйені, өмірмен байланысынан тыс танымдық белсенділікті қамтамасыз ете алатын дерексіз ойлауды қажет ететін үдеріс. Бұл барлық балалар үшін тиімді емес. Егер оқушының ауызша санасы нашар дамыған болса, яғни объективті шындықтың объектілері мен объектілерін сөздерге ойша аударып, олармен жұмыс істей білсе, онда ауызша оқыту оны әдейі сәтсіздікке ұшыратады және жалпы дамуды кешіктіреді. Сонымен қатар, ауызша (ауызша) толықтыратын сөзсіз оқыту бар.

Ал оқыту құралы ретінде қарастыратын болсақ вербальды оқыту құралы ретінде мұғалімдерге арналған оқулықтар, кітаптар, баспа негізіндегі дәптерлер, сөздіктер, дербес тапсырмалар жинағы тарату дидактикалық материал оқушыларға арналған оқу құралдары: ғылыми әдебиеттер, сөздіктер, анықтамалықтар, әдістемелік құралдар, нұсқаулық материалдар, мерзімді басылымдар жатады. Оқыту процесінде бұл құралдардың барлығы география сабағында қолдану өте тиімді әрі қажет деп білеміз.

Географиялық оқыту құралдарының түрлері өте көп, соның бірі бұл географиялық модельдер. Географиялық модельдер шартты түрде мынадай түрлерге бөлінеді. Заттық физикалық модельдер және ақпараттық модельдер (1-сызбанұсқа).

Географиялық құбылыстар мен процесстер қарқынды жылдамдықпен жердің ішкі қойнауындағы яғни эндогендік процесс жер сілкінісі күйінде болса, ал баяу жүретін процесс бұл экзогенді процесс үгілу процесі. Заттық модельдер география сабағында осындай табиғи құбылыстар мен процесстерді түсіндіру барысында мұғалім әр түрлі заттардан немесе химиялық қоспалардан геометриялық фигуралар көрінісінде қолдан жасайды. Заттық модель көрнекі құралдардың бір түрі болып табылады. Жалпы теориялық тұрғыдан анықтамасына сипаттама берер болсақ заттық физикалық модельдерге белгілі бір нысанның, құбылыстың, үдерістің зат түріндегі нақты пішіні көрсетіледі. Мысалы глобус, жанартаудың моделі, мұхит табанының жер бедері, карталар және т.б. жатады. Мұндай модель арқылы оқушының ой өрісі кеңейіп пәнге деген қызығушылығы артады.

Ақпараттық модельдерге нысан, құбылыс немесе үдерістің қасиеттері мен күйін, маңызды байланыстарын сипаттайтын ақпараттар жиынтығы. Олар олардың негізгі түрлеріне: вербальды, графикалық кестелер, математиматикалық.

Вербальды модель бұл нысан, құбылыс, үдерістер туралы жазбаша немесе ауызша сипатта берілетін мәліметтер. Мысалы: жер сілкінісінің сипаттамасы, халық санының тығыздығы, су деңгейінің көрсеткіші, пайдалы қазбалардың кеңістікте орналасу түрін айту барысында қолдануға болады.

Графикалық модельдер нысандар мен құбылыстар немесе үдерістерді графикалық бейнелер түрінде көрнекі түрде көрсету амалдары мен тәсілі болып табылады. Мұндай модельдерге карталар, сызбалар, блок-сызбалар, диаграммалар, графиктер және т.б. жатады.

1-сызбанұсқа

Модельдердің негізгі түрлері

Модель

Ақпараттық

Заттық (макеттер)

Вербальды (сөзбен сипаттау)

Графикалық (карта, сызба, сызбанұсқа және т.б.)

Кестелік

Математикалық

Кестелік модельдер бұл нысандар, құбылыстар, үдерістер немесе олардың қасиеттері тізім түрінде, ал олардың шамалары ұйяшықтарға орналастырылып тікбұрышты кесте түрінде географиялық мағлұматтар сипатталады. Мысалы «Түркістан облысының демографиялық көрсеткіштері», мұнда облыстың аудандары рет ретімен тізім түрінде бірінші бағанада берілсе, ал нақты көрсеткіш туу, өлім, табиғи өсім, ерлер саны, әйелдер саны және т.б. әрқайсысы келесі бағандар бойынша орналасып сипатталады.

Математикалық модельдерге нысанның құбылыс немесе үдерістің сандық сипаттамалары математикалық формулалар арқылы жасалады. Мысалы көл ағысының математикалық моделі жатады.

Сызбанұсқа алгоритмдер мен үдерістерді әр түрлі пішіндегі блоктарды сызықтар арқылы байланысқан түрінде бейнеленеді. Диаграмма грек тілінен аударылғанда сурет, кескін, сызба бірнеше зерттеліп отырған нысанның шамалардың арақатынасын көрсететін деректердің графикалық көрсеткіші.

2-сызбанұсқа

Ақпараттық модель түрлері

Ақпараттық модель түрлері

Белгілік және вербалды модельдер

Аралас модельдер

Бейнелік модельдер

формулалар

ауызша сипаттаулар

суреттер

сызбалар

диаграмма

сызбанұсқа

графикалық

кестелер

карталар

графалар

блок-сызбалар

География ғылымында негізгі оқу құралы ретінде карта маңызды роль атқарады. Географиялық карта дегеніміз жер бетініңжинақы түрде кішірейтіліп шартты белгілері арқылы бейнеленуі. Арнайы шартты белгілерді қолдана отырып, математикалық заңдарға сәйкес құрылған жазықтықтағы жер бетінің қысқартылған, жалпыланған бейнелері. Карталарда табиғи және әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың орналасуы, жағдайы және байланысы көрсетілген. Олар адам қызметінің көптеген салаларында қолданылады. Карталар-жер туралы ақпаратты сақтаудың көрнекі құралы, жаңа білім алу көзі ретінде.

Құрылыстың математикалық заңдары мен кескін қасиеттері картаның математикалық негізін құрайды, оған масштаб, геодезиялық негіз (геодезия-жердің фигурасы мен өлшемі туралы ғылым, оны жоспарлар мен карталарда көрсету үшін жер бетіндегі өлшеу әдістері) және картографиялық проекция кіреді. Масштаб ұзындық пен ауданның азаю дәрежесін анықтайды. Геодезиялық негіз жер бетінен эллипсоидтың (немесе шардың) бетіне ауысуды анықтайды, картадағы объектілердің ендік, бойлық, биіктік бойынша дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді. Эллипсоидтың бетін жазықтықта бейнелеу үшін картографиялық проекциялар қолданылады. Бұл жер бетіндегі эллипсоид нүктелерінің координаталары мен жазықтықтағы сол нүктелердің координаталары арасында байланыс орнататын жазықтықтағы жер бетін бейнелеудің математикалық әдістері болып табылады.

Мазмұны бойынша географиялық карталар бірнеше түрлері бар аумақты қамтуына қарай, масштабына қарай және мазмұнына қарай бірнеше түрлерге бөлінеді. Жер бетін онда орналасқан объектілермен бейнелейтін жалпы географиялық карталарға бөлінеді: жалпы географиялық карталар мазмұнының элементтерін сипаттайтын немесе осы карталарда жоқ құбылыстарды көрсететін тақырыптық карталар деп жіктеледі. Өз кезегінде тақырыптық карталар екі негізгі топты құрайды: табиғи құбылыстар карталары (немесе физикалық карталар) және елдің, ауданның немесе бүкіл әлемнің экономикасының географиясын көрсететін экономикалық карталар. Барлық экономикалық карталарды екі топ ұсынады: жалпы экономикалық және салалық карталар. Кейде жеке карталар деп аталатын карталар да бар. Олар салалық маңызы бар белгілі бір тар мәселелерді көрсетеді.

Осындай карталарды жасау кезінде олар үшін қабылданған символдар жүйесі картографияда қолданылатын белгілерге толық сәйкес келуі керек екенін есте ұстаған жөн. Экономикалық карталарды құру үшін картограммалар мен картодиаграммалар әдісі жиі қолданылады. Олардың көмегімен экономикалық-географиялық зерттеу материалдарын статистикалық өңдеу нәтижелері көрсетіледі. Экономикалық карталарда әсіресе графикалық карталар-сызбалар. Оларды перспективалы карта схемалары деп те атайды. Абстрактілі белгішелер түрінде емес, нақты объектілердің бейнесі түрінде берілетін негізгі семантикалық жүктемемен қатар, мұндай карта схемаларына қала кварталдарының, мәдени Ландшафттардың және т.б. көлемді суреттері салынған. Схемалар рельефтің осындай суреттеріне жақын-өте үлкен масштабтағы аумақтардың кішігірім учаскелерінің жоспарлары немесе масштабтан тыс схемалар, олар белгілі бір аумақтық байланыссыз құбылыстың немесе объектінің мәнін жалпы түрде көрсетеді. Мысал ретінде ашық кен өндіру схемалары, суару жүйелері, су тораптары жатады.

Макет француз тілінен аударылғанда «maquette» масштабты модель, итальянша «macchietta» қысқартылған нұсқасы бойынша «masshia» яғни географиялық нысанның барынша масштабты, өзінің бейнесін толық сипаттайтын кішірейтілген, көлемді обьектінің моделі болып табылады. Макет бұл модель бір заттың үлгісі, алдын ала дайындалатын үлгі, сынақ. Обьектіні сипаттайды, бастапқы түр сипатынан айырылмайды.

Жаңартылған білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты географиялық білімді бекіту үшін географиялық модель мен модельдеу әдістерінің маңызы зор. Мысалы ұзақ мерзімді жоспарға сәйкес қысқа мерзімді жоспар түзіледі. Жоспардың қажеттілігі барма сабақ үстінде? Туындайтын болса әр бір мұғалімнің негізгі құжатының бірі ол қысқа мерзімді жоспар. ҚМЖ құрылымы бірнеше критерийлерден топтастырылған.

Қорытынды

Білім беру үдерісінде көрнекілік принципінің маңызы зор. Сенсорлық қабылдаудың негізі, жаңа білімді саналы түрде игеру үшін дамуға әкелетін құрал. Көрнекі оқыту құралдары ең көп таралған, жаңа ақпаратты дәлірек қабылдауға көмектеседі. Жаңа материалды зерттеуде де, бекітуде де қолдануға тиімді. Жаңа материалды түсіндірген кезде көрнекі құралдарды қолдану арқылы білімді нақтылауға және жалпылауға, пысықтауға арналған. Оқу құралдары ауызша түсіндірмелердің иллюстрациясы болып табылады. Білімді бекіту және тексеру кезінде көрнекі құралдарды пайдалану оқушының өзі материалды түсіндіре алатындай етіп ұйымдастырылады, кестеге, макетке немесе суретке сүйену арқылы жүзеге асырылады.

Ал оқыту үдерісінде әдістер оқушыларды белсенді танымдық белсенділікке ынталандырады. Олар есту тәрбиесі мен ойлаудың жоғары мәдениетін қамтамасыз етеді. Оқыту арқылы оқу, ауызша және жазбаша сөйлеу дамиды. Адам талдауды, синтездеуді, нақтылауды, қарама-қарсы қоюды, пайымдауды және қорытынды жасауды үйренеді. Оқыту үдерісінде әдістердің қазіргі таңда түрлері көп. Солардың бірі вербальды оқыту әдісі бұл әңгіме және түсініктеме, әңгіме және пікірталас, дәріс, кітаппен жұмыс. Сипатталған әдістер балада теориялық және практикалық білімді қалыптастыруда қолданылады. Олар мұғалім мен оқушылар арасында ауызша ақпарат алмасуды қолдайды. Материалмен танысу көбінесе дайын түрде жүзеге асырылады, сондықтан проблемалық тапсырмалар аз түсініледі, шығармашылық тапсырмалар орындалады және баланың танымдық тәуелсіздігі мен бастамашылығын минималды түрде сіңіреді.

Мақсатына қарай вербальды оқыту әдістері әңгіме-сөйлеу, әңгіме-презентация және әңгіме-қорытынды деп бөлінеді. Бірінші түрі - оқушыларды жаңа материалды қабылдауға дайындау. Екіншісі-тақырыпты толық ашу, ал үшіншісі-қорытындылар мен жалпылау, пысықтауда маңызды рөль атқарады. Сондай-ақ, оқиғаны логикалық түрде беру керек, негізгі ережелерді, идеяларды бөліп, аудиторияның назарын осы сәттерге аудару керек. Әңгімелерге қарағанда көп нәрсені кешіктірмеу ұсынылады 10 минуттар, өйткені балалардың назары одан әрі таралады. Мәтін эмоционалды, мәнерлі және қол жетімді тілде ұсынылуы керек. Бұл әдісті оқулықты оқумен, анықтамаларды жазумен және т. б. біріктіруге болады.

Мұғалім мақсаттар мен міндеттерді тұжырымдап, одан әрі ашу үшін нақты сұрақтар қоюы керек. Балалардың назарын құбылыстарды бақылауға аудару үшін материалды дәйекті және салыстырмалы түрде баяу ұсыну керек. Егер мысалдардың демонстрациясы болса, онда ықтимал дәлсіздіктерді, сұрақтар мен түсініспеушіліктерді жою үшін оны егжей-тегжейлі түсіндірулермен біріктіру керек.

Мұғалімдер вербальды әдістерді білім мен дағдыларды игеру үшін қолданады. Сондай – ақ, әңгімелесу кезінде оқушыға кейбір тәрбиелік сәттер жеткізіледі-алдымен сөйлеу керек, содан кейін сөйлеу керек, кедергі жасамаңыз, әрқашан өз ойыңызды жеткізіңіз. Әдістеменің мақсаттары мен құрылымдарына сүйене отырып, әңгімелесудің бірнеше түрі бар: кіріспе немесе ұйымдастырушы; Эвристикалық; жүйелеу немесе бекіту; Бақылау-түзету. Осы әдіспен оқытуды тиімді жүргізу үшін мұғалімнің белгілі бір дайындығы болуы керек. Дәріскер тақырып пен сұрақтарды дұрыс және нақты тұжырымдауы керек. Дайындық кезінде оқушылардың жасына назар аудару қажетті жоғары, сондықтан сабақ тым қиын емес және жаңа сөздер болмайды. Сұрақтарды бүкіл сыныптың алдына қойып, аздап кідірту ұсынылады. Барлық дұрыс жауаптар мақұлданады, ал дұрыс емес жауаптар дәлелденеді және түсіндіріледі. Егер оқушылардың ешқайсысы жауап бермесе, онда мұғалім басқа тілде сұрауы қажет.

Жалпы қорытындылайтын болсақ вербальды оқыту әдісі география пәнін жүргізуде маңызы зор. Біліктілігі жоғары маман әрдайым өз шеберлігімен білімінің арқасында қандай да бір әдісті қолдану негізінде сабақтың оқу мақсатына жетеді. Алға қойылған міндеттерді орындауға ға үлкен көмек беріледі. Вербальды әдісті қолдану үшін оқушының жас ерекшелігін де ескеру қажет.