География пәнінен ҰБТ-ға дайындық кітабы

ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН

ҰБТ-ға

ДАЙЫНДЫҚ КІТАБЫ

Мазмұны

1. Кіріспе...................................................................................5

І – бөлім. Физикалық география

§ 1 Жер- күн жүйесінің планетасы........................................... 6

§ 2 Географиялық ашылулар мен географиялық

карта туралы ....... ................................................................. 7

§ 3 Табиғат кешені және литосфера....................................... 11

§ 4 Атмосфера - ауа қабығы..................................................... 14

§ 5 Гидросфера - су қабығы.................................................... 20

§ 6 Биосфера – тіршілік қабығы .............................................. 22

ІІ – бөлім. Материктер географиясы

§ 7 Материктер ............................................................................28

§ 8 Африка ......................................... ........................................ 30

§ 9 Оңтүстік Америка ............................................................... 31

§ 10 Солтүстік Америка ............................................................ 32

§ 11 Аустралия............................................................................. 33

§ 12 Антарктида .......................................................................... 34

§ 13 Ең, ең, ең,...............................................................................35

ІІІ – бөлім. Қазақстан физикалық географиясы

§ 14 Тәуелсіз Қазақстан ............................................................ 37

§ 15 Қазақстанның геохронологиялық,

геологиялық жағдайы........... .............................................. 40

§ 16 Жер бедері ерекшеліктерімен .............................................42

§ 17 Қазақстан таулары .............................................................. 44

§ 18 Климаты, табиғаты ............................................................. 47

§ 19 Ішкі сулары ......................................................................... 49

ІV – бөлім. Қазақстанның эканомикалық және әлеуметтік

географиясы

§ 20 Халықтар географиясы және Қазақстан халқы................. 51

§ 21 Қазақстанның геосаяси орыны, халық шаруашылығының

салалары .............................................................................. 54

§ 22 Шаруашылықтың саяси салалық құрылымы .................... 56

§ 23 Қазақстанның пайдалы қазбаларының кен орындары мен

өндіріс ошақтары ............................................................... 58

§ 24 Машина жасау орталықтары, химия және құрылыс

заттары .................................................................................... 63

§ 25 АӨК Қазақстанның ауыл шаруашылығы және тамақ ,

жеңіл өнеркәсіп...................................................................... 67

§ 26 Көлік және коммуникация кешені ....................................... 70

V – бөлім.Дүниежүлік шаруашылық туралы

§ 27 Дүниежүзінің табиғат байлығы .................................................... 72

§ 28 Халық шаруашылығының өнеркәсіп саласы .............................. 75

§ 29 Ауыл шаруашылық географиясы ................................................... 77

§ 30 Көлік және байланыс ....................................................................... 83

§ 31 ТМД елдерінің географиясы .......................................................... 84

§ 32 ТМД –ның өнеркәсіп саласы ........................................................... 88

§ 33 ТМД – ның ауыл шаруашылығы ..................................................... 97

Қортынды тапсырмалар.......................................................................... ..98

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ................................................................. 96

§ 1ЖЕР - КҮН ЖҮЙЕСІНІҢ ПЛАНЕТАСЫ

• Күн ауданы жер ауданынан 110 есе , көлемі 3 млн 33 мың есе үлкен.

• Күн бетінің температурасы 6000⁰С

- Күн төңірегіндегі планеталар жолын – орбита (Із, жол деген аударма) д.а

- Жер күннен үшінші тұрған планета

- Жер шеңбері экватордың ұзындығы 40 075 км және салмағы 6 000 млн тоннаға жуық.

- Жер күнді орта есеппен 150 млн км қашықтықта айналады

- Жер бетінің ауданы 510 млн км

- Жер бетіндегі су көлемі 360,6 млн км² пайызға шаққанда 71 %

- Құрлық көлемі 149,4 млн км² пайызға шаққанда 29 %

- Жер үш бағытта ; өз білігінде, ғарыш бойынша, Күн жүйесінің бөлігі ретінде қозғалады.

• - Жердің полюстік радиусы экваторлық радиустан 21,4 км – ге аз, сондықтан осындай полюстер маңындағы сығылған шар – сфероид немесе элипсойд деп аталады. Жер шарының нағыз геометриялық пішіні геоид деп аталады.

Жердегі магнит өрісінен атмосфераның жоғарғы қабатындағы сиреген ауаның жарық шашуын полярлық шұғыла деп аталады.

- Жердің өз білігінен айналу кезінде барлық денелердің қозғалысында ауытқу пайда болады бұны Кариолис күші деп аталады.

- Күн сәулесінің түсу бұрышы экватордан полюстерге қарай азая береді де, соған сай температура төмендей береді

- Жер батыстан шығысқа қарай өз білігінен 1 тәулікте айналып шығады.

- Солт. жарты шардан полярлық жұлдыз немесе Темірқазық арқылы кез келген обьектіні табуға болады.

Жердің қазіргідей қалыпқа келуіне 4,5 млн – ға жуық уақыт кетті.

Жер - ғарыштан жасыл және қоңыр дақтары бар әдемі ашық көгілдір түсті шар.Ең алғашқыда жер пайда болған уақытта

жерде бір ғана құрлық – Пангея болды. Ол келе – келе Лавразия, Гондвана материктері болып екіге бөлінді. Бұдан кейін ол қазіргі алты материкке бөлінді. Еуразия, Африка, Оңт. Америка, Солт. Америка, Антарктида, Аустралия. Мысалы Оңтүстік Америка Африкадан 135 млн жыл бұрын жылжып кетті.

§ 2 ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШЫЛУЛАР МЕН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ

КАРТА ТУРАЛЫ

Географиялық ашылулар

Дүние жүзінің алғашқы картасын жасаған – грек ғалымы Эротосфен.

География сөзінің авторы немесе географияның атасы - грек ғалымы Эротосфен.

• ХV ғ. Мартин Бехайм тұңғыш глобусты жасады

• Градус торы бар алғашқы картаны жасаған ғалым - Птоломей

Географиялық ашылулар туралы симантикалық карта

	АШЫЛ ҒАН ЖЫЛЫ	НЕ ІСТЕЛДІ	КІМ АШТЫ
1	Ежел гі дәу ірде (б.з.б V ғ )	1.Гректерге сол кездері мәлім болған Каспий теңізі т.б жерлер туралы Жер картасын жасады. 2.Қазақ жерінде Каспидің тұйық алап екенін айтып Жайық, Еділ, Жем өзендері туралы тоқталды	Геродот
		3.Ең алғашқы ендік пен бойлықты нақты өлшеп , тұңғыш дұрыс картаны жасаған, тұңғыш «география» ұғымын енгізген, География ғылымының атасы	Эротосфен
		4. «География » деген 17 кітап жазған	Страбон
		5. Сырдария, Әмудария Каспийге құяды деген. Ендіктер мен бойлықтарды сызып көрсеткен., Ең алғаш күн ұзақтығын анықтаған	Птоломей
2	ХІІІ ғ	1. Азияның Памир тауы , Үндістан мен Қытай жерлері туралы мәліметтерді берді.	Венециялық көпес Марко Поло
		2. Орталық Азияға саяхат жасады, қазақ жері туралы айтты.	П. Карпини Е. Рубрук
3	ХV ғ.	Парсы, Үндістан теңіздері арқылыы Үндістанға саяхат жасады. «Үш теңіздің ар жағына саяхат» деген еңбек жазды	А . Никитин
4	1492 жыл	1. ГЛОБУС ЖАСАЛДЫ	Бехайм
		Вест Индия аймағы ашылды	Х. Колумб
	1499- 1503 ж	Х. Колумб ашқан жердің жердің Үндістан емес жаңа дүние екенін дәлелдеді. Кейіннен оған Америго аты берілді	Америго Виспуччи
5	1519 – 1522 ж	Тұңғыш рет жер жүзін айналып шықты. Тыны мұхитын ашты	Ф. Магеллан
	1538 ж	Атақты Картограф Американың оңтүстік, солтүстік бөлігі ұғымын пайдаланып «Жаңа дүние » деп атады	Герард Меркатор
6	ХVІІ ғ	Аустралияның Тасман аралын ашты	А. Тасман
		Аустралияның шығысын, Жаңа Зеландиия аралын ашқан	Д. Кук
		Қазақстан аумағы туралы «Сібірдің сызба » атты кітап	С. Ремезов
7	1730 жыл дарға дейін	Қазақ жері туралы «Диуани – Лұғат – ат - Түрік» кітабы жазылды	М. Қашғари
8	ХV – ХVІІІ ғ.ғ	Сондықтан да «Ұлы географиялық ашылулар заманы» деп аталды
9	1819 - 1821 ж	Антарктика материгін ашқан	Ф. Беллинсгаузен мен М. Лазерев
	1835 – 1914ж	Қазақ жерінен 1. Тянь – Шаньді зерттеген, Орталық және солт. Тянь – Шаньді зерттеп Хан – Тәңірі массивін ашқан	П.П Семенов
		2 . Арал теңізін, Сырдарияны, Қаратауды зерттеген	Н.А Северцов
		3. Солт. Қазақстандағы тұзды көлдер, Арал теңізін зерттеген	Л.С Берг
		4. Орта Азия мен Орталық АзияныЖ. Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлеледеген	Ш. Уалиханов
	1870 – 1887 ж	Тынық мұхиты аралдарына, , Жаңа Гвинея аралына, Аустралияға зерттеулер жүргізілді	Н.Н Миклуха - Маклай
	1909 ж	1. Солт. Полюсті 2. Оңтүстік полюсті	1. Р Пири 2. Р. Амундсен
	1939 ж	Қазақстанда арнай География секторы құрылып,, оны Н. Баранский басқарды.. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді.	Н. Баранский

Карта және глобус

Карта – математикалық негіздерге сүйеніп жасалған. Картада жер шарының, күн жүйесіндегі басқа ғаламшардың, аспан денелері және т.б кішірейтіліп, жинақталып шартты белгілермен көрінісі берілген.

Мазмұнына қарай карталар жалпы географиялық, тақырыптық болып екіге бөлінеді.

Көп жағдайда тақырыптық карталар бірнеше компоненттердің байланысын бірге көрсетеді бұны кешенді карталар деп атайды.. Жер бетін математикалық тәсілдер арқылы жазықтықта бейнелеуді - картографиялық проекция – деп атайды.

- Солтүстіктен белгілі бір бағытқа бағытталған бұрыш аралығы Азимут д.а Азимут тек компаспен анықталады.

- Азимут 0⁰ – 360⁰ аралығында есептеледі

- Айналадағы көзге көрінетін кеңістікті – көкжиек деп аталады.

- Қағаз бетіне обьектіні кішірейтіп түсіруді – масштаб деп атайды. Масштаб 3 ке бөлінеді : Сандық (1: 1000 000), Атаулық (1см : 10 км), Сызықтық.

Масштаб көлеміне қарай карталар:

1: 25 000 (ірі масштабты);

1: 1 000 000 (орташа масштабты);

1: 1 000 000(ұсақ масштабты) ;

• План - деп кішігірім жер бетінің бөлігінің белгілі бір масштабпен жасалған проекциямен кескінделген сызуды айтамыз.

• Картаның планнан айырмашылығы - картада картографиялық тордың паралель мен меридианның болуы

• Меридиандар мен параллелдердің қиылысуынан – Картографиялық тор пайда болады

• Жер осьінің жер шары бетімен түйісетін нүктені – полюстер деп аталады

• Оңтүстік полюс пен Солтүстік полюсті қосатын сызықты - Меридиан деп атайды.

• Экваторға қарама – қарсы жатқан сызықты - Параллельдер д.а

• Екі параллель арасы - 111 км немесе 15⁰С – қа тең

• Әр параллель шеңбер тәрізді болады, ал Меридиан доға пішіндес болады.

• Бастапқы меридиан мен берілген нүктеге дейінгі градус шамасы – географиялық бойлық деп аталады.

• Экватордан солтүстікке жне оңтүстікке қарай тартылған градус шамасы – географиялық ендік деп аталады.

• Жер бетінің мұхит немесе теңіз деңгейінен қосып есептегендегі биіктікті – абсолют биіктік дейді.

• Жер бетіндегі бір нүктемен екінші нүкте аралығындағы биіктік айырмашылығын - салыстырмалы биіктік дейді. Оны нивелир немесе тіктеуіш немесе деңгейлегішпен өлшеп анықтайды.

• Ылдидың бағытын горизонтальға кесе – көлденең қойылған сызықша – Бергштрих деп аталады.

• Экватордың ұзындығы - 40 000 км

• Жердің ортасынан экваторға дейінгі арақашықтық – 6378 км

§ 3 ТАБИҒАТ КЕШЕНІ ЖӘНЕ ЛИТОСФЕРА

Табиғат компонеттеріне: Ауа, су, топырақ, өсімдік, жануар, күн

сәулесі жатады.

• Барлық табиғат компоненттерінің өзара байланыста болып, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін жер бетінің бір бөлігі немесе өзара әрекеттескен аумақтың бір бөлігі – Табиғат кешені деп аталады.

Мысалы орман, шөл, өзен, өзеннің жағасы, Тау алды, тау.

Бірақ табиғат кешенінің ең ірісі – географиялық қабық болып табылады.

Географиялық қабық – литосфераның жоғарғы , атмосфераның төменгі бөлігі. Ол гидросферамен биосфераның өзара байланысы мен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады.

Географиялық қабықтың 4 заңдылығы бар:

1. Тұтастығы 3. Зат және энергия айналымы

2. Ырғақтылығы 4. Зоналылығы

Зат алмасу деген- табиғаттағы су айналымы ( су буланады, жаңбыр болып қайта жауады), атмосферадағы ауа айналымы (адам СО₂ шығарып өсімдіктерге берсе, Өсімдік О₂ ні шығарып адамға береді, организмдер қалдықтарын -шірігін топыраққа берсе, шірік өсімдікті қоректендіреді) жатса, Күн мен Жердің ішкі сыртқы энегиясы да осыған жатады.

Ал ырғақтылық – (ритмділік) Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің ауысуы т.б

Біртұтастылығы – табиғаттағы барлық процестер бір – бірімен тығыз байланысты. Мысалы Топырақ - өсімдікке, Өсімдік - топыраққа, Өсімдік - жануарға, Жануар - өсімдікке не береді? (Өзің ойланып көр)

Географиялық қабықтар қабаттары да төртеу;

Литосфера – жердің қатты қабаты. Атмосфера - ауа қабаты. Биосфера – тіршілік қабаты. Гидросфера – су қабаты

Адам әрекетінен өзгеріске ұшыраған жерлер – антропогендік фактор деп аталады. Антропос – қазақша адам деген сөз.

Адам орман егіп парк ашуы мүмкін немесе орманды өртеп сол жерді батпаққа айналдыруы мүмкін.

ЛИТОСФЕРА

Литосфера - мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Литосфера қалыңдығы – шамамен 70 км . Мантия – жер қыртысы мен ядро аралығындағы қабат. Мантияны жер қыртысынан жұқа Мохорович қабаты бөліп жатады

Оның жоғарғы шекарасы – 2900 км – ден басталады

Жер қыртысы – жердің ең беткі жұқа қатты қабығы.Оның орташа қалыңдығы мұхиттар астында 5- 10 км, материктер астында 35 – 40 км, ал биік тауларда - 70 км – ге дейін жетеді.

Геологиялық жыл санау бойынша жер ғаламшарының жасы шамамен – 5 млрд жылға жуық . Ол 5 кезеңге (эра) бөлінеді.

Жер қыртысының қалыптасуына кеткен уақыт шамамен – 3,5 млрд жылдан астам.

• Жердің ежелден қалыптасқан, қозғалмайтын, тегістелген салыстырмалы түрде тұрақты бөлігін – платформа – деп атайды. Платформа үстінде жер бедерінің жазықтары қалыптасады.

• Ежелгі және жас платформалардың әртүрлі жастағы және қалыңдықтағы шөгінді тау жыныстары басып жатқан бөлігін - тақта – д.а.

• Жер қыртысының қозғалмалы белдеулері – геосинклинальдар д.а. Бұл аймақтарда жер сілкіну вулкан процестері жиі болады.

• Қазіргі ең ірі геосинклинальдық белдеулерге; Альпі – Гималай, Тынық мұхиттық белдеулер жатады.

• Жердің ойлы – қырлы беті – жер бедері деп.а

• Жер бедерінің өзгеруі; ішкі (жер сілкіну ,вулкан, цунами,)және сыртқы (жел, өзен ағысы, күн сәулесі, тұрақты желдер,т.б. ) күштерге жатады.

- Жазықтардан оқшау беттері қия, биік бөліктерді таулар деп аталады

- Жалғаса тізіліп жатқан таулар тау жотасы деп аталады

- Бірнеше тау жоталары түйісетін жерді тау торабы д. а.

• Литосфералық тақталар:

• Литосфералық тақталар жылына 2-6 см ге қозғалады

• Ең ірі 13 тақта бар. Осы ірі тақталар ірі тектоникалық жарықтар (рифтілер) арқылы бір бірінен бөлініп жатады Ең ірілері: Үнді – Австралиялық, Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық тақта.

Жер қыртысын түзетін тау жыныстары

Жердің литосфералық қабатын – Тау жыныстары құрайды.

• Шөгінді тау жыныстары - өсімдік, жануарлардың қалдықтары және әртүрлі жыныстар мен фрагменттерінен құралған

• Метаморфтық жыныстар - жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады.

• Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып , қатты күйге айналғанда түзіледі

• 

• Магмалық жыныстардың мантиядан жарықтар арқылы сыртқа шығып төгілуін пайда болған лава түріндегі су мен газдан ажырағын бөлігін эффузивті, ал магманың белгілі бір тереңдікте сыртқа шықпай қатқан бөлігін интрузивті дейді.

• Жер қыртысы негізгі 3 қабаттан тұрады

• 1) Базальтті, 2) Гранитті, 3) Шөгінді жыныстар қабаты.

• Мұхит астындағы жыныстық қабаттарда гранитті қабат болмағандықтан мұхит астындағы жер қыртысының қалыңдығы жағалауға қарағанда аз болады

• Ыстық бұлақтар. Ыстық су мен буды ауық – ауық атқылап тұратын бұлақтарды гейзерлер деп атайды.

§ 4 АТМОСФЕРА - АУА ҚАБЫҒЫ

• Атмосфераның құрамы: азот – 78%, оттегі – 21%, көмір қышқыл газы – 0, 03% , инертті газдар, су булары, шаңдар, микроорганизмдерден тұрады.

• Атмосфера төмендегідей қабаттардан тұрады;

• 7- 18 км – тропосфера . Ол - атмосфераның ең төменгі ең тығыз қабаты. Торопосфера қалыңдығы полюстерде 9 км, қоңыржайда 10 – 12 км, экваторда 15 – 17 км- ге тең;

• 50 км – стротосфера; 85 км - мезосфера, 300 км - термосфера; 600 – 1000 км - энзосфера, 50 км - озоносфера қабаты.

Ауадағы су буы : Булану кезінде ауа су буын шексіз сақтай

алмайды. Оның шегі температураға байланысты. Мысалы, 20⁰С

температурада 1 м ³ ауа 17 г суды ғана сақтай алады .

• Одан әрі су буын сақтай алмайтын ауаны сондықтан қаныққан ауа д.а.

• Ауадағы су буының мөлшеріне қарай ылғалдылық -салыстырмалы ылғалдылық, абсолют ылғалдылықпен анықталады.

• Абсолют ылғалдылық дегеніміз - 1м³ – ауадағы су буының мөлшері ,

• Салыстырмалы ылғалдылық - 1м³ ауадағы ылғал мөлшерінің оның осы температурада сақтай алатын ылғалының мөлшеріне қатынасы; ол % - бен өлшенді. Ауадағы су буын - шаш гигрометрімен өлшейді. Ауаның жер бетіне жақын қабатындағы су булары су тамшыларына айналғанда - тұман түседі

• Бұлттар түрі: Егер бұлт – үйіліп жатқан мақта сияқты түйдектеліп жатса – будақ бұлт д.а

• 2 км биіктікке дейін қалыптасып, тұманға ұқсасбірсыдырғы сұрғылт қабат құрайтын бұлт – Қабат бұлт – д.а

6 км биіктікте майда мұз кристалдардан түзілетін бұлтты

«Шарбы бұлт» д.а

- Аспандағы бұлттылық дәрежесін 0 – 10 ға дейінгі балмен өлшейді

• Күн радиациясының жиынтық, шашыранды, тура, жұтылған, шағылысқан деген түрлері болады

• Жер бетінің күнді кері шағылыстыруын альбедо д.а

Изотерма сызықтары – картадағы бірдей ауа температурасын қосатын сызықтар

Изобара – атмосфералық қысымды көрсететін шама

• Қалыпты атмосфералық қысым – 760 мм ге тең. Атмосфералық қысымды Барометр – Анероидпен өлшейді

- Ауа қысымын мбар бойынша есептейді.

• Атмосфералық қысым мөлшеріне қарай төменгі қысым, жоғарғы қысым деп екіге бөлінеді.

• Қысым ошақтары :

Циклон – төменгі қысымнан яғни жел шетінен орталыққа қарай бағытталады.

Антициклон – Жоғарғы қысымнан пайда болады да ол керісінше орталықтан шетке қарай ұйытқиды.

- Циклонның жергілікті атауы – ураган д.а Сары теңіз бен Филиппин аралығындағы циклондарды – тайфун д.а Аустралияның солт. батыс жағалауы мен Какос аралдарында пайда болатын циклондарды Вили – вили д.а

• Әртүрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зонасы - Атмосфералық фронт д. а

• Ауа массаларының қозғалуынан жел пайда болады .

• Жел жылдамдығы мен бағытын анықтайтын құрал – Флюгер

• Тәулік ішіндегі ең жоғарғы , ең төменгі температура айырмасын тәуліктік амплетуда дейді.

• Ауа ағындарының маусым бойынша бағытын өзгертіп отыруын муссондар деп атайды.

• Экваторлық және тропиктік ендіктердегі тұрақты желдер немесе 30 ⁰ ендіктерден экваторға қарай үнемі соғып тұратын желдер - пассаттар д. а

• Бір тәулікте бағытын екі рет өзгертетін желдерді бриздер д.а Бриз 2 ге бөлінеді күндізгі бриз – теңізден құрлыққа, түнгі бриз – құрлықтан теңізге қарай соғады.

• Атмосфераның төменгі қабатының белгілі бір уақыттағы , белгілі бір жердегі , белгілі бір мерзімдегі жай – күйін немесе тәулік ішіндегі ауа құбылысын – ауа райы деп атайды

• Ауа райының міне осындай белгілі бір жерге тән көп жылдық орташа жай – күйін климат деп атайды.

• Ең ірі , ең суық ағыс – Батыс желдері ағысы

• Тропосфераның қасиеті жөнінен ерекшелік жасайтын үлкен бөліктерін – Ауа массалары д.а

• Ауа массалары ендіктерге қарай 4 ке бөлінеді:

Жер шарында 5 жылу

белдеуі бар

2 қоңыржай белдеу

1 ыстық белдеу

2 суық белдеу

Солтүстік тропиктен солт. Поляр шеңберіне дейін солт. Қоңыржай Оңт . тропиктен оңт. Поляр шеңберіне дейін оңт. қоңырж. белдеулері жатады

Поляр шеңберінен полюстерге дейін солт және оңт. Суық белдеулер жатады

Оңтүстік, солтүстік,

Тропиктер аралығы жатады

Жер шарындағы климаттық белдеулерді

Алисов 7 негізгі, 6 қосымша белдеуге топтастырған

	Климаттық белдеулер	Ерекшеліктері
Негізгі	Экваторлық белдеу	Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы жоғары болады. Жауын – шашынның мол түсуі, ауа райы ыстық, ылғалды, қапырық
	Тропиктік белдеу	Троп.құрғақ Ауа массаларының ықпалынан температура өте жоғары (ыстық), жыл бойы ыстық, жоғарғы қысым , ауа массалары өте құрғақ, жауын – шашын аз түседі, үнемі ыстық, бұл бөлікте жаңбыр тек құрлықта ғана емес мұхит үстінде де аз түседі.
	Қоңыржай белдеу	Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, төрт жыл мезгілі айқын байқалады. Жауын шашын біршама мол бірақ материкте әркелкі таралған
	Арктикалық белдеу	Жыл бойы суық, тұрақты солт. Шығыс желдерінң ықпалында болады. Мардымсыз жауын – шашын қар күйінде түседі.
Өтпелі	Субэкваторлық	Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас
	Субтропиктік	Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас
	Субарктикалық	Қыста арктикалық , жазда қоңыржай белдеуге ұқсас.

Климат қалыптастырушы факторлар

Геогра -

фиялық ендік

Ауа массалары-ның қозғалысы

Жер бедерінің сипаты

Мұхиттардың ықпалы

§ 5 ГИДРОСФЕРА – СУ ҚАБЫҒЫ

Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,4 млрд км³ . Осының тұщы су қоры – 2,5 % .

Дүние жүзілік мұхит суының айдыны 70,8 % құрайды. Теңіз суының 1л – де грамм мөлшерінде болатын тұз ерітіндісінің мөлшері су промиллемен ( ‰) өлшенеді. Мұхит суының орташа

тұздылығы- 35 ‰.

Әлемде ең тұзды су – Қызыл теңіз. Оның тұздылығы – 42 ‰ тең .

Мұхит суы 2⁰С қатады, Жәй су 0⁰С қатады.

• Материк – барлық жағынан мұхиттар мен теңіздер қоршаған құрлықтың аса ірі аймағы.

• Арал – құрлықтың барлық жағынан су қоршаған шағын бөлігі. Аралдар пайда болуына қарай; Материктік, тектоникалық,вулкандық, маржандық

• Түбек - құрлықтың су кеңістігіне терең сұғынып тұрған бөлігі

• Шығанақ - мұхиттың немесе теңіздің құрлыққа сұғына еніп жатқан шағын бөлігі

• Бұғаз – екі жағынан материктердің немесе аралдардың жағалары шектеп тұрған су айдыны.

• Цунами – жер қойнауының ішкі процестер әсерінен туатын алып толқындар

• Тайфун – сұрапыл дауыл түрінде соғатын жел

ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТ

• Жалпы жер шарының ауданы – 510,2 мм км ²

- Осындағы мұхит ауданы - 361,1 млн км ²

Мұхит суының басты қасиеті – температурасы мен тұздылығы

Мұхит суының орташа тұздылығы - 35 промилле ( %₀)

- Материктің мұхитқа өтпелі бөлігі – қайраң деп аталады.

Д.ж.ең үлкен қайраң – Солт. Мұзды мұхитында

- Материктік қайраңнан мұхит түбіне ауысатын бөлігін материктік беткей дейді

Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді су – Су массасы деп атайды

Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді.

Мұхиттық ірі ағыстар:

Жылы ағыстар	Суық ағыстар
Оңтүстік пассат ағысы, Гольфстрим , Солт. Атлант ағысы, Бразилия ағысы, Курасио	Солт. Пассат ағысы, Канар, Батыс желдері ағысы, Бенгел ағысы, Калифорния

Мұхиттағы тіршілік:

Ағыстар әсерінен еркін қозғалатындар – Планктондар

Мұхит суының беткі бөлігінде еркін қозғалатын – Нектондар

Мұхит түбіне бекініп өмір сүретін – Бентостар деп аталады.

Тынық мұхиты

Бұл мұхитта 13 теңіз бар. Ең терең мұхит. Ең терең жері Мариана шұңғымасы (11 022 м). Мұнда 10 мыңнан аса арал бар. Орташа тереңдігі 4000 м. Бұл мұхитты Магеллан мен С.Элькано ашты. Су бетінің жылдық орташа температурасы -1⁰ С, +29⁰ С.

Орташа ж – ш 2000 мм. Көлемі жөнініен 1- орында.

Атлант мұхиты

Бұл мұхитта 9 теңіз бар. Көлемінен 2 орында, Орташа тереңдігі – 3600м . Максимальды тереңдігі – 9207м (Пуэрто – Рико шұңғымасы), Жылдық орташа температура 16,5⁰ С тең. Орташа ж-ш -1040мм

Үнді мұхиты

Бұл мұхитта 5 теңіз бар. Мұхиттың ең терең жері 7450м , орташа тереңдігі - 5700 м. Мұхиттық қайраң аз. Тау жоталары арасында қазан шұңқырлар көп. Орташа температура +17⁰С. Жылдық жауын – шашын 3000мм –ге тең. Бұл барлық аумағы осы оңтүстік жарты шарда ғана орналасқан бірден – бір мұхит.

Солтүстік мұзды мұхиты

Жердегі мұхиттардың ең кішісі. Мұхитта 9 теңіз бар. Мұхиттың 1\ 3 бөлігін қайраң алып жатыр. Орташа температура қыста 40⁰С, Жазда 0⁰ С, Орташа жауын – шашын 100 – 200мм.

Солт. Мұзды мұхиттың негізгі бөлігі орналасқан климаттық белдеу- Арктикалық климаттық белдеу.

Жер бетіндегі өзендер

• Өзен – Табиғи арнамен ағып өтетін су ағыны

• Көлдер – жер бетіндегі суға толған табиғи ойыстар

• Дүние жүзіндегі ең терең көл – Байкал (1620м)

• Қазақстан көлдерінің ең ірілері – Каспий ,Арал, Балқаш

• Көлдер екіге бөлінеді – 1) Ағынды көлдер, 2) Ағынсыз көлдер

• Өзен құламасы – деп оның бастауының сағасынан метр есебімен көрсетілген биіктікті атайды.

• Өзен бастауы деп - өзеннің басталатын жерін айтады

• Өзеннің барып құятын жері - өзен сағасы – деп аталады

• Өзеннен а ағып шығатын немесе өзенге келіп құятын бөлікті - өзен саласы деп атайды

• Таудағы жыл бой қардың еріп үлгермей жинақтала беретін , биіктігін белгілейтін шартты сызықты – қар жиегі немесе шекарасы – деп атайды

• Өзен арнасы бойында қалыптасып, суға шайылмайтын қатты тау жыныстары кездесетін жерлерде судың тік кемерден құлап ағуын – сарқырама – деп атайды

• Әлемдегі ең биік сарқырама - АНХЕЛЬ ( Оңт. Амер.1054м - ден) , екінші сарқырама Тугела (Афр. 947,8 м)

§ 6 БИОСФЕРА – ТІРШІЛІК ҚАБАТЫ

Тіршілік қабатын – биосфера деп атайды

Өсімдіктер мен жануарлардың ең көп тіршілік ететін аймағы – жер беті.

Әлемдегі ең биік ағаш эвкалиптінің тамырының ұзындығы 100м жетеді.

Тірі организмдерді фауна (жануарлар) және флора (өсімдіктер)

деп екіге бөлеміз.

• Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды түзушілерді, яғни өсімдіктер – продуценттер (өндірушілер) д. а

• Түзілген органикалық заттармен қоректенетіндер (жануарлар, саңырауқұлақтар) – консументтер (пайдаланушылар)

• Осыған дейін түзілген өнімдерді бейорганикалық заттарға ыдырататын микроорганизмдерді – редуценттер (қалпына келтірушілер)

• Әлемдегі ең жасы ұзақ ағаш - Секвоя д. а (жасы 3 – 4 мың)

• Әлемдегі ең алып сүт қоректі – ол көк кит оның салмағы 160 тонна

• Мұхиттағы өмір сүру деңгейіне сай мұхиттағы тіршілік планктондар (қалқыма) беткі жақта қалқып жүретіндер, нектон (жүзгіш) – мысалы балықтар, бентос (тереңдік) өте тереңдегі тіршілік деген мағынаны білдіреді.

• Жапырағының ауданы 2– 3 метрден асатын өсімдіктің аты – Виктория – Араукария д.а

Табиғат зоналары және биіктік белдеулік туралы

Климаттық белдеулер сияқты Табиғат зоналары да Күн сәулесінің түсу бұрышының азаюы мен көбеюіне сай экватордан полюстерге қараай ендік бойынша өзгеріп отырады. Осы заңдылықты ендік зоналылылық немесе табиғат зонасы д. а. Мысалы, мұны біз Еуразияның ТЗ негізінде қарастыруға болады.

Еуразияның табиғат зонасы

ТЗ	Табиғат жағдайы	Жануарлары мен өсімдіктері	Топырағы
Арктикал-ық шөл	Жазы өте суық, әрі қысқа -400С	Мүк, қына,балдыр, ақ аю, ақ түлкі	Мәңгі тоң
Тундра мен Орманды тундра	Ж – ш өте аз, температура төмен, климаты қатал, күшті жел, қарлы боран жиі болады	Мүк, қына, бұталар, бұғы, бұлан, қоңыр аю,көген, құр	Көпжыл-дық тоң
Тайга	Қысы қатал, жазы салыстырмалы түрде біршама жылы және ұзақ. Тек қана қылқан жапырақты ағаштар өседі. Топырағы күлгін, батпақты.	Ағаш текті өсімдіктер, қылқан жапырақтылар: қарағай, шырша, май қарағай самырсын, балқарағай Зубр,бұлан, марал, елік, қоңыр аюқабан, уссури жолбарысы	Күлгін, батпақты
Аралас және жалпақ жапырақ-ты орман	Тайга мен мен жалпақ жапырақты ормандар арасында жатыр.	Қылқанды, ұсақ және жалпақ жапырақты орман; жөке амур барқыт ағаш, лиана, корей самырсыны. Зубр, аю, непра	Шымды күлгін
Орманды дала және дала	Шығыс Еуропа мен Батыс Сібір жазықтарының оңтүстігінен Алтайға дейін	Жалпақ жапырақты ағаштар: емен, үйеңкі, қайың, көктерек, шөптесіннен; селеу, боз. Қасқыр, қарсақ, түлкі, тышқан	Құнарлы қара топырақ, орманның сұр топырағы
Шөлейт және Шөл	Каспий маңы ойпатынан басталады	Жусан, селеу, бетеге, бұйырған, ксерофиттер, сексеуіл, қызғалдақ қаңбақ	Күрең (каштан), сұр – қоңыр топырақ
Қатты жапы-рақты мәңгі жасыл орман-дар мен бұталар	Жазы құрғақ, ыстық, қысы жылы	Емен, лавр, грек жаңғағы, зәйтүн, кипарис, цитрус	Құнарлы қоңыр топырақ
Субтро-пиктік дала, шөлейт және шөл	Жазы өте ыстық	Цитрус,анар, жүзім, жер жаңғағы	Сұр топырақ
Субтро-пиктік ауыспалы ылғалды муссон орманы	Жазы ылғалды, қысы біршама құрғақ	Магнолия, камфора, бамбук	Сусымалы құмдардан тұрады
Тропик-тік шөлдер	Ең ыстық ең құрғақ	Құрма палмасы	Тас пен құм
Саванна мен сирек орман-дар	Ж – ш әртүрлі түседі.	Тик, пальма, сандал ағашы, тик,майлы ағаш	Қызыл, қызыл қоңыр
Субэква-торлық ауыспалы ылғалды орман	Аса құрғақ емес жауын саваннадан көбірек жауады.	Піл, маймыл	Қызыл және қоңыр қызыл
Эква-торлық белдеуде-гі ылғал-ды орман-дар	Жауын – шашын мол, температура тұрақты	Пальма, лиана, архидея, мүйізтұмсық	Қызыл сары жақсы жетілген топырақ

Ал бұл табиғат зонасы әр материкте оның тұрған белдеуіне сай өзгеріп отырады.

Сізге сұрақ; Дәл осы Еуразияның ТЗ – на қай материктің ТЗ ұқсас болуы мүмкін., ал ТЗ – сы Африкада, Аустралияда қандай болуы мүмкін.

Биіктік белдеуліктер туралы

Табиғаттағы зоналылық тек жазықтарда ғана емес тауларда да болады. Таулардағы табиғат кешені тау етегіне басына қарай өзгереді. Олар белгілі бір биіктікке сай көмкеріле таралған сондықтан биіктікке байланысты табиғат кешенінің өзгеруін - Биіктік белдеуліктер деп аталады

Гималайдағы биіктік белдеулікте

Қар мен мұздық немесе

глиациалды зона

4500 м

Субальпілік биік шөпті, аласа шөпті

шалғын

3500 м

Қылқан жапырақты орман

2500 м

Жалпақ жапырақты орман

2000 м

Мәңгі жасыл субтропиктік

орман

1000 м

Субэкваторлық ылғалды орман етегіндегі терая

Тау

Альпінің биіктік белдеуліктері

Қар белдеу мен мұздықтар

2700 м

Таудағы тақыр жерлер, алып

шалғындар, бұлар, биік шөптер

1800 м Қылқан жапырақты орман,

аралас орман, емен, шамшат

1000 м

Бақтар, жүзімдіктер, егістер,

қатты жапырақты орманды

бұталар

Экваторл ық Анд тауларындағы биіктік белдеуліктер

Қар мұздықтар

5000 м

Жалаңаш жартастар

Тасты тақыр жерлер, биік тау

шалғындары (парамос)

4000 м

Бұталар

Аласа ағаштар

3000м

Биік тау ормандары

2000 м

Ағаш тәрізді папортниктер

1000 м

Ылғалды экваторлық орман

ІІ БӨЛІМ МАТЕРИКТЕР ГЕОГРАФИЯСЫ

§ 7 МАТЕРИКТЕР

Жер бетінде 6 материк бар. Олар : Еуразия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка, Аустралия, Антарктида

6 дүние бөлігі: Еуропа, Азия,Америка, Африка, Аустралия, Антарктида.

4 дүниежүзілік мұхит : Тынық мұхиты, Атлант мұхиты, Солт. Мұзды мұхиты, Үнді мұхиты

Еуразия

Еуразия – дүние жүзіндегі ең ірі материк. Ауданы 53,3 млн. Км² . Еуразия екі дүние бөлігінен тұрады:

Еуропа мен Азия. Төрт мұхитпен де шектеседі. Ең биік нүктесі – Джомолунгма тауы (Эверест) 8848 м, ең төменгі нүктесі Өлі теңізде (- 403 м). Ең көп жауын – шашын Черепундже қыстағы –Үндістанда, Ең үлкен түбегі - Арабия, Ең ұзын өзені – Янцзы, Ең терең көлі – Байқал, Тіркелген ең суық температурасы – 71⁰ – Оймяконда, Ең ыстық температура - + 53⁰ – Тар шөлінде.

Еуразия арқылы д.ж ең ірі 2 сейсмикалық белдеу өтеді . Олар; Альпі – Гималай белдеуі және Тынық мұхиттық геосинклиналдық белдеу. Ең биік сөнбеген жанартауы – Ключи шоқысы

1883 ж д.ж ең апатты тау влк атқылау – Кракатау жанартауы д. а. Ең ірі мұздық Федченко деп аталады. (77 км)

Климаты

Еуразияның климаттық белдеулері	Сипаты
Арктикалық климат белдеуі: Арктикалық аралдар мен Солт.мұзды мұхит жағалауы	Жыл бойы аса суық; құрғақ ауа температурасы тұрақты төмен, қыста – 400, -500С, жазда 00С , +40 С – ге жылынады. Жауын – шашын аз, қар күйінде түседі.
Субарктикалық климаттық белдеуі; Исландия аралдарынан басталады.	Қыста арктикалық, жазда қоңыржай ауа масслары ықпал етеді. Жылдық жауын - шашын аз, қар күйінде түседі
Қоңыржай климаттық белдеуі: Исландия, Ұлыбритания аралдары, Батыс Еуропа Шығысқа Орал тауына дейінгі аралықта. Шығыс Еуропа жазығы Оралдан шығысқа қарай Тынық мұхит жағалауы	Еуропалық бөлігінде теңіздік климат қалыптасқан: қысы жұмсақ, қаңтардың орт. Темпер. 00 С – ден жоғары. Жауын – шашын 1000 мм – ден артық. Жазы жылы, қысы суық. Климаты қоңыржай континенттік сипатта. Шұғыл континенттік климат, жазы ыстық. Қысы суық.
Субтропиктік климаттық белдеу Жерорта теңізі маңында	Жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары әсер етеді. Жазы өте ыстық. Қысы жылы, жаңбырлы.
Тропиктік климаттық белдеу: Материктің тек батыс бөлігін қамтиды	Ауа температурасы жыл бойы жоғары, жазда өте ыстық, ж – ш 200мм – ге дейін, минимум 50мм
Субэкваторлық климаттық белдеу: Үндістан мен Үндіқытай түбектері, Гималай тауы – климаты айрықша жота б. т.	Тропиктік муссондық климат, қысы құрғақ, жазы жаңбырлы, жауын – шашын Гималайда 12000мм
Экваторлық белдеу: Оңтүстік Шығыс Азия аралдары	Экваторлық ауа массасы ықпал етеді, жылдық температура +240С жауын – шашын өте мол.

§ 8 АФРИКА

Африка материгі – Африка дүние бөлігін құрайды. Ең ыстық температура материкте +70⁰ қа дейін тіркелген.

Көлемі жөнінен – 2 орында. Африка – экватор сызығы мен бастапқы меридиан кесіп өтетін бірден – бір материк. Ең ұзын өзені – Ніл, Ең ірі көлі – Виктория, Ең биік сарқырамасы – Тугела, Ең биік шыңы – Килиманджаро, Ең төмен жері – Ассаль көлі, Ең үлкен шөлі – Сахара.

ең терең көлі - Танганьика - 33мың км². Ең биік нүктесі – Килиманджаро жанартауы (5895). Намиб – жағалық шөлі орналасқан,

Африканы зерттегендер б.з.б 600 жылдар шамасында ХV ғасырда Мароккалық Әбу Ибн Батута, 1497 – 99 жылдары Васко да Гама, Ішкі аудандарын ашуда Д. Левингстон, Ніл өзеніні зерттеген В. Юнкерді айтуға болады. Әлем бойынша құрлықтағы ең ірі Рифт (литосфералық плитаның терең жарығы) Осы Африкада ол – Ұлы Шығыс Африка жарылысы д.а. Ұзындығы 6500км

Ең төмен орналасқан нүктесі – Ассаль көлінің деңгейі -153м. Халқы ең көп ел - Нигерия

Бриз желдері соқыр тұман – гаруаны қалыптастырады

Тілі – португал, испан. Байырғы халқы үндістер, Метистер – қазіргі негізгі халық.

Еуропалықтар	Монғолтектес
Метистер
Еуропалықтар	Негртектестер
Мулаттар
Монғолтектестер	Негртектестер
Самбо

Климаттық белдеулері: Экваторлық, субэкваторлық, тропиктік, субтропиктік

Ең ірі өзені – Ніл. Ең ірі көлі – Виктория,

Табиғат зонасы: 1. Ылғалды экв. ормандарда биіктіг 80м – Фикус, Сейба ағашы, пальмалар, шашақ құлақты шошқалар, окапи,ергежейлі антилопа, термиттер, мартышка ,горилла, цеце шыбыны т.б жүреді, 2. Саванналар мен сирек ормандар,

3. Тропиктік. шөлейтті белдеу,

4. Тропиктік шөл белдеуі,

5. Субтропиктік қатты жапырақты

мәңгі жасыл орман.

Африка құрылығындағы ең ірі жануар – Африка пілі, оның

салмағы – 7,5 тонна. Ең ірі ұлттық паркі – Крюгер д.а

Әлемдегі ең ірі шөл осында - Сахара ауданы (7млн.км²)

Шөлдегі оазистер дегеніміз – шұратты көкорай жерлер.

§ 9 ОҢТҮСТІК АМЕРИКА

Ең биік шыңы – Аканкагуа (6960м)

Ең төмен жері – Валдес түбегі (- 40 м ). Ең биіктегі көл – Титикака

Ең биік сарқырамасы – Анхель 1054м . Ең үлкен аралы – Отты жер.

Ең ұзын тау жүйесі – Анд ұзындығы 900км

Ең биік сарқырамасы – Оринока өзеніндегі - Анхел 1054м,

Екінші Парана өзеніндегі Игуасу

Материк екі мұхитпен (Тынық, Атлант) шектеседі

Жағалық шөл – Атакама да осында.

Географиялық орны

Оңтүстік Америка Солтүстік Америка материгімен бірге – Америка дүние бөлігін құрайды. Ал тілдік ерекшелігіне қарай материкті Орталық Америкамен қосып – Латын Америкасы – деп атайды

Америкаға бірінші барған – Х . Колумб.

Ал Американың солтүстік және шығыс жағалауында болып мұның жаңа материк екенін жариялаған Америго Виспучии.

Климаттық белдеулер:

1. Экваторлық белдеу, 2. Қоңыржай климаттық,

3. Субэкваторлық климаттық,

4. Биік таулы климат , 5. Анд тауларында,

6. Тропиктік, 7.Субтропиктік

Ауа массалары

Табиғат зонасы:

Экваторлық орман – бұны Оңт.Америкада сельва деп атайды. Топырағы қызыл фераллитті

Саванна зонасы – Кебрага ағашы, ағаш тәрізді кактустар, пекарь – жабайы шошқасы – сауыттылар, құмырсқа жегіштер, нанду түйе құсы бар.

Далалар зонасы - Субтропиктік дала зонасын – Оңт. Амер. –да

– пампа деп атаайды.

Бұл «ағаштары жоқ кеңістік » дегенді білдіреді.. Қызыл ферралитті топырақ тән. Пампа мысығы, пампа бұғысы, лама, нанду құсы бар.

Шөлейттер зонасын – патогония деп атайды.

Топырағы сұр және қоңыр.

Материктің Тынық мұхит жағалауында;

- ылғалды мәңгі жасыл орман, экватордан 30⁰ енд – ге дейін

- тропиктік шөл зонасы (жағалық шөлднрде -кактус пен оппунциядан тұратын – тікенекті ксерофитті бұталар белдеуін құрайды),

-субтропиктік жағалық бөлікте қатты жапырақты мәңгі жасыл орман мен бұталар зонасы;

қоңыржай белдеуге сәйкес келетін бөлікте

- оңт. жалпақ жапырақты орман, алып жатыр.

§ 10 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА

Ең биік жері – Мак – Кинли шыңы (6193м),

Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері - Өлім аңғары – (-86 м),

Аса ұзын тау жүйесі – Кордильер ( 9000 км ), ені ( 1600 м),

Ең ұзын көлі – Жоғары көл, Ең ұзын өзені – Миссисипи, Миссури.

Ең үлкен аралы – Гренландия.

Дүние жүзіндегі ең үлкен әрі терең Колорадо каньонының

тереңдігі -1600м

Дүние жүзіндегі ең ұзын жер асты үңгірі – Флинт – Мамонт – Аппалач тауында.

Д.Ж ең биік (100м ) – Секвоя ағашы осында. Материктің ең ыстық жері - Өлім аңғары (+ 57⁰С)

Кордильера - (испанша «тау жотасы, тау тізбегі» деген сөз)

Жазықтары: Ұлы жазық, Орталық жазық, Лаврентий қыраты

Таулары: Кордильер ұзын таубиік шыңы – Мак – Кинли (6197м), биік тауы – Гуньберн, Аппалачтауының ең биік шыңы – Митчель (2037 м),

Климаттық белдеулері: Арктикалық климат белдеуі, Субарктикалық климаттық белдеуі; Қоңыржай климаттық белдеуі, Субтропиктік климаттық белдеу, Тропиктік белдеу, Субэкваторлық климаттық белдеу, Экваторлық белдеу.

Табиғат зоналары:

1. Арктикалық шөл

2. Тундра мен Орманды тундра

3. Тайга

4. Аралас және жалпақ жапырақты орман

5. Орманды дала және дала

6. Шөлейттер

7. Ылғалды мәңгі жасыл орман

§ 11 АУСТРАЛИЯ

Ең кішкентай материк. Аустралия – аударғанда «оңтүстік» дегенді білдіреді. Тынық және Үнді мұхитымен шектеседі..

Жер шарындағы – ең құрғақ материк, ең аласа материк.

Сөнбеген жанартаулары жоқ бірден – бір материк. Аустралияда ең ірі – маржандық құрылым – Үлкен тосқауыл Рифі бар.

Уақытша кеуіп қалатын өзен арналары – криктер д.а .

Ең ірісі Куепрс – Крик д.а Ең үлкен өзені - Муррей

Ең ұзын өзен – Дарлинг, Ең үлкен көлі – Эйр көлі.

Эндемиктері – коала, ехидна, үйректұмсық, кенгуру

Табиғат зоналары:

1.Тропиктік шөл – шөлейт зонасы

Материктің ішкі ауданында өсетін тікенекті акация мен аласа эвкалиптерден құралған қалың ну бұталар мәңгі жасыл скрэб деп аталады, құрғақшылыққа төзімді – суккулентті өсімдіктер - деп аталады.

Вили- вили деп аталатын шаңды дауылдар мен құйындар жиі болып тұрады.

2. Саванналар мен сирек ормандар таралған.

Топырағы – қызыл – қоңыр

3. Ылғалды тропиктік ормандар және Ормандар,

4. Ылғалды субтропиктік ормандарда қызғылт – сары фераллитті топырақ.

Аустралия материгі мен Тасмания аралы бірігіп бір ғана – Аустралия Одағы мемлекетін құрайды.

МҰХИТТЫҚ АРАЛДАР

Мұхиттық аралдардың ең ірілері – Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия, Гавай, Фиджи

Мұхит аралдары – Милонезия (қара аралдар) Жаңа Гвинея., Жаңа Каледония, Жаңа Гебридтер, Сүлеймен, Фиджи, Бисмарк аралдары кіреді,

Полинезия (көп аралдар және ), Маркиз, Туамоту, Самао, Тонга, Тувалу, Гавай, Жаңа Зеландия аралдары кіреді,

Микронезия (Маршалл, Каролин, Мариан, Гилберт, Науру)

Аралдар пайда болуы жағынан 4 ке бөлінеді; Тектоникалық, жанартаулық, маржандық, архипелаг

§ 12 АНТАРКТИДА

Антарктида -грек тілінен аударғанда – «анти» - «қарсы» дегенді білдіреді. Ең суық материк

Мұзының орташа қалыңдығы – 2000м, Ең қалың жері – Шмидт жазығы, Ең биік нүктесі – Винсон тауы, Ең төмен жері - Бентли ойысы, Ең ірі сөнбеген влк – Эребус тауы.

Жағалық теңіздері – Уэддель, Росс, Ф.Ф. Белинсгаузен, Амундсен

Жерінің 99% - мұз құрсап жатыр

Зерттелуі:

1772 -1775ж.ж – Джеймс Кук

1819 -1891 ж.ж Ф.Ф. Белинсгаузен мен М.П. Лазерев

1911 ж Р. Амундсен, 1912 ж. Р.Скотт, 1957-1958ж.ж «Халықаралық география жылында» Антарктидада зерттеулер жүргізілді.

Жаздың орташа тәуліктік температурасы – 30⁰С, қыста -70⁰С. Восток станциясында жердегі ең төменгі температура (-89,2⁰С) тіркелген.

Антарктиданың көп бөлігін – Антарктикалық шөл алып жатыр

§ 13 ЕҢ, ең,ең …..

Атауы	Ауданы жөнінен ең... ( млн км2)	Ең	Ең тереңі			Ең биігі
Тынық	178,6	Ең үлкен, ең жылы +260, +290	Мариан шұңғыма-сы 11022 м			Мұхит кеңістігіндегі аса биік толқын - 15 м
Атлант	91,7	Ең балығы көп	Пуэрто – Рико (-8742м )			Цунамиде – 30м дейін жетеді Жалпы мұхит суының тұздылығы шамамен 35%0
Үнді	76,2	Тұздылығы жоғары 36,5 %0, Қызыл теңізде 41%0,	Зонд (- 7209м)
Солт. Мұзды	14,8	Ең суық мұхит
Ніл	6 671м	Ең ұзын өзен
Амазонка	7 100 км2	Алабы ең үлкен
Гималай тауы	Ұзындығы 2400 км	Джомолунгма 8848м ең биік шың
Өлі теңіз		Құрлықтағы ең терең ойыс. Азияда	Тереңдігі - 403 м
Сахара	7000 000	Ең ірі шөл
Гоби, Ливия	2000 000	Ірі шөлдер
Анхель	1054 м	Ең ірі сарқырама
Еуразия	54 427 млн км2	Ең үлкен материк	Ең биік влк Ключи шоқысы (4750 м)
Жер сілкіну шкаласы	1- 12 балға дейін	Топырақтағы қарашірік мөлшері ( 0- 9)	Қалыпты атмосфералық қысым 760 мм-ге тең
Жердің геология-лық жасы	4,5 - 5 млрд жыл	Жер қыртысының қалыптасуына кеткен уақыт 2,5 – 3,5 млрд жыл			Тіршіліктің пайда болға-нына шамамен 3 – 3,5 млрд жыл
Жер шарының көлемі	510 млн км 2	71% су 361,1 млн км	29 % құрлық 149 млн км
Жылу белдеуі	бесеу	екі тропиктік	екі қоңыржай				бір экваторлық
Литосфера қалың-дығы	Мұхит астында 5 – 10 км	Материк- терде 35 – 40 км	Биік таулы аудандарда 70 – 80 км
Атмосфера қабаттары	Тропосферада 17– 19 км Полюстерде 9км, экватор да 15-17 км	Тропопауза 1-2 км өтпелі қабат	Стра- тосфера 50 – 55 км				Озон қабаты 25 – 30 км биіктікте
Қазақстанда ұзындығы 1000 м – ден асатын	7 өзен бар	1. Ертіс (4248 м) 2. Тобыл (1600 м) 3. Есіл (2450м) 4.Жайық 5. Сырдаря 6. Іле 7. Шу
Ең үлкен көл - Каспий теңізі	Қазақстандағы ең ірі мұздық Корженевский

ІІІ – БӨЛІМ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯСЫ

§ 14 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН ТУРАЛЫ

1990ж 25 қазан Қаз. ССР – нің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттің егемендігі туралы Декларация қабылдады.

• 1990ж 25қазан Республика күні болып белгіленді.

• 1991ж 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.

• 1991ж21 желтоқсан ТМД – ға мүше болдық

• 1992 ж. 2 наурызда БҰҰ мүше болдық

• 1992 ж 4 маусымда ҚР –ның мемлекеттік Туы мен Елтаңбасы қабылданды.

• 1993ж 15 қарашада Ұлттық теңгеміз енгізілді.

• 1995ж 30 тамызда жаңа Ата Заңымыз қабылданды.

• Ата Заң бойынша тұңғыш президентіміз сайланды.

• Әкімшілік территориялық құрылымымыз - Унитарлы мемлекет.

• Республикада 130 ұлт пен ұлыс өкілдері тұрады

• ҚР – ның Заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан: Сенат және мәжілістен

• Әкімшілік – аумақтық жағынан Қазақстан Бес бес ЭА – ға, 14 облысқа 168 ауданға, 86 қалаға бөлінеді тұрады

• 1997 ж Қазақстан астанасы Алматыдан Астанаға көшірілді

• 1998ж 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.

ҚАЗАҚСТАНҒА ФИЗИКО- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМА

Қазақстан аумағының көлемі 2724,9 мың шаршы шақырым. Халқы 15млн.(1999ж санақ бойынша) Қала халқының үлесі 56%. Халық тығыздығы 1км² жерге 5,5 адамнан.

Аумағы жөнінен Еуразияда 4- орын , дүние жүзінде 9- орында.

Қазақстан құрлықта Ресей, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан мемлекеттерімен шектеседі

Республика қоңыржай ендіктің 55⁰26^/ с.е, 40 ⁰56 ^/- ке 45⁰27^/ш.б

87⁰ 18^/ ш.б аралықтарында жатыр.

Қазақстан территориясы 3- 4- 5 -6, - сағаттық белдеулерде жатыр.

• Бір сағаттық белдеудің ішіндегі уақыт – белдеулік уақыт д.а

• 1930ж 16 маусымда КСРО үкіметі жарлығымен белдеулі уақыт

1 сағатқа ілгері қойылады – бұл уақыт – декреттік уақыт д.а.

• Әр меридиан ішіндегі уақыт – Жергілікті уақыт деп аталады

Қазақстан жері туралы зерттеулер кезеңі.

КЕЗЕҢ ДЕР	Зерттеушілер
І	Геродот - Каспиидің тұйық көл екндігін, оның шығысында шексіз дала, жер жатқандығынбаяндай келіп, Жайық, Жем, Еділ өзендері туралы баяндаған. Птоломей- Сырдария, Амудария Каспийге құяды деген Страбон - Каспий тұйық алап емес Солт. Мұзды мұхиттың шығанағы, ал Арал Каспийдің шығанағы деп есептеген. Амудария, Сырдария туралы дұрыс мәліметтер қалдырған.
ІІ	Ұлы Жібек жолындағы (6970км) қалалар – Суяб, Құлан, Тараз, Отырар, Баласұғын, Сайрам, Сауран
ІІІ	Әбу Насыр Әль – Фараби қазақ жеріндегі қазіргі географиялық атаулардың қалыптасуына үлес қосты. Махмуд Қашқари -дөңгелек картасына қазақ жерінің көптеген нысандарын түсірді. «Диуани – лұғат – ат - түрік» кітабының географияда маңызы зор болды.
ІV	Қыдырғали Жалаири - «Жылнамалар жинағы » атты географиялық мазмұндағы кітап жазған. П.П Семенов – Тянь – Шаньский ; Тянь – Шаньды зерттегендердің алғашқысы Орталық және Солт. Тянь – Шаньға Хан – тәңірі массивіне дейін барды. Н.А. Северцев - Арал теңізін, Сырдарияның төменгі ағысын, Қаратау жоталарын зерттеген. И.В Мушкетов - Тянь – Шаньмен Жоңғар Алатауының құрылысын зерттеген.Л.С. Берг - Солт. Қазақстанды, Тұзды көлдерді, Арал теңізін зерттеген. Ш.Ш Уалиханов- Жоңғар Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлелдеген.
V	Қ.И Сәтпаев - Жезқазғандағы Мыс кенінің ашылуына үлес қосты. Минералды шикізатқа бай, Сарыарқа кенді Алтай сияқты аймақтарға ерекше назар аударды. Жер бедері мен климат зерттеліп, климаттың аудандастырылуы жасалды. 640 тан аса ғылыми еңбегі бар. 1920ж - Қазақстанда Зерттеу қоғамы құрылды. 1939ж - арнайы География секторы құрылып, оны ғалым Н.Н Баранский басқарды. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді «Қазақстан климаты» атты жинақ жасады. 1946ж ҚР – ның Ғылым Академиясы құрылды. 1950ж. «Қазақстан » атты монография шығарылды.

§ 15 ҚАЗАҚСТАНННЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ,

ГЕОХРОНОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Жер шамамен 4,5 - 4,6 млрд жыл бұрын ғана дамыған. Ал литосфераның қалыптасуына шамамамен 3 – 3,5 млрд жыл кеткен.

Қазақстан территориясының геологиялық дамуына қысқаша сипаттама:

І – Кембрийге дейінгі қатпарлы аймақтарға – Шығыс Еуропа платформасы ( Каспий маңы ойпаты, Орал алды, Үстірт) кіреді де ол Байкал қатпарлығы деп аталды.

ІІ –Палеозойдың 1- жартысында Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы көтерілген. Бұлар бір ғана атпен

Каледон қатпарлығы деп аталды.

Палеозойдың 2- жартысында Тянь – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп Бұлар Герцин қатпарлығы деп аталды.

ІІІ - Мезозойда Қазақстан территориясында ешқандай тау түзілісі болмады, қайта тегістелулер жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Тянь– Шань қазіргі Сарыарқадағыдай аласа таулар болып жатты.

Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң бұл тау түзілісі Мезозойлық деп аталды.

ІV – Кайнезойда Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2- рет көтеріліп қатпарлы – жақпарлы құрылым түзді

Геологиялық жер жылнамасы

Эралар	Ұзақтығы (млн жыл)	Дәуірлер	Ұзақтығы (млн жыл)	Қатпарлықтар	Қандай таулар түзілді
Кайнезой (КZ )	67	Төрттік (Q) (антропоген)	1,8	Альпі	Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь – Шань 2- рет көтеріліп – Қатпарлы – жақпарлы құрылым түзді.
		Неоген N	23,2
		Палеоген (P)	42
Мезозой (MZ)	165	Бор (K)	70	Мезозой	Қазақстан территориясында ешқандай тау түзілісі болмады, қайта тегістелулер жүрді. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы , Т – Шань қазіргі сарыарқадағыдай аласа таулар болып жатты. Сонда да әлемде басқа жерлерде тау түзілуі жүріп жатқан соң бұл тау түзілісі
		Юра (J)	55 -58
		Триас (T)	40 - 45
Палеозой (PZ)	330	Пермь (P)	45	Герцин	Т – Шаньның батысы, Сарыарқа мен Мұғалжардың шығысы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Торғай қолаты, Тұран ойпаты – көтеріліп
		Карбон (C)	65 – 70
		Девон (D)	55 - 60
		Силур (S)	35
		Ордовик (O)	60 – 70
		Кембрин	70 – 80
Протрезой (PR)			210	Каледон	Тянь – Шаньның солтүстігі, Сарыарқаның солт. батысы көтерілген.
Архей (AR)			1000	Байкал

§ 16 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР БЕДЕРІ

Қазақстанның - Ең биік нүктесі - Тянь - Шань тауларындағы Хан – Тәңірі (6995м) шыңы . Ең төмен жатқан нүктесі – Қарақия ойысы (-132м)

Каспий маңы ойпаты – Теңіз деңгейінен (-28м) төмен жатыр.

Жер бедерінің ерекшеліктері.

1. Қазақстан жер бедері – батысында, солтүстігінде, орталығында ойпаттар мен жазықтар және аласа таулар басым.

2. Биік таулар республиканың шығыс және оңт. Шығ. Жағын қамтиды

3. Еліміздің жер беті шығыстан батысқа, оңтүстіктен солтүстікке қарай аласара береді

4. Биік таулар мен тау аралық аңғарлар және жазықтар алмасып отырады.

Қазақстан жер бедерінің 10 % ғана ТАУЛЫ. Қалғаны- ойпат, жазық, үстірт,қыратты жерлер.

Жер бедерінің негізгі сипаты.

• Салыстырмалы биіктігі бірдей және геологиялық құрылымы біртектес жер пішіні – Жазықтар д.а Олар абсолюттік биіктігіне қарай :

1. Ойыс – (теңіз деңгейінен төмен) 2- Ойпат – (абс. Биіктігі 200м дейін)

3 -Қырат - (абс. Биіктігі 500м дейін) 4-Үстірт - (абс. Биіктігі 500м жоғары

Қазақстан жеріні 9 табиғи аймаққа бөлуге болады.1. Шығыс Еуропа жазығы, 2. Тұран жазығы, 3. Солт.Қазакқ жазығы, 4. Сарыарқа, 5. Орал, 6. Алтай, 7. Сауыр – Тарбағатай, 8. Жоңғар Алатауы, 9. Тянь – Шань

Тапсырма - физикалық карта бойынша осы табиғи аймақтарды тауып, жер бедерінің аса ірі құрылымдарына назар аудару, қандай ТЗ жататынын, климатының қандай болатынын, ішкі өзендеріне назар аудару, пайдалы қазбаларын жаттау.

Қазақстан жазықтары: - Шығыс Еуропа , Батыс Сібір жазығы ,

Балқаш маңы жазығы

Батыс Сібір жазығы – Қазақстанның солтүстік және солт шығысына дейін созылып жатыр. Ол Ертіс маңы және Есіл – Тобыл деп екіге бөлінеді.

Ойпаттар: Тұран ойпаты – Қазақстанға оның тек солтүстік бөлігі ғана кіреді, Каспий маңы ойпаты мұхит деңгейінен 27 м төменде жатыр, күмбез тәрізді қыраттар биіктігі 10 – 45 м ұзындығы 25 км ені 200 -300 м ара қашықтықтағы 1-2 км шамасындағы бэр төбешіктері кеңіне таралған.

Үстірттер мен Қыраттар ; Үстірт – ең биік тұсы - Мұзбел жоны, биіктігі - 340 м, Торғай үстірті абсолюттік орташа биіктігі - 200-300м , Орал алды, Жалпы Сырт, Жем, Бетпақдала, Балқаш маңы жазығы үстірті.

§ 17 ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫ

Қазақстанның аласа таулы өлкелеріне Сарыарқа ( немесе Қазақтың ұсақ шоқысы деп те атайды), Мұғалжар (Ресейдегі Орал тауының жалғасы), Маңғыстау

Аласа тау аты	Оның ең биік жері	Жоталары	Тау жыныстары	Пайдалы қазбалары
Сарыарқа	Ақ сораң (1565 м)	Ұлытау, Шыңғыстау, Көкшетау таулары, Баянауыл, Қарқаралы	Гранит, порферит, тақтатас, кварцит, құмтас	Көмір, мыс, темір, марганец, Жәйремде сирек кездесетін металл
Мұғалжар	Үлкен Боқты-бай	Батыс Мұғалжар, Шығыс Мұғалжар, Шошқакөл тауы	Магмалық, шөгінді тау жыныстары	Никель, кобальт, хро хромит, мыс, сир әктас, цемент
Маңғыстау	Ең биік бөлігі Қаратау жотасындағы Бес-шоқы (556 м) Қара-қия ойысы (-132м)	Оңтүстік және солтүстік Ақтау тау тізбектері кіреді	Құм, кристалды тақтатас, қара әктас, ақ әк тас	Мұнай, газ, ас тұзы, бор, құрылыс заттары

Қазақстанның биік таулары

	Шы ңы	Жота лары	Тау жыныс-тары	Пайдалы қазбасы	Биіктік белдеуліктері
Алтай	Мұз тау (4506м)	Оңт. Алтай, Батыс немесе Кенді Алтай, Қалба жотасы	Метаморфтық саз балшықтан, кремнилі тақтатастан, гранит, жанартаулық эффузиядан түзілген	Поли-металл, мырыш, қалайы, қор-ғасын, воль-фрам, күміс, сынап, алтын, сирек кездесе-тін метал-дар	300- 800м – шөл 800м - шөлейт 1300м - дала 1800м – орманды 2300м – шалғынды 2800м – альпілік 3300м – қарлы - мұзды
Сауыр- Тарбағатай	Мұз тау (3816м)	Сауыр-Тарбағатай Барқыт-бел, Тастау.	Палео зойлық жыныс- тар тақтатас құмтас, әктас, саздан тұрады	Жан- ғыш тақта- тас, әктас	700 м биіктікте шөлейт зона
Жоңғар Алатауы	Бесбақан (4622м)	Орқа-шар, Жайыр	Кем-брийге дейінгі гранит-тер мен кристалды тақ-тастар-дан тұрады	Тақтатасқұмтас, әктас	300м ге дейін – шөлді 300 – 800 м - шөлейтті 800 – 1800м – далалы 1800 – 2300м - орманды 2300 – 3300м- шалғынды 3300 – 4300м – қарлы 4300 – 4800м - мұзды
Тянь – Шань	Хан тәңірі(6995м)	Іле Ала-тауы, Кетпен, Күнгей Ала-тауы, Шу – Іле Ала- тауы, Қырғыз жотасы, Талас Ала-тауы	Палезойға дейінгі жыныс-тар: тақтатасгнейс,әктас, құмтас, сазды тақтатас	Фос-форит, қор-ғасын – мырыш, гипс	300м ге дейін – шөлді 800 – 1300 м - шөлейтті 1300м – 2300м - далалы 2300 - 2900м - орманды 2900 – 3800м- шалғынды 3800 – 4300м – қарлы 4300 – 4800м - мұзды Тянь – Шань деген сөз қазақша «Тәңір шыңы, Аспан тау» дегенді білдіреді

§ 18 ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫ, ТАБИҒАТЫ

Табиғат зонасы	Климаты	Топырағы	Өсімдіктері	Жануарлары
Орманды дала 0,4 %	Жазда +180- +200 С Қыста -170-190 Макс. -500 Жауын – шашын 370 – 430 мм	қаратопырақ 9 % - дық шірінді оңт –кке қарай бірте – бірте 6 %ға дейін азаяды	Бетеге, боз, бидайық, арпабас, қайың, итқонақ, құлпынай, қарағай қияқ, жоңышқа , қоян шөп	Саршұнақ, сұртышқан, егеуқұйрық, қосаяқ, түлкі, елік, қасқыр, сусар, бұлан, тоқылдақ, көкек, күйкентай, қарақұйрық
Дала 29 %	Жазда +180 ден + 230 С – қа дейін жетеді Қыста -160 - 180 Макс. -400 Жауын – шашын 300мм	Қара және қызыл қоңыр, 6 % - дық шірінді,оңт -ке. қарай азайып қыз-ғылт күрең топыраққа айналады	Боз, бетеге, атқонақ, едбелек, еркек шөп, жайшөп, жусан, итмұрын, меңдуана,бидайық, қияқ, құрақ, дәрілік валериан	Саршұнақ, сұртышқан, қосаяқ, түлкі, борсық, қасқыр, Ақбөкен, безгелдек, тырна, шағала, үйрек, сарыала қаз
Шөлейт 14 %	Жазда +220 , + 240 Қыста -150 - 170 Макс. -500 Жауын – шашын 180 – 300мм	Ашық қара – қоңыр, шірінді 2-3% ғана Саз топырақты сортаң	Бетеге, жусан, түймедақ, боздан, изен, ебелек, теріскен, көкпек, ши қамыс, құрақтал, итмұрын
Шөл 44 %	Жазда Солт. +240 , + 26 0 Оңт. +280 + 300 Макс. -700 Жауын – шашын	Қоңыр топырақ, оңт –ке қарай сұр қоңыр, сор, тақыр	Селеу, өлеңшөп, боз, жусан, бетеге, еркекшөп, қоңырбас, дермене Дерменеден сантанин дәрісі жасалады. Сазды шөлдерде ерте көктемде тез өсіп, тез қурап қалатын эфемерлер өседі.	Тасбақа, кірпі, кесіртке, оқжылан, улы өрмекші, бүйі, сарышаян, бүйі , қарақұрт, ақбөкен, қарақұйрық өседі

Топырақтың анасы – тау. Топырақтану ғылымының атасы – В.В Докучаев.

Топырақты құрайтын факторлар

Тірі ағзалар

Су

Ауа

Жылу

Қазақстан климаты – шұғыл континентті. Бұл климаттық температурадағы үлкен ауытқушылық, жауын - шашынның әркелкі түсумен ерекшеленеді.

Қазақстан климатын қалыптастырушы факторлар;

1 – Күн радиациясы, 2- атмосфераның алмасуы, 3- жердің төсеніш беті ( Олар; жер бедері, қар, су, топырақ, өсімдік)

Қаңтардағы орташа температура солтүстікте - 19⁰С ,

оңт үстікте -1,5⁰С

Қазақстанның ең суық жері – Атбасар (-57⁰С ) өңірі .

Ең жылы айы – шілде. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +19⁰С , оңт – те +28 ⁰ -30⁰С.

Жауын – шашынның ең аз түсетін жері Арал теңізінің солтүстік шығысы мен Балқаш көлінің батысына небары жауын–шашын жылына 100мм ғана түседі.Ал жауын- шашынның ең көп түсетін жері – Батыс Алтайдағы Кіші Үлбі өзенінің жоғары ағысында жылына 1600мм ылғал түседі.

Жылдық жауын – шашын мөлшерінің буланушылыққа қатынасын ылғалдану коэффициенті деп атайды.

§ 19 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ІШКІ СУЛАРЫ

Ірілі –ұсақты 85 мың өзен бар, оның жетеуінің ұзындығы 1000 км –ден асады Олар Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу.Республиканың барлық өзендері 2 алапқа жатады. Солт. Мұзды мұхитының алабы, және ішкі алап (Каспий, Арал теңіздері, Балқаш көлі)

Каспий теңізі алабының өзендері Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Үлкен өзен, Кіші өзен.

Арал теңізі алабының басты өзендеріне Сырдария, Арыс, Шу, Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас. Арал теңізінде 1100 аралдар тобы болған

Балқаш –Алакөл алабына – Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан.

Каспий теңізі көлемі жөнінен дүние жүзі бойынша 1- орында . Ол солтүстіктен – оңтүстікке қарай 1200 км – ге созылып жатыр. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалауының 29% Қазақстанға тиесілі.

Ал Арал теңізі Қазақстанда 2 орын, дүние жүзі бойынша 4 – орында.(Каспий, С.Амер – ғы Жоғарғы көл, Афри –ғы Виктория көлінен кейін)

Қазақстанда 48000 нан астам көл, 3000 ға жуық бөген бар.

Көлдер пайда болуы жағынан: Реликті (қалдық), тектоникалық, мұздық, кар, суффузилық, ескі арна көлдері болып алты типке бөлінеді.

Қазақстан мұздықтары. Қазақстанда 2724 мұздық бар. Біздің ең үлкен мұздық Корженевский мұздығы деп аталады. Мұздықтардың 3 типі бар

1. Тегістелген төбе мұздықтары,

2. Тау беткейлерінің мұздықтары

3. Аңғарлық мұздықтар

Сарамандық жұмыс №1

1 тапсырма. Карта бойынша осы аталған өзендерді контурға түсіру.

2 тапсырма.Олардың қоректену режимін анықтау.

З тапсырма. Өзен торы жиілігінің себебі мен су мөлшерінің климатқа тәуелділігін дәлелдеу.

Жел. Қазақстан жерін шығыстан батысқа қарай шамамен 50⁰ с.е бойымен жоғары қысым ( Воеков белдеуі) кесіп өтеді. Жел жылдамдығы м/сек – пен өлшенеді. Тауларда тау аңғарлық жел соғады. Жоңғар қақпасы арқылы сайқан және ебі желдері , Іле аңғарымен шілік желі, Қаратауда - Арыстанды – Қарабас желі, Жамбылдағы – Қордай желі, Мұғалжар тауындағы – Мұғалжар желі соғады.

Ебі желі Ж. Алатауынан оңт –шығысқа Алакөл көліне соғатын – жылы жел.

Сайқан – Ебіге қарама – қарсы Солт – батыстан оңт. - шығысқа қарай соғатын салқын жел.

ІV БӨЛІМ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ

ӘЛЕУМЕТТІК ГЕОГРАФИЯСЫ

§ 20 ХАЛЫҚТАР ГЕОГРАФИЯСЫ ЖӘНЕ

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ

Жер бетіндегі халық саны – 6 млрд – қа жуық (1999 ж есеп бойынша). Жер бетінің әр оныншы адамы Қытайлық. Ал Қазақстандағы халық саны (1999 ж есеп бойынша) 14 млн 953 мың 126 адам болса 2005ж 1 қаңтарындағы санақ бойынша 15 074,2 мың адамға жетті.

Жердегі адамдардың ата – тегі шамамен 5 млн жыл бұрын пайда болса, Саналы адам (Хомо сапенс) шамамен 50 - 100 мыңдай жыл бұрын пайда болған деген болжам бар.

1000 адамға шаққандағы адамның өсу көрсекішін промиллемен

( ‰) өлшейді

Халық санын реттеуге арналған саясат – демографиялық саясат деп атайды. Демографиялық жағдайды сипаттау үшін абсолюттік және салыстырмалы демографиялық көрсеткіштер пайдаланылады.

Адамзаттың үздіксіз жаңарып, ауысып отыруын қаматамасыз ететін туу мен өлу және табиғи өсу көрсеткіштерінің жиынтығын халықтың ұдайы өсуі - деп атайды.

Әдетте ұдайы өсудің үш типін ажыратады;

Ұдайы өсудің типтері	Көрсеткіштер			Аймақтар
	Туу	Өлу	Табиғи өсу
Дәстүрлі	өте жоғары	жоғары	өте жоғары	Африка мен Азияның мешеу елдері
Өтпелі	жоғары	төмен	жоғары	Латын Америкасы Азия, мұхиттық аралдар
Қазіргі	өте төмен	төмен	өте төмен	Еуропа, АҚШ, Аустралия Одағы,Канада

Абсолюттік өсу көрсеткішіне табиғи өсу мен механикалық өсу жатады.

Табиғи өсу дегеніміз – 1000 адамға шаққандағы туған және өлген адамдардың арақатынасы.

Механикалық өсу дегеніміз – халықтың басқа бір елден көшіп келушілердің есебінен көбеюін айтамыз.

Халықаралық ұйымдардың анықтауынша елдегі еңбекке жарамды жас 15 – 65 жас аралығы. Яғни осы жастағы еңбек етуге қабілетті адамдарды – еңбек ресурстары деп атайды. Ал Қазақстандағы еңбекке жарамды жас аралығы 16 – дан 63 жасқа дейін.

Жер бетіндегі сыртқы бет – бейнесінде ұқсас белгілері бойынша біріктіріліп топтасқан халықты – Нәсіл деп атаймыз және адамдарды 3 нәсілге бөлеміз:

1- Экваторлықтар немесе негройдтар (Түрлері қара шаштары бұйра, бойлары ұзын, еріндері қалың Мысалы оларға Африкандықтар, аборигендер

2 – Еуропалықтар (Реңі сары, шаштары тік, бойлары ұзын, көздері үлкен, мысалы оларға; Орыстар, ағылшындар, американдықтар, украиндар жатады

3 – Монғолойдтар (Түрлері қызғылт қоңыр, шаштары тік, бойлары орташа, көздері қысыңқы, жақ сүйектері шығыңқы болады, мысалы оларға ; жапондар, қытайлар, корейлер, қазақтар, қырғыздар жатады)

• Тілі мен ата қонысының , мәдениеті мен шаруашылығының ортақтық қасиеті негізінде тарихи қалыптасқан, біріңғай ұлттық санаға ие адамдар қауымдастығын – этнос немесе халық д. а Мысалы Қазақ, Ауған, Өзбек т.б

• Жер бетінде шамамен 3 - 4 мыңдай этнос бар.

• Қазақстан көп ұлтты мемлекет. Қазақстанда - 130 – дан аса ұлттар мен этностар тұрады.

• Әлемдегі халық ең тығыз қоныстанған ел – Бангладеш.

Онда тығыздық 1км²  - 915 адамнан келеді.

• Дүние жүзі бойынша орташа есеппен тығыздық 1км² – 45 адам-нан , ал Қазақстанда ең тығыз қоныстанған жерде

1км²  - 10 адамнан , ал орташа тығыздық 5,5 адамнан келеді.

• Халық өте тығыз орналасқан аудандарға –(1км² – 100 адамнан) Еуропа, Үнді – Ганг ойпаты, ОҢТ Үндістан, Шығ. Қытай, Жапония, Ява аралдары, Ніл аңғары, АҚШ – тың солт – шығ т.б жерлер кіреді

• Халықтың көшіп қонуын миграция д.а Миграцияның екі түрі бар; 1- Иммиграция (елге басқа мемлект азаматтарының көшіп келуі), 2 - Эмиграция ( елден басқа елге көшіп кету).

• Қаланың және қала халқы санының өсуін урбандалу (кенттену) д.а. Қазір Қазақстанда 86 қала 200 ПГТ бар.

• Дүние жүзі бойынша урбандалудың ең жоғарғы деңгейі Солт. Америкада, Еуропа және Аустралияда.

• Ең жоғары урбандалу – Германияда болса (86 %), Ең төменгі көрсеткіш Үндістанда (28 %),

• Миллионер қалалардың көршілес елді мекендерді қосып алуынан қала агломерация, ал жақын орналасқан агломерациялардың бірігуінен мегалополистер пайда болады. Қазақстандағы ең ірі агломерация Қарағанда мен Теміртау айналасында топтасқан.

• Кемелденген елдерде қала маңына қалалаық өмір салты қарқынды ене бастаған бұны – Субурбандалу дейді.

• Ал агломерациялардан аулақ ауыл маңының да қалаға бейімделуін Рурурбандалу дейді.

• Ірі агломерациялардағы қалада жұмыс істейтіндердің қаладан тыс елді мекендерге қоныс аударуын контрурбандалу деп атайды.

Нәсілдік белгілердің қалыптасуына қоршаған орта әсер етеді.

Экономикалық белсенді халық қатарына (ЭБХ) өндірістік және өндірістік емес салада жұмыс істейтіндер және жұмыс істегісі келіп арнайы жұмыссыздар қатарына тіркелген жұмыссыздар жатады.

Қазір шамамен жер бетінде ЭБХ саны 2,8 – 3 млрд адам.

Ең халық көп орналасқан материк – Еуразия

Тұрғылықты халқы жоқ материк – Антарктида

Адам - биосфераның бөлігі.

Дүние жүзінде кең тараған алты тіл (ағылшын, француз, орыс, испагн, араб, қытай ) БҰҰ – ның жұмыс тілі болып саналады.

Дүниежүзілік негізгі діндер: Мұсылман, Христиан, Будда. Ең көп тараған дін – Христиан діні. Ол католик, протестант, провославие – деп 3 ке бөлінеді.

Ұлттық діндер: Иудаизм – Солт Америка мен Палестинада,

Индуизм – Үндістан, Непал, Шри – Ланкада,

Конфуция , синтоизм, даосизм – Шығыс Азияда ,

Туудан чемпион атанған ел – Кения

Дәстүрлі діндер: Анемизм – рухқа табыну, тотемизм – шығу тегін өсімдік не жануармен байланыстыратындар, шаманизм – айрықша қабілеттерге аруақтармен сөйлесе алу қабілетіне сену мысалы бізде ата – баба рухына сену бұл әлі сақталған.

§ 21 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ГЕОСАЯСИ ОРЫНЫ

ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ САЛАЛАРЫ

Қазақстанның ЭГЖ тұрғысынан артықшылықтары:

1. Тарихи экономикалық дамыған елдермен шектесуі

2. Транзиттік жол торабында жатуы

3. Қазақстан аумағы жер бедерінің көп бөлігінің жазық болып келуі

4. Минералды ресурстар қорының молдығы.

Белгілі ғалым Н.Н Баранский Қазақстан аумағын аумақтық еңбек бөлініс ортақ, өзара байланысты 5 экономикалық ауданға бөлген.

Аумақтық еңбек бөлінісі -әр ауданның өзінде өндірілетін артық өнімдерін басқа ауданға шығарып, олардан қажет өнім алуы.

1. Солтүстік Қазақстан эканомикалық ауданы

2. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы

3. Батыс Қазақстан экономикалық ауданы

4. Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы

5. Орталық Қазақстан экономикалық ауданы

6. Әр экономикалық ауданның (ЭА) маманданған саласы болады. Маманданған сала сол аудандағы жетекші әрі өнімнің басым бөлігін беретін сала. Шығыс Қазақ. ЭА –ның маманданған саласы – энергияны көп қажет ететін түсті металлургия мен СЭС. Ал қосалқы сала осы маманданған саланы жетілдіру мен оны одан әрі қалдықсыз дамыту үшін қызметететін сала. Мысалы Шығ .Қазақ. ЭА түсті металлургия қалдығы

Шаруашылық бұл - өнеркәсіп, ауыл шарушылығы, құрылыс, көлік, сауда, білім беру, денсаулық сақтау, салаларының өзара байланысқан өзара жиынтығы. Оның негізгі салалары:

1. Өндірістік сала - өндіріс құрал – жабдықтарын өндіріп, материалдық қажеттіліктерді жасап тұтынушыға жеткізеді.

2. Өндірістік емес сала: адамдардың тұрмыстық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.

ҒТР кезіндегі өндірісті ұйымдастырудың түрлері:

Өндірістің ұштастырылуы – шоғырландыру,

Бір кәсіпорындағы технологиялық процесі ұқсас бірнеше өндірістің жинақталуын – құрамдастыру, кәсіпорынның біріңғай өнім шығаруға бейімделуін - мамандану, дайын өнім шығарудағы бірнеше кәсіпорынның арасындағы өндірістік байланысты -кооперативтендіру деп атайды.

Сарамандық жұмыс №2

Беріліген Қазақстан шаруашылығының салалық құрылымының кестесі бойынша өндірістік салалардың арасындағы өзара байланыстың түрлеріне мысалдар келтіру.

Эканомикалық аудан	Маманданған саласы
Орталық Қазақстан	қара металлургия, кен өндіру, отын өнеркәсібі, машина жасау,химия өнеркәсібі
Шығыс Қазақстан	энергияны көп қажет ететін түсті металлургия, су электр станциясы
Батыс Қазақстан	балық, мұнай – газ, химия, м
Солтүст. Қазақстан	Астық , мал шаруашылығы, қара метал, отын энергетика
Оңт. Қазақстан	Кен өндіру, өңдеу, ауыр, жеңіл және тамақ өнеркәсібіне, ауыл шаруашылығына маманданған

§ 22 ҚАЗАҚСТАН ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ

САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ

Шаруашылық

Өндірістік сала

Өндірістік емес сала

1. Ауыр өнеркәсіп

Отын

Элек. Энерг

Түсті металлургия

Қара металлургия

Машина жасау

Химия

Құрылыс материалы

Білім беру

Мәдениет

Өнер

Ғылым

2. Жеңіл және тамақ

өнеркәсібі

Тамақ, тоқыма, былғары, аяқ киім, баспа

Демалыс мекемесі

Денсаулық сақтау

Тұрмыстық қызмет көрсету мекемесі

Коммуналдық шаруашылық

3. Ауыл шаруашылығы:

(Мал және өсімдік шаруашылығы)

4. Құрылыс

5. Сауда

6. Қоғамдық тамақтану

7.Көлік және коммуникация; (Темір, Әуе, Су жолы, Құбыр, Автомобиль жолдары, телекоммуникация)

Дене тәрбиесі және спорт

Табиғаттағы адам игілігіне жаратылатынның барлығын табиғат ресурстары деп атайды.

Республикамыздағы минералды ресурстардың ерекшелігі – олар көбіне жер бетіне және бір – біріне жақын орналасқан. Сондықтан да минералды ресурстарды арзан ашық әдіспен өндіріп, кешенді түрде пайдаланады.

Сарқылатын

Сарқылмайтын

Қалпына келетін

Ядролық энергия

Күн энергиясы

Қалпына келмейтін

Жел энергиясы

Климаттық

қор

Пайдалы қазбалар

Су

Жер

Су

Био ресурс

Энергетикалық

(көмір, мұнай, газ, жанғыш газ)

Металдық

(темір, маргенец, түсті метал)

Химиялық

(фосфор, калий тұзы)

§ 23 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ПАЙДАЛЫ ҚАЗБАЛАРЫНЫҢ КЕН ОРЫНДАРЫ МЕН ӨНДІРІС ОШАҚТАРЫ

Пайдалы қазба	Негізгі кеніштері	Зауытттары мен комбинаттары	Осы өндіріске сай қосымша дамыған өндірісі
Мұнай мен газ	Мұнай - Атырау, Ақтөбе, Орал облыстарында шоғырланған: Кен орындары – Доссор, Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас, Теңіз, Қарашығанақ, т.б Газ – Қарашығанақ. Имаш, Жаңажол, Батыс Прорва, Тасболат, Шынар, Өзенде бар	Мұнай өңдеу зауыттары Атырауда – ол Батыс Қазақстандағы Атырау – Ембі, Маңқыстау алабы мұнайын өңдесе, Павлодар мен Шымкент мұнай өңдеу зауыттары Батыс Сібір мен Құмкөлден келетін мұнайды өңдейді. Қарашығанақ газы Ресейдің Орынбор қаласында өңделуде	Атырауда мұнай қалдығын өңдеу арқылы Полиэтилен , Мұнай жабдықтары зауыты бар, Ақтау мұнай қал-дығы парафиннен пластмасса жасайды, Шымкентте шина – резеңке зауыты, фармацевтикалық дәрі – дәрмектер жасалады.
Көмір Өндіруден д.ж – 8 орын алады	Тас көмір – Орталық Қазақстанның Қарағанды қаласы өңіріндегі Абай, Шахта, Шахан - Майкүбіде, Сауыр – Тарбағатайдағы Кендірлік кен орынында	Қарағандыдағы – металлургиялық толық циклді зауыт осы тас көмірдің коксін пайдаланады.	Теміртауда – Азот, Синтетикалық каучук, Резина – техника жасайтын зауыттары бар.
	Қоңыр көмір- Екібастұзда – Әлемде қоры жөнінен 1 орын алатын Богатырь кен орыны осында. Қоңыр көмір маңызы жөнінен екінші орында. Қоңыр көмір тағы да Торғай өңіріндегі Приозер, Обаған, Құсмұрында , Алматының Іле өзенінің бойында да бар.	Екібастұз энергетикалық көмірімен Солт, Қазақстан, Батыс Сібір, Оралдың 20 дан аса ЖЭС – і жұмыс істейді	Жаққан қалған күл, шлак қалдықтарын құрылыс өнеркәсібіне бетон , силикат кірпіш жасауға пайдаланады
Темір кені	Қостанайдың - Қашар, Соколов – Сарыбай, Кентөбе, Қаратас, Атансорда Орталық Қазақстанда Атасу, Қаражалда	Теміртауда металлургия комбинаты темір кенінің концентратын ТЦЗ Қарағандыға жібереді. Онда шойын, болат, прокат жасалады, Қостанай қайта қорыту комбинаты – шойын, болат, құбыр, рельс, жұқа – табақ темір жасайды.	Қостанайда синтетикалық жасанды талшық Теміртауда - күкірт қышқылы , азот тыңайт-қыштарын өндіре- ді, Шахталық машина шығарады. Металлургия және домна пеші қалдықтарымен ірі цемент зауыттары жұмыс істейді. Олар; Шымкент, Сазтөбе, Семей,Қарағанды, Октябрьск (Өскемен)
Хром, Никель немесе темір қоспасы – Ферроқорытпа.	Ақтөбе облысындағы – Кемпірсай және Дөң тобына жататын кендер жоғары сапалы – (Хромтау қаласында орналасқан), Бұрақтал, Аққараның никелімен жұмыс істейтін Никельтау қаласындағы кен байыту комбинаттары бар.	Ақтөбеде, Павлодардағы Ақсуда Орталық және Батыс Қазақстанның маргенец, хромит кенін пайдаланып сапалы болатқа ферроқорытпа жасайтын зауыттары бар.	Ақтөбеде – фосфор тұздары бар Ең ірі Супер фосфат зауыты- Ақтөбе, Алға, Таразда жұмыс істейді
Полиметалл- Қорғасын - мырыш	Кенді Алтай - Өскемен облысындағы – Риддер, Зырян, Қалба жотасы,	Лениногор , Өскемен, Зырян, қорғасын – мырыш комбинаты, Өскемен титан – магний	Өскемен титан – магний комбинаты қасынан – калий тыңайтқыштары өңделеді. Өскемен, Риддер –күкірт қышқылы зауыты жұмыс істейді
	Қаратаудағы - Ащысай, Мырғалымсай, Байжансай	Шымкент қорғасын зауыты,
	Ж.Алатауындағы Текеліде, Орт. Қазақстандағы – Қызылеспеде	Жәйрем полиметалл зауыты,
Мыс -	Жезқазған, Балқаш, Қоңырат, Саяқ, Бозшакөл	Жезқазған, Балқаш Мыс қорыту зауыттары бар, Ең ескісі – Ертіс мыс зауыты	Балқаш, Жезқазған - күкірт қышқылы зауыты
Фосфор	Таразда	Тараз супер фосфат зауыты, фосфор тұздары зауыты	Қалдықсыз өнім
Асбест	Қостанайдағы – Жетіқарада, Хантау, Шу – Іле тауларында	Жетіқарада , Таразда асбест комбинаты шифер, плита, асбест құбырын жасайды	Қалдықсыз өнім
Алюминий	Ақмола және Арқалықта	Суға бай, арзан эл. энергиясы бар Павлодарда қорытылады	Қалдықсыз өнім
Алтын	Алтайда, Қалба жотасында , Жітіқара өңірінде, Орталық Қазақстанда – Степняк, Ақсу, Майқайыңда кездеседі	ӨЗ өндіріс территорияларында қорытылып, өңделіп, зергерлік бұйымдар ажасалады және құйма алтын түрінде мемлекеттік қорды құрайды.	Қалдықсыз өнім
Еліміз- Дүние жүзі бойынша - Вольфрам, бариттің қоры жөнінен – 1, күміс, қорғасын, Ақтөбедегі хромит пен Қаратаудағы фосфордан -2, Марганецтен -3, Қорғасын, Уран, Молибден. – 4, Темірден - 8 орында тұр

Қара металға аса қажетті кеннің бірі марганец. Қара металлургияда Топардың әк тасы, Алексеевтің доломиті, отқа төзімді саз бен кварцит те пайдаланылады

Кокс – тас көмірді жоғары температурада ауасыз қыздыру нәтижесінде алатын отын түрі.

Қарағанды көмірін 1831ж қойшы бала Апақ Байжанов тапты.

Екібастұз көмірін 1867ж Қасым Пішенбаев ашты.

Электр энергетикасы – 1. АЭС, 2. ЖЭС, 3. СЭС алынады.

Маңқыстаудағы Ақтау қаласында еліміздегі жалғыз АЭС бар оның қызметі Каспий суын шапшаң нитрондар арқылы гидролиздеу яғни тұщыландыру және электр энергиясын беру. ЖЭС тер әр облыс орталықтарында, ірі қалаларда да да бар. Ең ірі СЭС тер Шардара, Ертіс, Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі.

1717ж Алтайда қорғасын мен мырыш бар екені анықталғаннан кейін елімізде түсті металлургия өнеркәсібі дами бастады. Ең алғашқы түсті металлургия кәсіпорыны Риддер полименталл комбинаты мен Қарсақбай мыс қорыту зауыты.

Түсті металдар тобы

Металдар			Басқалары
Ауыр	Жеңіл	Қымбат	Баяу балқитын	Сирек кездесетін
мыс қалайы қорғасын мырыш никель	алюминий титан магний	алтын күміс платина	вольфрам молибден	уран германий және т.б

§ 24 Машина жасау орталықтары, химия және

құрылыс заттары

Қала ат-тары	Шығаратын машина түрлері
Шым-кентте	пресс- автомат	жоғарғы вольтті аппараттар	сағат жинау
Петро-павл	изоляциялық материалдар	шағын литражы қозғалтқыштар	Авто бөлшек-тер зауыты, ауыр маш.бөлшектерін	протез – орто-педия, жол техни-касы құралдарын
Ақтөбе	рентген аппара- туралары	мұнай – газ өңдеуге керекті
Орал	механикалық арматура	прибор	Құрылыс монтаж құралы
Аста- нада	ауыл шаруаш. машиналары,	автобөлшектер
Павло- дарда	трактор	мұнай –газ өңдеуге керекті	вагон жөндеу
Алма-ты	металлургияға қажетті машина «ААМЖЗ» , «Поршень» зауыты	химия комбин.	Газель, «Кам АЗ» құрастырады	Төменгі вольтті аппараттар мен , электр жабдықтарын
Кентау	экскаватор	Өскемен эл станц. үшін
Атырау	мұнай-газ өңдеу заттарын	Кеме жөндеу
Қара-ғанды	шахтаға қажетті құралдар	бұрғылау машин.,	кран, кен комбай-нын	электрлі моторлар
Семей	кабель	арматура	электр станок
Өске- мен	конденсатор (электр техникасы, теміржол, құрылыс, ауыл шаруашылығы пайдаланатын)	прибор, арматура	«Шығысмаш» зауыты бұрғылау аппараттарын	полимерлік машина жасау
Талды-қорған	аккумулятор
Көкшетау	прибор	медицина аппараты (оттекті демалу)	таразы

Химия өнеркәсібінің кешені. Химия өнеркәсібі ауыр өнеркәсіптің бір саласы. Тараз, Шымкент, Ақтөбе химия комбинаттары минералды фосфор тыңайтқыштар, Павлодар, Шымкент химия кәсіпорындары жанармай, Қостанай химия зауыты жасанды талшық, Шымкент химия комбинаты шина, резина, техникалық бұйымдар, синтетикалық жуу заттарын, фармацевтік препараттар, Теміртау зауыты синтетикалық каучук шығарады.

Павлодар мен Қызылордада ас тұзы игерілуде.

Жезқазған, Балқаш, мыс зауыты, Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Ақтөбе, Тараз суперфосфат зауыттарында күкірт қышқылын алатын цехтар бар. Күкірт қышқылының көп мөлшерінен фосфор және азот минералды тыңайтқыштары өндіріледі,оны тағы да мұнай өнімдерін тазалауға, аккумулятор толтыруға, металл өңдеуге, вискоз өндіруде, тоқыма өнеркәсібіне т.б жерлерге пайдаланылады.

Химиялық талшықтар; Жасанды және синтетикалық талшықтар болып бөлінеді. Ал синтетикалық талшықтың өзі органикалық, органикалық емес деп екіге бөлінеді.

Ацетиленнен синтетикалық каучук алу энергияны көп қажет етеді. Синтетикалық каучуктан ситетикалық смола, одан пластмасса алуға болады.

Химия өнеркәсібі негізгі 3 салаға бөлінеді; Кен химиясы, Негізгі химия, Орг. Синтез бен полимер химиясы.

Химия өнеркәсібі

Кен химиясы

Негізгі химия

Органик. синтез

Фосфор, калий тұзы, ас тұзы, апатит

Сода өндірісі, күкірт қышқылы, минералды тыңайтқыш

Жасанды талшық,

каучук, пластмасса, бояу, кір жуатын ұнтақ

Құрылыс материалдары үш топқа бөлінеді:

1. Минералды құрылыс шикізаты (құм, қиыршық тас, ұсақ тас, гранит, мәрмәр)

2. Ұстастыратын материалдар (цемент, әк т.б.)

3. Қабырғалық материалдар – бетон, темір - бетон

Цемент - Әктас, мергель қалдықтары, бор, құмның қоспасынан жасалады.

Құрылыс материалдарының негізгісі – бетон, темір – бетон бұйымдарын жасау.

Маңызы жөнінен екіншісі – гранит, мәрмәр, құм, қиыршық тас, саз, гипс, асбест болып табылады.

Құрылыс материалдардың табиғаттағы таралу аймақтары

Шикізат түрі	Кездесетін жерлері
Гранит, мәрмәр,құм, қиыршық тас, саз, гипс	Республиканың бар жерінде де кездеседі
Саз, гипс, асбест	Солт, Оңт, Орт , Шығыс Қазақстанда, Қаскелеңде кездеседі
Жоғары сапалы каолинді саз	Ақмола обл-дағы Алексеевка кешенінде
Кварц құмы	Ақмола, Павлодар обл
Шыны алынатын кварцит құмы	Шортандыда, Атыраудың Құрманғазы ауданында
Табиғи асфальт	Атырауда
Асбест	Жетіқарада, Таразда
Керамзит және саз	Алматы, Шымкент, Қостанайда
Шифер жасайтын зауыт – Таразда, Жетіқарада Асбест – цемент өндірісінің ірі кен кәсіпорыны - Қарағанды, Семей, Шымкентте, Жетіқарада, Таразда

§ 25 Агроөнеркәсіптік кешен. Қазақстанның ауыл

шаруашылығы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі.

Агроөнеркәсіптік кешенін(АӨК). дамыту аграрлық саясаттың негізі болып отыр. Оның негізгі міндеті – елемізді азық – түлікпен, ал өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізаттарымен қамтамасыз ету болып отыр.

Агроөнеркәсіптік кешен

Ауыл шаруашылығы өнімдерін тасымалдау,қайта өңдеу

АӨК -нің дамуын қамтамасыз ету

Ауыл

шаруа-шылығы

жетекші сала

Ауыл шаруашылығы машиналарын жасау өнеркәсібі, минералды тыңайтқыштар өндіру кәсіпорыны

Өсім-дік

шаруашылығы

Мал

шаруашы-лығы

Жеңіл

өнер-кәсіп

Тамақ өнер-кәсібі

бау

- бақша

дәнді жемшөптік техникалық

Дәнді дақылдарға - бидай, күріш, арпа, сұлы, тары, жүгері қарақұмық жатады. Дәнді дақылдардың өзі жемшөптік және азық –түліктік болып екіге бөлінеді. Елімізде бидайдың екі түрі- жаздық бидай, күздік бидай өсіріледі. Күздік бидай еліміздің шығыс орталық, солтүстіктің қары қалың, топырағы құнарлы әрі жұмсақ тау бөктерлерінде өсіріледі

Тары – Ақтөбе, Ақмола, Павлодарда жақсы өседі

Қарақұмық – Павлодар мен Оңтүстік Алтайда өсіріледі.

Техникалық дақылдарға – шитті мақта, қант қызылшасы, күнбағыс, темекі, зығыр жатады.

Шитті мақта - бағалы талшықты дақыл. Ол Мақтаралада, Келес, Арыс өзені бойында, Түркістан, Шымкент қалалары маңында өсіріледі.

Күнбағыс – Шығыс Қазақстан мен Павлодар облыстарында өсіріледі.

Қант қызылшасы – Жамбыл, Алматы облыстарында өсіріледі.

Жүзім – Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы, Арыс Сырдария өзендерінің төменгі сағасында өсіріледі.

Темекі – Алматы облысында өсіріледі.

МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

Қой мен ешкі	Мүйізді ірі қара	Жылқы	Түйе	Құс (млн бас)
12 148,6	2 272,3	1 061,8	113,8	25,0

Қой шаруашылығы – Оңтүстік Қазақстан, Батыс және Шығыс Қазақстанда жақсы дамыған.

Мүйізді ірі қара етті – сүтті, сүтті- етті бағыттағы шаруашылықтарға бөлінеді.

Етті – сүтті бағыттағы ірі қараны Шығыс Қазақстан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары өсіреді

Ал сүтті – етті бағыттағы мүйізді ірі қара ны қала маңында орналасқан шаруашылықтар өсіреді. Еліміздегі асыл тұқымды мүйізді ірі қара мал түрін атасақ – сүтті – етті қырдың қызыл сиыры, алатау сиыры, талас сиыры, қазақтың етті – сүтті ақбас сиыры.

Жылқының түрлері: Жабы, адай, көшім, қостанай жылқысы болып беске бөлінеді.

Түйе шаруашылығына – Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстары маманданған.

Марал шаруашылығы Қазақстан бойынша тек Шығыс Қазақстан облысының Катонқарағай ауданында дамыған.

Жібек құрты – Оңтүстік Қазақстан облысында өсіріледі.

Омарта шаруашылығы – Алтайдың, Жоңғар Алатауының, Тянь – Шаньның биік тау бөктерлерінде Шығыс Қазақстан облысындағы «Путинцево» шаруашылығында өсіріледі

ТАМАҚ ӨНЕРКӘСІБІ

Тамақ өнеркәсібінің базасы шикізатты пайдалануына қарай үш топқа бөлінеді.

1. Өсімдік шаруашылығының шикізаты

2. Мал шаруашылығының шикізаты

3. Өндіріс шикізаттары (тұз, минералды су, балық, теңіз өнімдері)

Тамақ өнеркәсібін орналастыруға әсер ететін факторлар шикізат пен тұтынушылар. Осы факторларға сай тамақ өнеркәсібін 3 салаға бөлуге болады.

1. Шикізат көзіне жақын орналасқан салалар (қант, спирт, сүт,май, консерві, крахмал, сірне)

2. Тұтынушыға жақын орналасқан салалар (наубайхана, сыра қайнату, сүт, макорон, кондитер)

3. Шикізат көзіне де тұтынушыға жақын орналасқан салалар (ет , ұн тарту, шарап жасау, темекі өңдеу т. б )

Негізгі ірі ет комбинаттары Семей, Петропавл, Орал, Алматы, Қызылорда қалаларында орналасқан. Семей еліміздегі ең ірі ет комбинаты. Елімізді ең жоғары сапалы ұнмен қамтамасыз етіп отырған қалалар Астана , Тараз, Қапшағаай, Қостанай.

Макарон зауыттары Алматы, Қарағанды, Петропав, Шымкент, Семей, Ақтөбе. Ақтөбе макарон фабрикасы Италияның технологиясымен жабдықталған

Қант зауыттары - Жамбыл, Алматы облыстарындағы Боралдай, Тараз, Шу, Мерке, Қарабұлақта құмшеке мен шақпақ қант шығарады.

Шитті мақта майын – Шымкентте шығарады.

Маргарин – Алматыда шығарылады

Балық өңдеу кәсіпорындары Атырау, Баутино, Балықшы, Зайсан, Приозерный, Балқашта.

Атырау мен Балқаш елімізді балық консервісімен қамтамасыз етуде.

Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары туралы

Жеңіл өнеркәсіп салалары	Дамыған аудандары
Мақта тазалау	Оңт. Қазақстан, Шымкент, Түркістан, Мақтарал
Жүн жуу	Семей, Тараз
Мақта – мата	Алматыда
Трикотаж бұйымдары	Алматы, Қарағанды, Шымкент, Өскемен, Жезқазған
Шұлық	Семей, Қарағанды , Шымкент
Тері – тон, киіз басу, былғары аяқ киім, тігін тігу	Оралда
Былғары, тері илеу	Қызылорда, Тараз, Қостанай
Аяқ киім	Алматы. Семей, Тараз, Қарағанды,, Қызылорда , Қостанай, Талдықорған, Орал
Фарфор– фаянс	Астана, Қапшағайда

§ 26 Қазақстанның көлік және

коммуникация кешені.

Жалпы көлік және коммуникация кешенін су жолы,теміржол, автомобиль, әуе, құбыр және телекоммуникация құрайды. Негізгі қызметі жүк және жолаушы тасымалдау болып табылады. Елімізіде жүк тасымалдаудан 1- орынды темір жол, 2 – орынды құбыр жолы,

3 – орынды автомобиль алса, жолаушы тасымалдаудан 1- орынды автомобиль, 2 орынды темір жол, 3 – орынды әуе жолы алады.

Темір жол көлігіндегі

-Ең ескі жол – Орынбор- Твашкент теміржолы. Ол Қазақстанның Батыс мен оңтүстік аудандарын байланыстырады.

- Қазақстанның солтүстік – шығысынан оңтүстік батысына қарай Семей-Алматы-Құлан – Тараз- Шымкент- Арыс темір жолдары өтіп, оның Құлан – Семей арасындағы бөлігін Түркістан – Сібір (Түріксіб) жолы деп атайды.

- Петропавл – Ақмола- Қарағанды- Мойынты- Шу темір жолы солтүстік пен оңтүстікті қосып Трансқазақстан деп аталады.

-Ендік бағыттағы трансмагистралдарға тоқталсақ Ресейдің Орал экономикалық ауданының Қарталы станциясынан басталып

– Астана , Павлодар, арқылы өтетін Оңтүстік Сібір магистралі,

Солт. Қазақстанның Комсомол ауданы арқылы өтіп Қостанай – Көкшетауды басып өтіп Қарасу арқылы Ұлы Сібір магистраліне қосылатын Орта Сібір магистралі,

• Жапонияның жеңілдетілген заемін пайдалану арқылы Ақтоғай – Достық теміржолы салынды. Бұл Трансазиялық теміржол магистралі – деп аталады.

АВТОМОБИЛЬ ЖОЛЫ

Қазақстандағы Ірі республикалық деңгейдегі автомобиль жолдарының бірі – Алматы - Бішкек – Тараз – Шымкент – Ташкент жолы. Шығыс Қазақстан эканомикалық ауданныдағы ірі өнеркәсіптік аудандарды байланыстыратын автомобиль жолы – Шығыс шеңбері –деп аталады.

СУ ЖОЛЫ Еліміздегі өзен көлігінде алты порт болса оның ірілері Павлодар, Атырау, Орал, Өскемен. Ал ірі теңіз сауда порты Ақтау порты болып табылады.

Ақтау порты арқылы Ресейден - Қытай, Орталық Азия, Иран елдеріне транзиттік жүк тасымалдау мүмкіндігі туып отыр.

ӘУЕ ЖОЛЫ – елімізде 51 әуе жай жұмыс ісьейді. Оның ең рілері Астанада, Алматыда, Қарғанды, Ақтөбеде

ҚҰБЫР ЖОЛЫ

Қазақстан аумағындағы ең алғашқы мұнай құбыры 60 км- лік

Доссор – Ракуша . Еліміздегі ең алғашқы ұзын (720 км) магистралды мұнай құбыры 1936ж Атырау мен Ресейдің Ор қаласындағы мұнай өңдеу зауыты аралығында салынды.

Қазақстан арқылы Орталық Азия- Орталық Бұхара, - Орал газ құбырлары өтеді.

Еліміздің оңтүстігін газбен қамтамасыз ететін 1317 км- лік Мүбәрәк – Шымкент – Тараз – Бішкек – Алматы газ құбыры жұмыс істеуде.

Астананы газбен қамтамасыз ету үшін 480 км - лік Ақсай –

Красный Октябрь – Қостанай – Көкшетау – Астана газ құбыры тартылуда.

V БӨЛІМ. ДҮНИЕ ЖҮЗІНІҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

§ 27 ДҮНИЕЖҮЗІНІҢ ТАБИҒАТ БАЙЛЫҒЫ

Географиялық орта деп - адамзаттың тарихи даму кезеңіне және кәсіптік әрекетіне тікелей қатынасатын жер табиғатының бөлігін айтамыз.

Дүние жүзінің табиғат байлықтары туралы:

Қоршаған орта деп –қоғамның барлық тіршілік пен әрекет ету ортасын, адамды қоршаған табиғи және антропогендік ортаны қоса есептегендегі дүниені айтамыз.

Адамдардың игілігі үшін табиғаттан алынатынның бәрін – табиғат байлығы деп атаймыз. Оның түрлері: Жер ресурсы, Су ресурсы, Био ресурс, Пайдалы қазбалар, Дүниежүзілік мұхит ресурсы, Рекреациялық ресурстар.

Әлемдік жер қорының ішінде ауыл шаруашылығына жарамды жер бөлігінің көлемі жөнінен Аргентина,Франция, Үндістан, АҚШ алдыңғы орында

Минералды ресурстар немесе пайдалы қазбалар

КЕНДІ

ЖАНҒЫШ

КЕНСІЗ

Қара металл

Түсті металл

Химия-

лық шикізат

Қымбат,

Асыл тастар

Құрылыс

мате-

риалы

Темір

Марга-нец,

Хром,

никель

Мыс , боксит, қалайы,

Қор-ғасын,

мырыш

Көмір, мұнай, газ,

Торф,жан-ғыш слонец

Құм, балшық, туф, мәрмәр

Рубин, изумруд, аметист, бирюза

Фосфор-ит, калий тұзы, күкірт

Дүние жүзінің пайдалы қазбаларының таралуы туралы мәліметтер

Пайдалы қазба	Өндіруден дүние жүзі бойынша жетекші ел	Жан басына шаққанда 1 – орынды қай ел алады	Көбіне қайда экспорттайды
Мұнай	Сауд Арабиясы, Аравия, БАЭ, Кувейт, Латын Америкасы, Иран Африка, Ресей, Ирак, Мексика, Ұлыбритания	Кувейт	Еуропа, АҚШ, Жапония
Газ	Солтүстік Америка, Батыс Еуропа, Парсы шығанағы, Ресей, Орта Азия, Бруней, Малайзия, Норвегия, АҚШ, Канада, Аустралия, Ұлыбритания, Алжир	Бруней	Еуропа елдеріне (Ұлыбритания, Норвегия, Германия), Жапония
Тас көмір	Қытай, АҚШ, Германия, Ресей, Польша, Аустрия, Үндістан, ОАР	Қытай алдыңғы орында (кокстелетін көмір)	Батыс Еуропа, Жапония
Қоң ыр көмір	АҚШ, Германия, Аустралия
Қара металлургия	Бразилия, Қытай, Австралияия, Үндістан, Ресей, Украина, Польша, Чехия	Қытай -шойын балқытудан 1-орын , болат балқытудан 2- орында. Жапония- болат балқытудан 1- орында	Жапония, Тайвань, Корея
Алюмини Мыс	Франция, Италия, Үндістан, Аустралия, Гвинея, Ямайка, Бразилия АҚШ, Ресей,Чили, АҚШ, Канада, Заир, Замбия	АҚШ, Ресей алюминий балқытудан 1- орында АҚШ, Жапония, Ресей тазартудан 1- орында
Мар га нец -нец	ТМД, Аустралия, Бразилия, Үндістан
Мыс	Африкадағы Замбия мен Заир (мыс белдеуі), Чили, АҚШ, Канада , Ресей, Қазақстан	Тазартылған мыс өндіруден жетекші орынды АҚШ, Ресей, Жапония алады

§ 28 ӨНЕРКӘСІП ГЕОГРАФИЯСЫ

Отын энергетика кешені. Бастапқы энергия көздерінің қатарына мұнай менн табиғи газ, көмірдің арасалмағында күшті өзгерістер жүріп ХХ ғасырдың ортасынан бастап мұнай жетекші орынға шықты.

Сауд Арабиясы әлемдегі жетекші мұнай өндіретін ел. Ал жан басына шаққанда мұнай өндіруден Кувейт 1- орын алады.

Газ өнеркәсібі.

Газ энергетикалық мақсатта ғана емес, химиялық шикізат ретінде азот тыңайтқышы мен полимер өндірісінде пайдаланылады. Табиғи газ өндірісінің жан басына шаққандағы көрсеткіші бойынша дүние жүзінде Бруней 1- орын алады. Табиғи газды сатудан Ресей алдыңғы орында .

Көмір өнеркәсібі.Дүние жүзі бойынша көмірдің 12% ғана экспортталады. Көмір экспортында АОАР,АҚШ қана жетекші орын алады.

Электр энергетикасы саларының орналастырылуына тоқталсақ.

ЖЭС шикізат көздеріне және ірі тұтыну орталықтарына жақын орналастырылады. ЖЭС тер электр энергиясының 63 %н береді.

СЭС Ол дүние жүзінде өндірілетін электр энегиясының 20% береді. Яғни бұл дүние жүзінде өндірілетін энергияның 1 / 5 –ін береді. Энергияның бұл түрін пайдалануда АҚШ пен Ресей алдыңғы орында. Жан басына шаққанда СЭС тен Норвегия басымдылық көрсетеді

АЭС Ол дүние жүзінде өндірілетін электр энегиясының 17% береді. Францияда 80%-ын, Литвада 77, 4%- ын береді.

Соңғы кездерде сарқылмайтын балама энергия көздері ашылуда олар; жел, гелио- , геотермалдық, толысу энергиясы.

Машина жасау. Ғылымды көп қажет ететін электр техникасын жасау саласында өнім көлемі бойынша Жапония, АҚШ, Азиядағы жаңа индустриялық елдер, Қытай, Батыс Еуропа елдері жетекші орынға ие. АҚШ қарапапым құрал – жабдықтардан көрі күрделі машиналады шығаруға, Азия елдері жаппай сипаттағы компьютерлік техника мен тұрмыстық электроника, Батыс Еуропа елдері байланыс құралдары мен медициналық, өндірістік және ғылыми құрал – жабдықтар шығаруға маманданған.

Көліктік машина жасау: Автомобиль өндірісінің негізгі орталықтары – Батыс Еуропа, Солт. КАмерика, Жапония.

Әр елдің өзіндік «Автомобиль астанасы » бар. Олар: Детройт(АҚШ),Вольсфург (ГФР), Турин (Италия), Төменгі Новгород (Ресей), Нагоя-Токио(Жапония).

Кеме жасаудан : Корея, Жапония, Германия, Қытай жетекші орында.

Ұшақ өндірісінде: Сиэтль, Лос – Анджелес –тегі «Боинг» зауыттарының тобы және Тулузадағы (Франция) «Конкорд» зауыты көзге түседі.

Кей елдердің айрықша маманданған салалары бар. Мысалы Швейцария дәл көрсеткішті сағат, Жапония мен Корея аса ірі станок жасауға маманданған.

Химия өнеркәсібі.Пластмасса өндірісінде жетекші орынды 3 ел (АҚШ, Жапония, ГФР) алады. Жасанды каучук автомобиль өндірісі күшті дамыған елдерді жақсы дамыған.. Дәрі – дәрмектің д.ж бойынша 3 / 4 бөлігін АҚШ, ГФР, Ұлыбритания, Жапония береді.

Жеңіл және тамақ өнеркәсібі.Д.Ж – гі табиғи жібек пен джуттың барлығы дерлік ірі қара мал терісінің 30 % дерлік Азияның үлесіне тиеді.Зығыр өндірісінде – Қытай алдыңғы орында. Батыс Еуропа мен АҚШ бағалы киімдер мен қымбат өнімдерді шығарудан жетекші орында.

Тамақ өнеркәсібі – Швейцариялық «Нестле» және нидерландық – ағылшындық «Юнилевер» Батыс Еуропа шарап, ірімшік және сыра дайындаудан дүние жүзінде 1- орын алып негізгі тағам түрлерімен өзін - өзі қамтамасыз етеді.

Балық өнімдерін сатуда Чили мен Перу; Бразилия, Колумбмя, Индонезия, Мексика кофені; Үндістан, Қытай, Кения, Шри – Ланка шайды – Үндістан, Бразилия, Куба қантты экспорттауда алдыңғы орында.

§ 29 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ГЕОГРАФИЯСЫ

Дүние жүзіндегі ЭБХ – тың 46 % осында шоғырланған. . Бүгінгі таңда жерге иелік етудің бірнеше түрі тараған олар; жекеменшік, мемлекеттік меншік, кооперативтік меншік. Ауыл шаруашылығы өзінің дамуы мен өркендеу сипатына қарай 3 топқа ажыратылады.

1. Дәстүрлі (тұтынушы) ауыл шаруашылығында қауымдық және ру – тайпалық құрылым әлі де сақталған. Мысалы ылғалды тропиика ормандарында - аңшылық, балық аулау, мен қатар ткамыр және түйнек жемістілерді өсіріп жер өңдеуде дәстүрлі құралдар (соқа, кетпен) қолданылады. Кейде ол бір ғана дақыл түріне бағытталған. Азия- күріш, Африка – кофе мен жержаңғақ, Латын Америкасы – қант құрағы мен какао өсіруге маманданған.

2. Тауарлы және жартылай тауарлы дәстүрлі шаруашылық пен помещиктік латифундиялық шаруашылық – көп еңбек күшін қажет ететін сұранысқа ие салалары басым дамитын сала.

3. Жоғары маманданған тауарлы ауыл шаруашылығы- ауыспалы егістіктері бар, интенсивті мал шаруашылықтарынан тұратын механикаландыру мен химияландырудың шегіне жеткен индустриялық сипаттағы шаруашылық тән елдердег шаруашылық саласы.

Осы заманғы агротехникалық шараларды кеңінен пайдалану негізінде ХХ ғ- дың 60 – жылдарынан басталған «жасыл ревалюция» мақсаты мәдени өсімдіктердің өнімділігі арттыратын және егістік жерлерді пайдалану мүмкіндігін кеңейтетін дақылдардың тез пісетін сортарын шығару, суландыру шараларын ұлғайту жатады.

Дүние жүзі бойынша ауыл шаруашылығы салалары әлемдік деңгейдегі жоғары дамыған алты шаруашылық түріне бөлінеді.

Ауыл шаруашылық түрі	Айналысатын саласы	Дамыған ауданы
Дәнді дақылдар шаруашылығы	Бидай, жүгері	Солт. Америка, Аустралия , Еуропа (Ресей, Украина), Азия (Қытай,Қазақстан)
Интенсивті егіншілік	Дәнді, техникалық дақылдар, жеміс және бау - бақша	Еуропа, Солт. Америка, Азия (Қытай, Жапония)
Плантациялық шаруашылық	Жеміс, сергітпе, техникалық дақылдар	Латын Америкасы, Азия мен Африканың тропиктік, субтропиктік елдері
Экстенсивті жайылымдық мал шаруашылығы	Етті бағыттағы ірі қара, қой	АҚШ, Аргентина, Уругвай, Ресей, Қазақстан, Аустралия
Интенсивті мал шаруашылығы	Сүтті, сүтті – етті ірі қара, ет бағытында ірі қара бордақылау, шошқа және құс өсіру	Ұлыбритания, Германия, Украина , Ресей, АҚШ, Жаңа Зеландия
Интенсивті егіншілік пен мал шаруашылығы	Бау – бақша , жем дайындау, сүтті – етті ірі қара, шошқа және құс өсіру	Еуропа, Солт. Америка елдеріне Жапонияға тән

Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары мен қазіргі дамыған аудандары

Шыққан орталықтары	Басты мәдени дақылдары	Қазіргі мәдени дақыл аты	Қазіргі дамыған аудандары
Жерорта теңізі	Арпа, зығыр, жүзім, апельсин, зәйтүн, құрма	Зығыр	Ресей мен Беларуссия
		Джут	Үндістан, Бангладеш
		Цитрус	АҚШ, Бразилия, Испани, Италия, Қытай, Жапония
Оңт. батыс Азия	Бидай, қарабидай, арпа, сұлы, кендір, бұршақ, қызылша ,жүзім	Бидай	Алдыңғы үштікті Қытай, АҚШ, Үндістан құрайды
		Жүзім	Италия, Фрнанция, Испания, АҚШ
Батыс Африка	Күріш, тары, ямс, май пальмасы, қарбыз, қауын
Эфиопия	Бидай, арпа, сорго, тары, кофе, мақта, банан	Мақтадан	1- орынды Азия елдері, 2- Америка, 3-Африка иеленеді.
		Кофе	Бразилия мен Колумбия көп өсіреді.
		Табиғи каучук	Тайланд, Индонезия, Малайазияда көп өсіріледі
		Банан	Үндістан, Эквадор, Бразилия, Филиппин, Мексика
Шығыс Азия	Күріш, соя бұршағы, гаолян, арпа, тары, шабдалы, абрикос	Соя	1-орынды АҚШ, Бразилия мен Аргентина 2-3 орындарды алады.
Оңт –шығ. Азия	Күріш, ямс, таро, саго, банан, қант құрағы	Күріш -	1- орынды Қытай, сосын Үндістан, Жапония, Индонезия, Египет жылына екі рет өнім жинайды.
		Қант құрағы	Латын Америкасы елдері өсіреді, Бразилия, Үндістан, Қытайда өндіреді
		Қант қызылшасы	Франция, АҚШ, Ресей, Украинада өсіреді.
Эфиопия	Бидай, арпа, сорго, тары, кофе, мақта, банан	Мақтадан	1- орынды Азия елдері, 2- Америка, 3-Африка иеленеді.
		Кофе	Бразилия мен Колумбия көп өсіреді.
Орталық Америка	Жүгері, маниок, батат, жержаңғақ, какао, сизаль, мақта, темекі	Жержаңғақтан	Үндістан,
		Зәйтүннен	Италия,
		Күнбағыстан	Ресей алдыңғы 1-орында.
		какао	Африкадағы Кот –д Ивуар, одан кейін Бразилия, Гана, Индонезия, Нигерия жатады
Анд тауы	Жүгері, картоп, асбұршақ, мақта, күнбағыс	Картоп	1-орынды Ресей, 2- Польша, 3- Қытай алады

Виннипег қаласын «бидай астанасы» деп атайды.

Дәнді дақылдар өсіруден 1- орынды АҚШ ты басып озған Қытай, 3- орынды Үндістан, 4-орынды Ресей, 5- орынды Франция иеленеді.

Мал шаруашылығы.

Дүние жүзіндегі етті ең көп өндіретін елдерге – АҚШ, Қытай, Бразилия, Аргентина, Ресей жатады.

Сүттен АҚШ, Ресей, Үндістан, Бразилия, Батыс Еуропа елдері жатады.

Ірі жайылымы бола тұра ұйқы ауруының қоздырғышын тарататын цеце шыбынынан қорыққан Африка ірі қара өсірмейді. Тек осы ауруға шалдықпайтын Зебу ғана өсіріледі.

Шошқа өсіруден Қытай 1- орында.

Қой шаруашылығының ет- жүн бағытындағы саласы Солт. Және Оңт. Американың , Австралия мен Оңт. Еуропаның, Орталық және Орта Азияның, Оңтүстік Африканың қоңыржай және субтропикалық белдеулерінде жақсы дамыған.

Қаракөл елтірісін – Алдыңғы және Орта Азия, Оңтүстік Афырика елдері жолға қойған.

Дүние жүзіндегі қойы ең көп ел – Аустралия, одан кейін Қытай.

Құстың саны жөнінен Қытай, АҚШ, Ресей, жұмыртқа өсіруден Қытай, АҚШ,Жапония, Жапония, Ресей, Үндістан көзге түседі.

Түйе мен ешкі - Африка мен Азияда,

Қодас – Орталық Азияда, Бұғы – солтүстіктегі тундрада, өсіріледі.

Балық аулау әлемнің барлық елінде де бар. Бірақ жартысынан астамы 6 елдің Жапония, Қытай, АҚШ, Чили, Перу, Ресей үлесіне тиеді.

§ 30 КӨЛІК ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС

Көлік шаруашылықтың басты үшінші саласына жатады.

Автомобиль көлігінің жалпы ұзындығы 25 млн км- ге жуық. Бұлкөрсеткіште АҚШ алдыңғы орында. Ал жолдарының жиілігі жөнінен Батыс Еуропа мен Жапония алға шығады. Жүк айналымының, жолаушы тасымалдаудың -ы автомобиль жолына тиесілі.

	Жалпы ұзындығы	Жүк тасы-малы	Жолау шы тасы- малы	Ұзын дығы жөнінен алдыңғы орындағы ел	Жиілігі жөні нен алдыңғы орындағы ел
Автомобиль	25млн км	10%	80%	АҚШ	Батыс Еуропа мен Жапония
Темір жол	1млн 180 мың км	15%	85%	АҚШ	Батыс Еуропа
Құбыр жолы	4,5 -5 мың км	100%	-	АҚШ	Ресей, Канада, АҚШ
Теңіз көлігі		80%	20%	Тынық және Атлант мұхиттары	Атлант мұхитында

Теңіз жолының ең ірі порттары: Роттердам (Нидерланд), Жаңа Орлеан (АҚШ), Марсель (Франция), Гамбург (ГФР)

Әуе көлігі ең күшті дамыған ел - АҚШ. Ол дүние жүзіндегі әуе жолаушыларының 50% ын тасымалдайды. Дүние жүзіндегі ең ірі әуежайлар «О Хара» (Чикаго), Даллас, Лос – Анджелес, Атланта, «Хитроу» (Лондон), Ханеда (Токио) және т.б жатады.

Байланыс жүйесі ең күшті дамыған ел – АҚШ

§ 31 ТМД елдерінің географиясы

ТМД елдері арасындағы өзара ынтымақтастық 1992 жылдың күзінен бастап басталды. 1993 жылдың қыркүйегінде Мәскеуде мемлекет және үкімет басшыларының қол қойған келісімімен ТМД туралы келісімшартқа қол қойылды. Бұл Одаққа алғашында 8 ел яғни Армения, Беларусь, Қазақстан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Молдова кірді. Одан кейін Украина, сосын Әзербайжан мен Грузия қосылып, ТМД елдерінің қазіргі жалпы саны 12 ге жетті. ТӨМЕНДЕГ СЫЗБА Осы ТМД елдерінің шаруашылық бағытынын мәліметтер көрсетеді.

Елдер астанасымен	Халық құрамы	Маманданған саласы	Дүние жүзі бойынша алатын орыны
Қырғызстан (Бішкек)	Көп ұлтты, қырғыздар, орыстар, өзбек, украиндар, татар, немістер	Электр энергетикасы, тамақ, жеңіл өнеркәсіп, түсті металлургия	Қадамжай комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде пайдаланылады.
Өзбекстан (Ташкент)	Көп ұлтты. 120 дан аса ұлт тұрады. Көбі өзбектер- орыстар, тәжік, қазақтар. Тығыздық 1км2 жерге 56 адамнан.	Ауыл шаруашылығы Мұнай газ өңдеу негізіндегі химия өнеркәсібі тыңайтқыштар, гербецидтер, пластмасса, резеңке, дәрі – дәрмек жасайды.	Қазақстан мен Қырғызыстанды газбен қамтамасыз етеді.
Тәжікстан (Душанбе)	Көп ұлтты. Тәжік, өзбек, орыс, қырғыз т.б Тығыздық 1км2 жерге 46 адамнан.	Қуатты Сырдария, Әмудария бойын салынған СЭС тер алынатын электр энегетикасы жақсы жолға қойылған.
Түркіменстан(Ашхабад)	Ұлттық құрамында 100 ден аса ұлттар мен ұлыстар тұрады.негізінен түркімен, өзбек, оры, қазақ құрайды.	Мұнай – газ кешені	Табиғи газ қоры жөнін д. ж -де алғашқы «бестікке» кіреді.
Ресей (Мәскеу)	Ұлттық құрамы 160 ұлттан тұрады , оның ішінде орыстар 80% Тілдік құрамы үндіеуропалық, алтай, кавказ, орал тіл семьялар-ына жатады Орташа тығ ыздық 1км2 - 8,5 адамнан	Өтпелі экономика тән индустриялы – аграрлы ел.	Газ қорынан д.ж . бойынша -1орын Мұнай қорынан д. ж. -6, мұнай өндіруден 2-орында, көмір өндіруден- 4 орын, Электр энерг. өндіруден 4 орын, Тұсті металдан АҚШ тан кейін 2 орында Алтыннан 5-орында Мұнай қорынан ТМД ішінде 1 – орын. Жеміс- жидек жинаудан ТМД да 3 - орын
Украина (Киев)	Негізінен украиндар, орыстар сосын еврей, молдаван, грек, поляк, болгарлар да бар Тығыздық 1км2 - 78,6 адам	Қара металлургия, байырғы маманданған саласы машина жасау(бірақ бұл сала қазір тоқырауға ұшыраған), Химия өнеркәсібі (күкірт қышқылы, сода, пластмасса, хим. Талшықтар, резеңке) жасайды.	Кривой Рогтың темір кені қоры жөніне КМА ны ғана алдына салады. Польеса ормандарының шаруашылық маңызы зор. Қырым , Карпат курорттары да көп пайда әкеледі. Жеміс- жидек жинаудан ТМД да 2 - орын
Беларусь (Минск)	Ұлттық құрамында беларустар, орыстар, поляк, украиндар Орташа тығыздық 1км2 - 47,4 адам	өнеркәсіпте машина жасау, химия, мұнай химиясы өнімдерін шығаруға маманданған	Елдің 1/ 3 ормандар алып жатыр. Әйгілі Беловеж нуы орманында жасы жүзден асқан қарағайлар мен Зубрлар тірішілік етеді.
Молдова (Кишинев)	Ұлттық құрамында Молдован, оры, украин басым. Тығыздық 1км2 – 119 адамнан	Ауыл шарушылығы, тамақ, машина жасау, жеңіл индустрия	Шарап – коньяк жасау елдегі шаруашылықтың ең көне саласы. Жүзімнен ТМД бойынша Әзербайжаннан кейін 2- орында., жеміс – жидектен 3-орында
Армения (Ереван)	Бір ұлтты. Тығыздық 1км2 – 108 адамнан	Машина жасау, түсті металлургия	Армян коньяктарымен аты шыққан
Азербайжан (Баку)	Ұлттық құрамында әзербайжандар, орыс,армян, түрік, күрд, татар, украин Тығыздық 1км2 – 95,4 адам	Отын -энергетика кешені жетекші орында келеді. Мұнайға негізделген химия өнеркәсібі каучук, шина, пластмасса, жасанды талшық өндіреді. Баку мен Сумгаитте	Мұнай қорынан ТМД ішінде 2 – орын. Жүзімнен ТМД бойынша 1- орында
Грузия (Тбилиси)	Ұлттық құрамы күрделі 100ден аса ұлт тұрадыең көбі грузин, армян, орыс, әзербайжан. Тығыздық 1км2 62,3 адам	Қазіргі экономикада тамақ өнеркәсібінің орыны зор. Оның салалары шай, шарап – коньяк, темекі, эфир майы, көкөніс –жеміс консервілері, минералды сулар.	Бұрын КСРО аумағындағы шайдың 94%, цитрустың 100%, Лавр жапырағының 96% беретін. Грузияда ең алғашқы шәй жапырағын жинайтын комбайн құрастырылған болатын.

§ 32 ТМД ЕЛДЕРІНІҢ ӨНЕРКӘСІП САЛАСЫ

Қазіргі өнеркәсіп саласы өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптен тұрады. Өнеркәсіптік өнімнің 10 %ғана өндіруші сала берсе, қалған өнімді өңдеуші кәсіпорындар береді.

Өңдеуші өнеркәсіп: 1-Байырғы сала – таскөмір, қара металл, кеме жасау, тоқыма өнеркәсіптері.

2 – Жаңа сала - автомобиль жасау, алюминий, химиялық талшықтар, пластмасса өндірісі

3- Ең жаңа сала – микроэлектроника, робот жасау, есептеуіш машиналарын жасау, атом және аэроғарыш өндіріс және т.б болып бөлінеді.

Ал осмы дүниежүзілік өнеркәсіптіің даму барысын жеке елдер бойынша саралайтын болсақ кесте мәліметтеріне сүйенейік

ТМД	ОЭ шикізат торабы	Металлургия		Машина жасау
		қара	түсті
Қырғызстан	Тас көмір, қоңыр көмір, мұнай қоры бар екені анықталды	Қоры онша көп емес Fe кені анық-талды,	Mo, Cu, Sd, Hg, Sd, Au, Mg, AI, полиметалл	Машина жасауда тек тұрмыстық техниканы құрастыру бар, есесіне жеңіл өнеркәсіптен жүн түту, киіз басу, кілем тоқу, тері илеу, мақта өңдеу, жібек шаруашылығы жақсы дамыған
Түркіменстан	Табиғи газ, мұнай, күкіртті төбешіктер бар	-	К, Mg ,Na, Br, I, глаубер тұзы бар	Химия өнеркәсібі тыңайтқыштар мен тұз өңдеуге негізделген.
Өзбекстан	Қоңыр көмір, табиғи газ, мұнай	-	Cu, Mo, Тәжікстан нан әке-лінетін W – Zn концентраттары негізінде өңделеді, Мұрынтауда Au, Ферғанада Ag, өндіріледі	Ташкентте мақта жинау, тазалауға арналған машина, тоқыма, суландыруға қажетті құралдар,, электротехникалық приборлар, жүк көтергіш көліктер , химия өнеркәсібіне керекті құралдар, кабель өндіретін кәсіпорындар бар. «Дэу - Нексия» жеңіл автокөлігі құрастырылады.
Тәжікстан	Мұнай, газ бар, бірақ қоры аз	-	Гиссар таулы белдеуі арқылы сынап – сурьма белдеуі өтеді, W, қалайы, флюарит, ас тұзы өндіріледі, полиметалл, уран қоры ашылды.	Түсті металлургия, машина жасау өнеркәсібі қазір тоқтап тұр.
Ресей Федератифтік республикасы	Мұнай – Газ екеуі де Батыс Сібірде, таскөмір, қоңыр көмір	Fe кені КМА, Орал, МурманКаре-лияда Mn –Кеме-ров, Сверд-лов обл-да, Cr – Перм обл,	Негізгі AI,Ti,Mg, Cu, Nu, Sn, Mn Легирлеуші W,Mo, бағалы Au, Ag, Pt Сирек метал Zr,Ge деп бөлінеді	Тау – кен, энергетика, химия,орман, жеңіл, тамақ өнеркәсібіне машиналар,ауыл – шар. машиналарын, құрал – жабдықтар, көлік құралдары мен электротехн. электрондық құралдар шығарады.. Троллейбус – Энгельсте, картоп жинайтын комбайн – Рязаньда жасалады.
Украина	Донбаста кокстелетін көмір, Днепрде қоңыр көмір бар	Украин қалқа-нында Fe мен Mn , Керч түбе-гінде әйгілі Кривой -Рогта Fe кені мол.	Ti, Nu, Hg, Cr – ның шағын кен орындары бар	Өнеркәсіптік күрделі техника аэлектрон-дық есептегіш құралдар, жеңіл автокөл -Запорожец жасау тоқырауға ұшыраған. Теміржол көлігін, кеме жасау да бұрынғы дәрежеде емес
Беларусь	Аздап мұнай және ілеспе газ бар. калий тұзы, ас тұзы, құрылыс материалы саз, құм, қиыршық тас, құрылыс тасы, цемент, шыны шикі-заты мол	-	-	Минск, Могилев, Жодинода «БелАЗ» тау–кен машинасын , автопоезд,«Минск» тракторын жасайды. Минск, Гродно, Барановичиде автомобильдерге тетіктер жасайды. Бұдан басқа картоп жинайтын, шөп шабатын тракторлар, тоңазытқыштар, мұздатқыштар шығарады.
Молдова	Өз отыны аз болғандық-тан сырттан отын сатып алады.	Пайда-лы қазбаға кедей	-	Трактор – «Кишинев», Қызан жинайтын комбайн (Бельцы) , а/ш мен тамақ өнеркәсібіне қажетті құралдар мен электроника дамығын
Армения	-	-	Cu, Mo, Құрылыс материал-дарынан мәрмәр, гранит, туф	Прибор, станок, радиотехника, электроника жақсы дамыған. Түсті металлургия энергия тапшылы-ғынан өз жұмысын тоқтатқан
Азербай-жан	Мұнай, газ	-	-	Мұнай мен газға керекті бұрғылау қондырғыларын жасайды. Бұрынғы прибор жасау, электр құралдары, радиотехника дағдарысқа ұшырап тұр.
Грузия	Тас көмір бұрынғыдан 10 есе қысқарып, күйзелісте тұр.	-	-	-

Беларуссия – Химиялық өнімдер сапасы жоғары. Мысалы Бобруйскідегі шина өндірісі, Гроднода жасанды талшықтар өндірісі , Новополоцкіде пластмасса, жасанды талшықтар мен

Лак бояулар жасалады. Жасанды талшық өндіруден ТМД да 1 орында.

Шыны өндірісі , жиһаз жасау жақсы жолға қойылған. Сүт ірімшігімен, тоқыма киімдерімен де әйгілі.

§ 33 ТМД АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ

ТМД елдерінің көбі КСРО құрамынан ыдырап, қайта құру ықпалымен экономикадағы жаңа салаға бет бұру кезінде өз шаруашылықтарын көбіне ауыл шаруашылық салалық құрылымының арқасында ұстап қалды деуге болады. Ал қазіргі таңдағы ТМД ауыл шаруашылығының салаларына тоқалар болсақ оның көрінісі төмендегідей.

ТМД елдері	Өсімдік	Дүние жүзі және ТМД көлеміне шаққандағы маңыздылығы
Қырғызстан	Дәнді дақылдар, малазықтық , техникалық және көкөніс – бақша дақылдары өсіріледі. Ферғанада мақта, темекі, Шу облысында қант қызылшасы қайта егіле бастады. Жүзім жем бақтары бар	Жалалабад облысында грек жаңғағының реликті ормандары бар. Экспортының негізін электр энергиясы, түсті және полиметаллтұрмыстық техника жүн , темекі а/ш өнімдерін құрайды.
Өзбекстан	Мақта, , дәнді дақылдан 1 жылда 2 рет өнім жинайды. Күздік бидай орылған соң, орынына күріш егіледі, ал жүгері піскен соң күздік арпа себіледі. Техникалық дақылдардан темекі, кенеп, қант қызылшасы өсіріледі. Көкөніс, бау- бақша, картоп, жеміс ағаштары, жүзім барлық жерде дерлік бар.	Мақта талшығын, химия өнімдерін, түсті металл, алтын, азық – түлік , табиғи газды экспорттайды.
Тәжікстан	Талшықты мақта, дәнді дақыл, малазықтық дақыл, , жеміс ағашын, жүзім, эфир май дақылдарын өсіруге маманданған.	Өз елі үшін маңызды Тұрсынзада алюминий зауыты, Вахш азот зауыты, Қайқаққұм кілем комбинаты, Худжант, Душанбе жібек тоқу комбинаттары бар
Түркіменстан	Басты байлығы мақта, дәстүрлі сала – жібек құрты, өзін - өзі қамтамасыз ететін астық өсіруді жолға қоюда. астық	Басты экспорттық товары табиғи газ бен мақта, Елдегі 15 кілем фабрикасы әлемге әйгілі «түркімен кілемдерін» тоқиды. Түркіменстан әйгілі асыл тұқымды Ақалтеке жылқы-сының отаны. Бұл жылқы ұлттық қазына болып табылады.
Ресей	Дәнді дақыл – бидай(Волга бойы, Орал, Орт. Қар топыр. Ауд, Солт. Кавказ, Сібірдің оңт. бөлігі), қарабидай, сұлы, арпа (Волга бойы, Орт. Қара топыр. ауд, Солт. Кавказ), қарақұмық, күріш (Волга –Вятка, Орт. Қара топыр. ауд , Солт. Кавказ), тары Солт. Кавказ бен, Волга бойы құрғақ ауданында, күріш Кубань, Волга, Дон өзендерінің бойында дамыған.	Астық өндіруде Қытай, АҚШ, Үндістаннан кейін 4-орында

Грузия	Бидай, картоп, бау – бақша , шәй, жүзім, жемістер, лавр жапырағын өсіреді.	Жергілікті жүзім сортынан жасалған әйгілі грузин шарабын д.ж-нің көптеген елдері сатып алады.
Армения	Жүзім, жеміс, бидай, арпа		-
Азербайжан	Бидай , күріш, мақта, малазықтық дақылдар, техникалық дақылдар күтіп бапталады.		-

Украина	Дәнді дақылдан – бидай, жүгері, арпа, тары, қарақұмық, оңтүстікте күріш, техник. Дақылдан – қант қызылшасы, далада күнбағыс, батысында зығыроңт –де құлмақ пен темекі өсіреді.Карпат сырты мен теңіз жағалауында жүзім, Қырымда хош иісті Лаванда, раушан гүлі өсіріледі.	-
Беларусь	Көбіне егістік жерді батпақтардан құрғатып алады. Дәнді дақылдар, Зығыр, қант қызылшасы мен картоп өсіреді. МАлазықтық дақылдар егістіктің 1/3 –ін алып жатыр.	Картоптан ТМД бойынша 3 орында
Молдова	Жүгері, бидай, қант қызылшасы, күнбағыс, эфир майы, жүзім, бау – бақса, жеміс - жидек өсіру қайнату консервілеуден алда келеді.

Мал шаруашылығы

Ресейде – Етті – сүтті, сүтті – етті бағыттағы ірі қара кең тараған. Шошқа саны жөнінен краснодарда . Биязы жүнді қой өсіреді.(Оңтүстікте – қаракөл, солтүстікте – Романов тұқымы), Оралдың оңтүстігінде Ангор ешкілері өседі.

Көлігінде Теміржол (Ең ірі үш магистрлі –Транссібір, ортасібір, оңтүстіксібір тораптары бар) 1 – орын, 2 – Авто, 3- Теңіз, 4- Өзен, 5- Әуе, 6- құбыр жолы жақсы дамыған. Құбыр ұзындығынан АҚШ тан кейін 2 – орын алады

Қиыр шығысыта бұғы , Оңтүстік пен Оралда жылқы, Солт. Кавказ, Оңт, Орал, Алтай өлкесінің тау бөктерінде омарта дамыған.Қалмақ жері мен Астраханьда түйе өсіріледі.

Беларуссияда – мал шаруашылығының өзіндік құны басымдылық көрсетеді. Сүт пен ет өндіру жақсы жолға қойылған. Ірі қара, шошқа, қой ешкі өсіреді.

Көлігінде теміржолдың ролі зор. «Достық »мұнай құбыры өтеді

Украинада – мал шаруашылығы барлығында да бар шошқа , қой өсіру дамыған. Ірі қара соңғы 10 жылда азаайып кетті, біріақ ТМД – да ірі қара саны жөнінен Ірі теңіз және өзен порттары бар. 2 орын алады.

Көліктен темір жолы жақсы дамыған. 2- орын автомобильде. «Достық »мұнай құбырымен қоса «Одақ» газ құбыры өтеді

Молдовада – сүт – ет бағытындағы ірі қара, шошұқа, қаракөл қойы, құс өсіріледі.

Көлігінде негізінен ішкі көлік түрі ғана және «Одақ» газ құбырына қосылған. Тас жол тығыздығынын ТМД – да 2 орында

Азербайжан- Кура – Аракс ойпатының табиғи жайылымдарында қой шаруашылығы дамыған. Сосын балық аулау, сжібек шаруашылығы дамыған

Көлігінде – теміржол. 2- орынды жүк тасымалдауда теңіз көлігі. Тас жол тығыздығынын ТМД – да 3 орында

Грузия- Сүтті – етті ірі қара, қой – ешкі өсіріледі. Көлікте темір жол, 2- орында тас жол. Маңызды теңіз порттары, мұнай – газ құбырлары бар.

Қырғызстанда мал шаруашылығы басым. Қой саны жағынан Қырғызстан ТМД да Ресей Қазақстаннан кейін 3 орын алады.

Негізінен биязы жүнді, жартылай биящзы жүнді қойлар бағылады. Ірі қара мал, тау басында қодас өсіріледі. Таулы жерде асыл тұқымды жылқы өсіріліп, қымыз дайындалады.

Көлігінде автомобиль 1- орында темір жолдары өте қысқа

Түркіменстан – Мал шаруашылығындағы басты сала қой. Оның еті жеуге, жүні кілем тоқуға пайдаланылады.

Ақалтеке жылқысының 7000 ға жуық басы бар.

Көлікте темір жол, автокөлік, теңіз жолы бар. Ірі порты ТҮркіменбашы Орта Азия мен Кавказ елдерін байланыстыратын ең тиімді « қақпа болып отыр.»

Тәжікстанда – қой, жібек құрты, суыққа төзімді қодас өсіріледі. Көлігінде 1- орын автокөлікте. Ең ұзын теміржолының ұзындығы 481 км ғана.

Мектеп жұмысының негізгі бағыттарының бірі оқушыларды ҰБТ-ға дайындау және оның нәтижесі жолында сапа мониторингін жасау арқылы дамуын бақылауда ұстауға арналған қосымша жұмыс

кестелерінің үлгісі

Аты жөні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	Н Ұ С Қ А	Ба лы	Баға

1- кесте

Бұл кестедегі 25 тор оқушының өз нұсқасындағы нешінші сұраққа қате жауап бергенін (-) таңбасымен белгілеп көрсетуге болатын тор. ҰБТ – ға қатынасатын әр оқушылардан оқу жылы бойынша алынатын әр аптадағы байқау тестіндегі жіберген қателері мен алған нұсқасынан алған балының мониторингін шығару үшін және оқушының қатемен жұмысын жүйелі түрде жүргізуі

үшін қолайлы жұмыс кестесі.

2009 – 2010 оқу жылындағы түлектерді

ҰБТ дайындау барысындағы анықтамалық мәліметтер

Алынған тест кезегі	Ең жоғары балл	Ең төмен балл	Тест бойынша орташа бал	Сапа	Ескерту
1
2
3

Жүргізілген бақылау тестінің нұсқауларының

қайталанып кетпеуін бақылауда ұстау

№	Алған күні Оқушының аты – жөні	Тест № 1 және нұс қа саны жазылады	Тест № 2 және нұс қа саны жазы лады	Тест № 3 және нұсқа саны жазы-лады	Тест № 4 және нұсқа саны жазы лады
1
2
3
4
Орташа бал
Білім сапасы

Түлектердің ҰБТ – ға арналған байқау тесті бойынша

орташа бал көрсеткіші.

25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
10
9
8
7
Орташа бал көрсеткіші Тесттің реттік саны	1	2	3	4	5

2009 - 2010 оқу жылындағы мектеп түлектерінің таңдауы

география пәнін таңдау себебі туралы мәлімет

№	Оқушының аты – жөні	Осы пәнді таңдаған себебіңіз
1
2
3

География пәні бойынша ҰБТ дан байқау тестіне

оқушының өзінің жеке жұмысы үшін талдау

Тест реті	Өткізілген күні	Берілген нұсқа	Алған балы	Бағасы	Жіберген қателері туралы мәлімет

Пәнді таңдаған оқушының осы кезге дейінгі білім картасы.

№

Түлек аты-жөні

5 кл

6 кл

7кл

8кл

9кл

10кл

11 кл

Тест №1

Тест №2

Тест №3

Тест №4

Балл

2

3

4

5

6

ҰБТ-дан байқау тестіне әр түлектің өзінің алдына қойған мақсатына сай күтетін болжамы мен нәтижесі туралы мәлімет

	Аты – жөні	І – ж.ж бойынша күтілетін көрсеткіш		І – ж.ж бойынша нақты нәтиже		ІІ – ж.ж бойынша күтілетін көрсеткіш		ІІ – ж.ж бойынша нақты нәтиже
		Орта балы	Ба Ғ а	Орта балы	Б а ғ а	Орта балы	Б а ғ а	Ор та ба лы	Б а ғ а
1
2
3
4
5

Әр түлекке жеке анықтамалық жұмыс 9 кесте

Реті	Оқушының аты - жөні	Алған тесті	Орта балы	Баға	Жіберген қатесі	Жүргізілген жұмыстар