География пәнінен ҰБТ-ға дайындық кітабы

ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН
ҰБТ-ға
ДАЙЫНДЫҚ КІТАБЫ

Мазмұны
Кіріспе...................................................................................5
І – бөлім. Физикалық география
1 Жер- күн жүйесінің планетасы........................................... 6
2 Географиялық ашылулар мен географиялық
карта туралы ....... ................................................................. 7
3 Табиғат кешені және литосфера....................................... 11
4 Атмосфера - ауа қабығы..................................................... 14
5 Гидросфера - су қабығы.................................................... 20
6 Биосфера – тіршілік қабығы .............................................. 22
ІІ – бөлім. Материктер географиясы
7 Материктер ............................................................................28
8 Африка ......................................... ........................................ 30
9 Оңтүстік Америка ............................................................... 31
10 Солтүстік Америка ............................................................ 32
11 Аустралия............................................................................. 33
12 Антарктида .......................................................................... 34
13 Ең, ең, ең,...............................................................................35
ІІІ – бөлім. Қазақстан физикалық географиясы
14 Тәуелсіз Қазақстан ............................................................ 37
15 Қазақстанның геохронологиялық,
геологиялық жағдайы........... .............................................. 40
16 Жер бедері ерекшеліктерімен .............................................42
17 Қазақстан таулары .............................................................. 44
18 Климаты, табиғаты ............................................................. 47
19 Ішкі сулары ......................................................................... 49
ІV – бөлім. Қазақстанның эканомикалық және әлеуметтік
географиясы
20 Халықтар географиясы және Қазақстан халқы................. 51
21 Қазақстанның геосаяси орыны, халық шаруашылығының
салалары .............................................................................. 54
22 Шаруашылықтың саяси салалық құрылымы .................... 56
23 Қазақстанның пайдалы қазбаларының кен орындары мен
өндіріс ошақтары ............................................................... 58
24 Машина жасау орталықтары, химия және құрылыс
заттары .................................................................................... 63
25 АӨК Қазақстанның ауыл шаруашылығы және тамақ ,
жеңіл өнеркәсіп...................................................................... 67
26 Көлік және коммуникация кешені ....................................... 70
V – бөлім.Дүниежүлік шаруашылық туралы
27 Дүниежүзінің табиғат байлығы .................................................... 72
28 Халық шаруашылығының өнеркәсіп саласы .............................. 75
29 Ауыл шаруашылық географиясы ................................................... 77
30 Көлік және байланыс ....................................................................... 83
31 ТМД елдерінің географиясы .......................................................... 84
32 ТМД –ның өнеркәсіп саласы ........................................................... 88
33 ТМД – ның ауыл шаруашылығы ..................................................... 97
Қортынды тапсырмалар.......................................................................... ..98
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ................................................................. 96

1ЖЕР - КҮН ЖҮЙЕСІНІҢ ПЛАНЕТАСЫ
Күн ауданы жер ауданынан 110 есе , көлемі 3 млн 33 мың есе үлкен.
Күн бетінің температурасы 60000С
- Күн төңірегіндегі планеталар жолын – орбита (Із, жол деген аударма) д.а
- Жер күннен үшінші тұрған планета
- Жер шеңбері экватордың ұзындығы 40075 км және салмағы 6000 млн тоннаға жуық.
- Жер күнді орта есеппен 150 млн км қашықтықта айналады
- Жер бетінің ауданы 510 млн км
- Жер бетіндегі су көлемі 360,6 млн км2 пайызға шаққанда 71 %
- Құрлық көлемі 149,4 млн км2 пайызға шаққанда 29 %
- Жер үш бағытта ; өз білігінде, ғарыш бойынша, Күн жүйесінің бөлігі ретінде қозғалады.
- Жердің полюстік радиусы экваторлық радиустан 21,4 км – ге аз, сондықтан осындай полюстер маңындағы сығылған шар – сфероид немесе элипсойд деп аталады. Жер шарының нағыз геометриялық пішіні геоид деп аталады.
Жердегі магнит өрісінен атмосфераның жоғарғы қабатындағы сиреген ауаның жарық шашуын полярлық шұғыла деп аталады.
- Жердің өз білігінен айналу кезінде барлық денелердің қозғалысында ауытқу пайда болады бұны Кариолис күші деп аталады.
- Күн сәулесінің түсу бұрышы экватордан полюстерге қарай азая береді де, соған сай температура төмендей береді
- Жер батыстан шығысқа қарай өз білігінен 1 тәулікте айналып шығады.
- Солт. жарты шардан полярлық жұлдыз немесе Темірқазық арқылы кез келген обьектіні табуға болады.
Жердің қазіргідей қалыпқа келуіне 4,5 млн – ға жуық уақыт кетті.
Жер - ғарыштан жасыл және қоңыр дақтары бар әдемі ашық көгілдір түсті шар.Ең алғашқыда жер пайда болған уақытта
жерде бір ғана құрлық – Пангея болды. Ол келе – келе Лавразия, Гондвана материктері болып екіге бөлінді. Бұдан кейін ол қазіргі алты материкке бөлінді. Еуразия, Африка, Оңт. Америка, Солт. Америка, Антарктида, Аустралия. Мысалы Оңтүстік Америка Африкадан 135 млн жыл бұрын жылжып кетті.
2 ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШЫЛУЛАР МЕН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
КАРТА ТУРАЛЫ
Географиялық ашылулар
Дүние жүзінің алғашқы картасын жасаған – грек ғалымы Эротосфен.
География сөзінің авторы немесе географияның атасы - грек ғалымы Эротосфен.
ХV ғ. Мартин Бехайм тұңғыш глобусты жасады
Градус торы бар алғашқы картаны жасаған ғалым - Птоломей
Географиялық ашылулар туралы симантикалық карта

АШЫЛ
ҒАН ЖЫЛЫ

НЕ ІСТЕЛДІ
КІМ
АШТЫ

1
Ежел
гі дәу
ірде
(б.з.б
V ғ )
1.Гректерге сол кездері мәлім болған Каспий теңізі т.б жерлер туралы Жер картасын жасады.
2.Қазақ жерінде Каспидің тұйық алап екенін айтып Жайық, Еділ, Жем өзендері туралы тоқталды
Геродот



3.Ең алғашқы ендік пен бойлықты нақты өлшеп , тұңғыш дұрыс картаны жасаған, тұңғыш география ұғымын енгізген, География ғылымының атасы
Эротосфен



4. География деген 17 кітап жазған
Страбон




5. Сырдария, Әмудария Каспийге құяды деген. Ендіктер мен бойлықтарды сызып көрсеткен., Ең алғаш күн ұзақтығын анықтаған
Птоломей

2
ХІІІ ғ
1. Азияның Памир тауы , Үндістан мен Қытай жерлері туралы мәліметтерді берді.
Венециялық көпес
Марко Поло



2. Орталық Азияға саяхат жасады, қазақ
жері туралы айтты.
П. Карпини
Е. Рубрук

3
ХV ғ.
Парсы, Үндістан теңіздері арқылыы Үндістанға саяхат жасады. Үш теңіздің ар жағына саяхат деген еңбек жазды
А . Никитин

4
1492
жыл

1. ГЛОБУС ЖАСАЛДЫ
Бехайм



Вест Индия аймағы ашылды
Х. Колумб


1499-
1503 ж
Х. Колумб ашқан жердің жердің Үндістан емес жаңа дүние екенін дәлелдеді. Кейіннен оған Америго аты берілді
Америго
Виспуччи


5
1519 –
1522 ж
Тұңғыш рет жер жүзін айналып шықты. Тыны мұхитын ашты
Ф. Магеллан


1538 ж
Атақты Картограф Американың оңтүстік, солтүстік бөлігі ұғымын пайдаланып Жаңа дүние деп атады
Герард Меркатор

6
ХVІІ ғ
Аустралияның Тасман аралын ашты
А. Тасман



Аустралияның шығысын, Жаңа Зеландиия аралын ашқан
Д. Кук



Қазақстан аумағы туралы Сібірдің сызба атты кітап
С. Ремезов

7
1730 жыл
дарға
дейін
Қазақ жері туралы Диуани – Лұғат – ат - Түрік кітабы жазылды
М. Қашғари

8
ХV –
ХVІІІ
ғ.ғ
Сондықтан да Ұлы географиялық ашылулар заманы деп аталды


9
1819
- 1821 ж

Антарктика материгін ашқан
Ф. Беллинсгаузен мен М. Лазерев


1835
– 1914ж
Қазақ жерінен
1. Тянь – Шаньді зерттеген, Орталық және солт. Тянь – Шаньді зерттеп Хан – Тәңірі массивін ашқан
П.П Семенов





2 . Арал теңізін, Сырдарияны, Қаратауды зерттеген
Н.А Северцов



3. Солт. Қазақстандағы тұзды көлдер, Арал теңізін зерттеген
Л.С Берг



4. Орта Азия мен Орталық АзияныЖ. Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлеледеген
Ш. Уалиханов


1870
– 1887 ж
Тынық мұхиты аралдарына, , Жаңа Гвинея аралына, Аустралияға зерттеулер жүргізілді
Н.Н Миклуха - Маклай


1909 ж
1. Солт. Полюсті
2. Оңтүстік полюсті
1. Р Пири
2. Р. Амундсен


1939 ж
Қазақстанда арнай География секторы құрылып,, оны Н. Баранский басқарды.. Ол Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді.
Н. Баранский

Карта және глобус
Карта – математикалық негіздерге сүйеніп жасалған. Картада жер шарының, күн жүйесіндегі басқа ғаламшардың, аспан денелері және т.б кішірейтіліп, жинақталып шартты белгілермен көрінісі берілген.
Мазмұнына қарай карталар жалпы географиялық, тақырыптық болып екіге бөлінеді.
Көп жағдайда тақырыптық карталар бірнеше компоненттердің байланысын бірге көрсетеді бұны кешенді карталар деп атайды.. Жер бетін математикалық тәсілдер арқылы жазықтықта бейнелеуді - картографиялық проекция – деп атайды.
- Солтүстіктен белгілі бір бағытқа бағытталған бұрыш аралығы Азимут д.а Азимут тек компаспен анықталады.
- Азимут 00 – 3600 аралығында есептеледі
- Айналадағы көзге көрінетін кеңістікті – көкжиек деп аталады.
- Қағаз бетіне обьектіні кішірейтіп түсіруді – масштаб деп атайды. Масштаб 3 ке бөлінеді : Сандық (1: 1000 000), Атаулық (1см : 10 км), Сызықтық.
Масштаб көлеміне қарай карталар:
1: 25000 (ірі масштабты);
1: 1 000000 (орташа масштабты);
1: 1 000000(ұсақ масштабты) ;
План - деп кішігірім жер бетінің бөлігінің белгілі бір масштабпен жасалған проекциямен кескінделген сызуды айтамыз.
Картаның планнан айырмашылығы - картада картографиялық тордың паралель мен меридианның болуы
Меридиандар мен параллелдердің қиылысуынан – Картографиялық тор пайда болады
Жер осьінің жер шары бетімен түйісетін нүктені – полюстер деп аталады
Оңтүстік полюс пен Солтүстік полюсті қосатын сызықты - Меридиан деп атайды.
Экваторға қарама – қарсы жатқан сызықты - Параллельдер д.а
Екі параллель арасы - 111 км немесе 150С – қа тең
Әр параллель шеңбер тәрізді болады, ал Меридиан доға пішіндес болады.
Бастапқы меридиан мен берілген нүктеге дейінгі градус шамасы – географиялық бойлық деп аталады.
Экватордан солтүстікке жне оңтүстікке қарай тартылған градус шамасы – географиялық ендік деп аталады.
Жер бетінің мұхит немесе теңіз деңгейінен қосып есептегендегі биіктікті – абсолют биіктік дейді.
Жер бетіндегі бір нүктемен екінші нүкте аралығындағы биіктік айырмашылығын - салыстырмалы биіктік дейді. Оны нивелир немесе тіктеуіш немесе деңгейлегішпен өлшеп анықтайды.
Ылдидың бағытын горизонтальға кесе – көлденең қойылған сызықша – Бергштрих деп аталады.
Экватордың ұзындығы - 40000 км
Жердің ортасынан экваторға дейінгі арақашықтық – 6378 км















3 ТАБИҒАТ КЕШЕНІ ЖӘНЕ ЛИТОСФЕРА
Табиғат компонеттеріне: Ауа, су, топырақ, өсімдік, жануар, күн
сәулесі жатады.
Барлық табиғат компоненттерінің өзара байланыста болып, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін жер бетінің бір бөлігі немесе өзара әрекеттескен аумақтың бір бөлігі – Табиғат кешені деп аталады.
Мысалы орман, шөл, өзен, өзеннің жағасы, Тау алды, тау.
Бірақ табиғат кешенінің ең ірісі – географиялық қабық болып табылады.
Географиялық қабық – литосфераның жоғарғы , атмосфераның төменгі бөлігі. Ол гидросферамен биосфераның өзара байланысы мен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады.
Географиялық қабықтың 4 заңдылығы бар:
1. Тұтастығы 3. Зат және энергия айналымы
Ырғақтылығы 4. Зоналылығы
Зат алмасу деген- табиғаттағы су айналымы ( су буланады, жаңбыр болып қайта жауады), атмосферадағы ауа айналымы (адам СО2 шығарып өсімдіктерге берсе, Өсімдік О2 ні шығарып адамға береді, организмдер қалдықтарын -шірігін топыраққа берсе, шірік өсімдікті қоректендіреді) жатса, Күн мен Жердің ішкі сыртқы энегиясы да осыған жатады.
Ал ырғақтылық – (ритмділік) Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің ауысуы т.б
Біртұтастылығы – табиғаттағы барлық процестер бір – бірімен тығыз байланысты. Мысалы Топырақ - өсімдікке, Өсімдік - топыраққа, Өсімдік - жануарға, Жануар - өсімдікке не береді? (Өзің ойланып көр)
Географиялық қабықтар қабаттары да төртеу;
Литосфера – жердің қатты қабаты. Атмосфера - ауа қабаты. Биосфера – тіршілік қабаты. Гидросфера – су қабаты
Адам әрекетінен өзгеріске ұшыраған жерлер – антропогендік фактор деп аталады. Антропос – қазақша адам деген сөз.
Адам орман егіп парк ашуы мүмкін немесе орманды өртеп сол жерді батпаққа айналдыруы мүмкін.

ЛИТОСФЕРА
Литосфера - мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Литосфера қалыңдығы – шамамен 70 км . Мантия – жер қыртысы мен ядро аралығындағы қабат. Мантияны жер қыртысынан жұқа Мохорович қабаты бөліп жатады
Оның жоғарғы шекарасы – 2900 км – ден басталады
Жер қыртысы – жердің ең беткі жұқа қатты қабығы.Оның орташа қалыңдығы мұхиттар астында 5- 10 км, материктер астында 35 – 40 км, ал биік тауларда - 70 км – ге дейін жетеді.
Геологиялық жыл санау бойынша жер ғаламшарының жасы шамамен – 5 млрд жылға жуық . Ол 5 кезеңге (эра) бөлінеді.
Жер қыртысының қалыптасуына кеткен уақыт шамамен – 3,5 млрд жылдан астам.
Жердің ежелден қалыптасқан, қозғалмайтын, тегістелген салыстырмалы түрде тұрақты бөлігін – платформа – деп атайды. Платформа үстінде жер бедерінің жазықтары қалыптасады.
Ежелгі және жас платформалардың әртүрлі жастағы және қалыңдықтағы шөгінді тау жыныстары басып жатқан бөлігін - тақта – д.а.
Жер қыртысының қозғалмалы белдеулері – геосинклинальдар д.а. Бұл аймақтарда жер сілкіну вулкан процестері жиі болады.
Қазіргі ең ірі геосинклинальдық белдеулерге; Альпі – Гималай, Тынық мұхиттық белдеулер жатады.
Жердің ойлы – қырлы беті – жер бедері деп.а
Жер бедерінің өзгеруі; ішкі (жер сілкіну ,вулкан, цунами,)және сыртқы (жел, өзен ағысы, күн сәулесі, тұрақты желдер,т.б. ) күштерге жатады.
- Жазықтардан оқшау беттері қия, биік бөліктерді таулар деп аталады
- Жалғаса тізіліп жатқан таулар тау жотасы деп аталады
- Бірнеше тау жоталары түйісетін жерді тау торабы д. а.
Литосфералық тақталар:
Литосфералық тақталар жылына 2-6 см ге қозғалады
Ең ірі 13 тақта бар. Осы ірі тақталар ірі тектоникалық жарықтар (рифтілер) арқылы бір бірінен бөлініп жатады Ең ірілері: Үнді – Австралиялық, Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық тақта.
Жер қыртысын түзетін тау жыныстары
Жердің литосфералық қабатын – Тау жыныстары құрайды.


Шөгінді тау жыныстары - өсімдік, жануарлардың қалдықтары және әртүрлі жыныстар мен фрагменттерінен құралған
Метаморфтық жыныстар - жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады.
Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып , қатты күйге айналғанда түзіледі











Магмалық жыныстардың мантиядан жарықтар арқылы сыртқа шығып төгілуін пайда болған лава түріндегі су мен газдан ажырағын бөлігін эффузивті, ал магманың белгілі бір тереңдікте сыртқа шықпай қатқан бөлігін интрузивті дейді.
Жер қыртысы негізгі 3 қабаттан тұрады
1) Базальтті, 2) Гранитті, 3) Шөгінді жыныстар қабаты.
Мұхит астындағы жыныстық қабаттарда гранитті қабат болмағандықтан мұхит астындағы жер қыртысының қалыңдығы жағалауға қарағанда аз болады
Ыстық бұлақтар. Ыстық су мен буды ауық – ауық атқылап тұратын бұлақтарды гейзерлер деп атайды.
4 АТМОСФЕРА - АУА ҚАБЫҒЫ
Атмосфераның құрамы: азот – 78%, оттегі – 21%, көмір қышқыл газы – 0, 03% , инертті газдар, су булары, шаңдар, микроорганизмдерден тұрады.
Атмосфера төмендегідей қабаттардан тұрады;
7- 18 км – тропосфера . Ол - атмосфераның ең төменгі ең тығыз қабаты. Торопосфера қалыңдығы полюстерде 9 км, қоңыржайда 10 – 12 км, экваторда 15 – 17 км- ге тең;
50 км – стротосфера; 85 км - мезосфера, 300 км - термосфера; 600 – 1000 км - энзосфера, 50 км - озоносфера қабаты.


Ауадағы су буы : Булану кезінде ауа су буын шексіз сақтай
алмайды. Оның шегі температураға байланысты. Мысалы, 200С
температурада 1 м 3 ауа 17 г суды ғана сақтай алады .
Одан әрі су буын сақтай алмайтын ауаны сондықтан қаныққан ауа д.а.
Ауадағы су буының мөлшеріне қарай ылғалдылық -салыстырмалы ылғалдылық, абсолют ылғалдылықпен анықталады.
Абсолют ылғалдылық дегеніміз - 1м3 – ауадағы су буының мөлшері ,
Салыстырмалы ылғалдылық - 1м3 ауадағы ылғал мөлшерінің оның осы температурада сақтай алатын ылғалының мөлшеріне қатынасы; ол % - бен өлшенді. Ауадағы су буын - шаш гигрометрімен өлшейді. Ауаның жер бетіне жақын қабатындағы су булары су тамшыларына айналғанда - тұман түседі
Бұлттар түрі: Егер бұлт – үйіліп жатқан мақта сияқты түйдектеліп жатса – будақ бұлт д.а
2 км биіктікке дейін қалыптасып, тұманға ұқсасбірсыдырғы сұрғылт қабат құрайтын бұлт – Қабат бұлт – д.а
6 км биіктікте майда мұз кристалдардан түзілетін бұлтты
Шарбы бұлт д.а
- Аспандағы бұлттылық дәрежесін 0 – 10 ға дейінгі балмен өлшейді
Күн радиациясының жиынтық, шашыранды, тура, жұтылған, шағылысқан деген түрлері болады
Жер бетінің күнді кері шағылыстыруын альбедо д.а
Изотерма сызықтары – картадағы бірдей ауа температурасын қосатын сызықтар
Изобара – атмосфералық қысымды көрсететін шама
Қалыпты атмосфералық қысым – 760 мм ге тең. Атмосфералық қысымды Барометр – Анероидпен өлшейді
- Ауа қысымын мбар бойынша есептейді.
Атмосфералық қысым мөлшеріне қарай төменгі қысым, жоғарғы қысым деп екіге бөлінеді.
Қысым ошақтары :
Циклон – төменгі қысымнан яғни жел шетінен орталыққа қарай бағытталады.
Антициклон – Жоғарғы қысымнан пайда болады да ол керісінше орталықтан шетке қарай ұйытқиды.
- Циклонның жергілікті атауы – ураган д.а Сары теңіз бен Филиппин аралығындағы циклондарды – тайфун д.а Аустралияның солт. батыс жағалауы мен Какос аралдарында пайда болатын циклондарды Вили – вили д.а
Әртүрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зонасы - Атмосфералық фронт д. а
Ауа массаларының қозғалуынан жел пайда болады .
Жел жылдамдығы мен бағытын анықтайтын құрал – Флюгер
Тәулік ішіндегі ең жоғарғы , ең төменгі температура айырмасын тәуліктік амплетуда дейді.
Ауа ағындарының маусым бойынша бағытын өзгертіп отыруын муссондар деп атайды.
Экваторлық және тропиктік ендіктердегі тұрақты желдер немесе 30 0 ендіктерден экваторға қарай үнемі соғып тұратын желдер - пассаттар д. а
Бір тәулікте бағытын екі рет өзгертетін желдерді бриздер д.а Бриз 2 ге бөлінеді күндізгі бриз – теңізден құрлыққа, түнгі бриз – құрлықтан теңізге қарай соғады.
Атмосфераның төменгі қабатының белгілі бір уақыттағы , белгілі бір жердегі , белгілі бір мерзімдегі жай – күйін немесе тәулік ішіндегі ауа құбылысын – ауа райы деп атайды
Ауа райының міне осындай белгілі бір жерге тән көп жылдық орташа жай – күйін климат деп атайды.
Ең ірі , ең суық ағыс – Батыс желдері ағысы
Тропосфераның қасиеті жөнінен ерекшелік жасайтын үлкен бөліктерін – Ауа массалары д.а

Ауа массалары ендіктерге қарай 4 ке бөлінеді:

























Жер шарындағы климаттық белдеулерді
Алисов 7 негізгі, 6 қосымша белдеуге топтастырған


Климаттық белдеулер
Ерекшеліктері

Негізгі
Экваторлық белдеу
Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы жоғары болады. Жауын – шашынның мол түсуі, ауа райы ыстық, ылғалды, қапырық


Тропиктік белдеу
Троп.құрғақ Ауа массаларының ықпалынан температура өте жоғары (ыстық), жыл бойы ыстық, жоғарғы қысым , ауа массалары өте құрғақ, жауын – шашын аз түседі, үнемі ыстық, бұл бөлікте жаңбыр тек құрлықта ғана емес мұхит үстінде де аз түседі.


Қоңыржай белдеу
Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, төрт жыл мезгілі айқын байқалады. Жауын шашын біршама мол бірақ материкте әркелкі таралған


Арктикалық белдеу
Жыл бойы суық, тұрақты солт. Шығыс желдерінң ықпалында болады. Мардымсыз жауын – шашын қар күйінде түседі.

Өтпелі
Субэкваторлық
Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас


Субтропиктік
Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас


Субарктикалық
Қыста арктикалық , жазда қоңыржай белдеуге ұқсас.














5 ГИДРОСФЕРА – СУ ҚАБЫҒЫ
Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,4 млрд км3 . Осының тұщы су қоры – 2,5 % .
Дүние жүзілік мұхит суының айдыны 70,8 % құрайды. Теңіз суының 1л – де грамм мөлшерінде болатын тұз ерітіндісінің мөлшері су промиллемен ( ‰) өлшенеді. Мұхит суының орташа
тұздылығы- 35 ‰.
Әлемде ең тұзды су – Қызыл теңіз. Оның тұздылығы – 42 ‰ тең .
Мұхит суы 20С қатады, Жәй су 00С қатады.
Материк – барлық жағынан мұхиттар мен теңіздер қоршаған құрлықтың аса ірі аймағы.
Арал – құрлықтың барлық жағынан су қоршаған шағын бөлігі. Аралдар пайда болуына қарай; Материктік, тектоникалық,вулкандық, маржандық
Түбек - құрлықтың су кеңістігіне терең сұғынып тұрған бөлігі
Шығанақ - мұхиттың немесе теңіздің құрлыққа сұғына еніп жатқан шағын бөлігі
Бұғаз – екі жағынан материктердің немесе аралдардың жағалары шектеп тұрған су айдыны.
Цунами – жер қойнауының ішкі процестер әсерінен туатын алып толқындар
Тайфун – сұрапыл дауыл түрінде соғатын жел
ДҮНИЕЖҮЗІЛІК МҰХИТ
Жалпы жер шарының ауданы – 510,2 мм км 2
- Осындағы мұхит ауданы - 361,1 млн км 2
Мұхит суының басты қасиеті – температурасы мен тұздылығы
Мұхит суының орташа тұздылығы - 35 промилле ( %0)
- Материктің мұхитқа өтпелі бөлігі – қайраң деп аталады.
Д.ж.ең үлкен қайраң – Солт. Мұзды мұхитында
- Материктік қайраңнан мұхит түбіне ауысатын бөлігін материктік беткей дейді
Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді су – Су массасы деп атайды
Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді.
Мұхиттық ірі ағыстар:
Жылы ағыстар
Суық ағыстар

Оңтүстік пассат ағысы, Гольфстрим , Солт. Атлант ағысы, Бразилия ағысы, Курасио


Солт. Пассат ағысы, Канар, Батыс желдері ағысы, Бенгел ағысы, Калифорния

Мұхиттағы тіршілік:
Ағыстар әсерінен еркін қозғалатындар – Планктондар
Мұхит суының беткі бөлігінде еркін қозғалатын – Нектондар
Мұхит түбіне бекініп өмір сүретін – Бентостар деп аталады.
Тынық мұхиты
Бұл мұхитта 13 теңіз бар. Ең терең мұхит. Ең терең жері Мариана шұңғымасы (11 022 м). Мұнда 10 мыңнан аса арал бар. Орташа тереңдігі 4000 м. Бұл мұхитты Магеллан мен С.Элькано ашты. Су бетінің жылдық орташа температурасы -10 С, +290 С.
Орташа ж – ш 2000 мм. Көлемі жөнініен 1- орында.
Атлант мұхиты
Бұл мұхитта 9 теңіз бар. Көлемінен 2 орында, Орташа тереңдігі – 3600м . Максимальды тереңдігі – 9207м (Пуэрто – Рико шұңғымасы), Жылдық орташа температура 16,50 С тең. Орташа ж-ш -1040мм
Үнді мұхиты
Бұл мұхитта 5 теңіз бар. Мұхиттың ең терең жері 7450м , орташа тереңдігі - 5700 м. Мұхиттық қайраң аз. Тау жоталары арасында қазан шұңқырлар көп. Орташа температура +170С. Жылдық жауын – шашын 3000мм –ге тең. Бұл барлық аумағы осы оңтүстік жарты шарда ғана орналасқан бірден – бір мұхит.
Солтүстік мұзды мұхиты
Жердегі мұхиттардың ең кішісі. Мұхитта 9 теңіз бар. Мұхиттың 1\ 3 бөлігін қайраң алып жатыр. Орташа температура қыста 400С, Жазда 00 С, Орташа жауын – шашын 100 – 200мм.
Солт. Мұзды мұхиттың негізгі бөлігі орналасқан климаттық белдеу- Арктикалық климаттық белдеу.
Жер бетіндегі өзендер
Өзен – Табиғи арнамен ағып өтетін су ағыны
Көлдер – жер бетіндегі суға толған табиғи ойыстар
Дүние жүзіндегі ең терең көл – Байкал (1620м)
Қазақстан көлдерінің ең ірілері – Каспий ,Арал, Балқаш
Көлдер екіге бөлінеді – 1) Ағынды көлдер, 2) Ағынсыз көлдер
Өзен құламасы – деп оның бастауының сағасынан метр есебімен көрсетілген биіктікті атайды.
Өзен бастауы деп - өзеннің басталатын жерін айтады
Өзеннің барып құятын жері - өзен сағасы – деп аталады
Өзеннен а ағып шығатын немесе өзенге келіп құятын бөлікті - өзен саласы деп атайды
Таудағы жыл бой қардың еріп үлгермей жинақтала беретін , биіктігін белгілейтін шартты сызықты – қар жиегі немесе шекарасы – деп атайды
Өзен арнасы бойында қалыптасып, суға шайылмайтын қатты тау жыныстары кездесетін жерлерде судың тік кемерден құлап ағуын – сарқырама – деп атайды
Әлемдегі ең биік сарқырама - АНХЕЛЬ ( Оңт. Амер.1054м - ден) , екінші сарқырама Тугела (Афр. 947,8 м)
6 БИОСФЕРА – ТІРШІЛІК ҚАБАТЫ
Тіршілік қабатын – биосфера деп атайды
Өсімдіктер мен жануарлардың ең көп тіршілік ететін аймағы – жер беті.
Әлемдегі ең биік ағаш эвкалиптінің тамырының ұзындығы 100м жетеді.
Тірі организмдерді фауна (жануарлар) және флора (өсімдіктер)
деп екіге бөлеміз.
Бейорганикалық заттардан органикалық заттарды түзушілерді, яғни өсімдіктер – продуценттер (өндірушілер) д. а
Түзілген органикалық заттармен қоректенетіндер (жануарлар, саңырауқұлақтар) – консументтер (пайдаланушылар)
Осыған дейін түзілген өнімдерді бейорганикалық заттарға ыдырататын микроорганизмдерді – редуценттер (қалпына келтірушілер)
Әлемдегі ең жасы ұзақ ағаш - Секвоя д. а (жасы 3 – 4 мың)
Әлемдегі ең алып сүт қоректі – ол көк кит оның салмағы 160 тонна
Мұхиттағы өмір сүру деңгейіне сай мұхиттағы тіршілік планктондар (қалқыма) беткі жақта қалқып жүретіндер, нектон (жүзгіш) – мысалы балықтар, бентос (тереңдік) өте тереңдегі тіршілік деген мағынаны білдіреді.
Жапырағының ауданы 2– 3 метрден асатын өсімдіктің аты – Виктория – Араукария д.а
Табиғат зоналары және биіктік белдеулік туралы
Климаттық белдеулер сияқты Табиғат зоналары да Күн сәулесінің түсу бұрышының азаюы мен көбеюіне сай экватордан полюстерге қараай ендік бойынша өзгеріп отырады. Осы заңдылықты ендік зоналылылық немесе табиғат зонасы д. а. Мысалы, мұны біз Еуразияның ТЗ негізінде қарастыруға болады.
Еуразияның табиғат зонасы
ТЗ
Табиғат жағдайы
Жануарлары мен өсімдіктері

Топырағы

Арктикал-ық шөл
Жазы өте суық, әрі қысқа
-400С
Мүк, қына,балдыр, ақ аю, ақ түлкі
Мәңгі тоң

Тундра мен Орманды тундра
Ж – ш өте аз, температура төмен, климаты қатал, күшті жел, қарлы боран жиі болады

Мүк, қына, бұталар, бұғы, бұлан, қоңыр аю,көген, құр
Көпжыл-дық тоң

Тайга
Қысы қатал, жазы салыстырмалы түрде біршама жылы және ұзақ. Тек қана қылқан жапырақты ағаштар өседі. Топырағы күлгін, батпақты.
Ағаш текті өсімдіктер, қылқан жапырақтылар: қарағай, шырша, май қарағай самырсын, балқарағай
Зубр,бұлан, марал, елік, қоңыр аюқабан, уссури жолбарысы
Күлгін, батпақты

Аралас және жалпақ жапырақ-ты орман
Тайга мен мен жалпақ жапырақты ормандар арасында жатыр.
Қылқанды, ұсақ және жалпақ жапырақты орман; жөке амур барқыт ағаш, лиана, корей самырсыны.
Зубр, аю, непра
Шымды күлгін

Орманды дала және дала
Шығыс Еуропа мен Батыс Сібір жазықтарының оңтүстігінен Алтайға дейін
Жалпақ жапырақты ағаштар: емен, үйеңкі, қайың, көктерек, шөптесіннен; селеу, боз.
Қасқыр, қарсақ, түлкі, тышқан
Құнарлы қара топырақ, орманның сұр топырағы

Шөлейт және Шөл


Каспий маңы ойпатынан басталады
Жусан, селеу, бетеге, бұйырған, ксерофиттер, сексеуіл, қызғалдақ қаңбақ
Күрең (каштан), сұр – қоңыр топырақ

Қатты жапы-рақты мәңгі жасыл орман-дар мен бұталар
Жазы құрғақ, ыстық, қысы жылы
Емен, лавр, грек жаңғағы, зәйтүн, кипарис, цитрус
Құнарлы қоңыр топырақ

Субтро-пиктік дала, шөлейт және шөл
Жазы өте ыстық
Цитрус,анар, жүзім, жер жаңғағы
Сұр топырақ

Субтро-пиктік ауыспалы ылғалды муссон орманы

Жазы ылғалды, қысы біршама құрғақ
Магнолия, камфора, бамбук
Сусымалы құмдардан тұрады

Тропик-тік шөлдер
Ең ыстық ең құрғақ
Құрма палмасы
Тас пен құм

Саванна мен сирек орман-дар
Ж – ш әртүрлі түседі.
Тик, пальма, сандал ағашы, тик,майлы ағаш
Қызыл, қызыл қоңыр

Субэква-торлық ауыспалы ылғалды орман
Аса құрғақ емес жауын саваннадан көбірек жауады.
Піл, маймыл
Қызыл және қоңыр қызыл

Эква-торлық белдеуде-гі ылғал-ды орман-дар
Жауын – шашын мол, температура тұрақты
Пальма, лиана, архидея, мүйізтұмсық
Қызыл сары жақсы жетілген топырақ


Ал бұл табиғат зонасы әр материкте оның тұрған белдеуіне сай өзгеріп отырады.
Сізге сұрақ; Дәл осы Еуразияның ТЗ – на қай материктің ТЗ ұқсас болуы мүмкін., ал ТЗ – сы Африкада, Аустралияда қандай болуы мүмкін.
Биіктік белдеуліктер туралы
Табиғаттағы зоналылық тек жазықтарда ғана емес тауларда да болады. Таулардағы табиғат кешені тау етегіне басына қарай өзгереді. Олар белгілі бір биіктікке сай көмкеріле таралған сондықтан биіктікке байланысты табиғат кешенінің өзгеруін - Биіктік белдеуліктер деп аталады
Гималайдағы биіктік белдеулікте
Қар мен мұздық немесе
глиациалды зона
4500 м

Субальпілік биік шөпті, аласа шөпті
шалғын
3500 м
Қылқан жапырақты орман
2500 м
Жалпақ жапырақты орман
2000 м

Мәңгі жасыл субтропиктік
орман
1000 м
Субэкваторлық ылғалды орман етегіндегі терая


Тау

Альпінің биіктік белдеуліктері

Қар белдеу мен мұздықтар

2700 м
Таудағы тақыр жерлер, алып
шалғындар, бұлар, биік шөптер


1800 м Қылқан жапырақты орман,
аралас орман, емен, шамшат


1000 м
Бақтар, жүзімдіктер, егістер,
қатты жапырақты орманды
бұталар












Экваторл ық Анд тауларындағы биіктік белдеуліктер

Қар мұздықтар

5000 м

Жалаңаш жартастар

Тасты тақыр жерлер, биік тау
шалғындары (парамос)
4000 м

Бұталар

Аласа ағаштар
3000м

Биік тау ормандары
2000 м

Ағаш тәрізді папортниктер
1000 м

Ылғалды экваторлық орман

ІІ БӨЛІМ МАТЕРИКТЕР ГЕОГРАФИЯСЫ
7 МАТЕРИКТЕР
Жер бетінде 6 материк бар. Олар : Еуразия, Африка, Солт. Америка, Оңт.Америка, Аустралия, Антарктида
6 дүние бөлігі: Еуропа, Азия,Америка, Африка, Аустралия, Антарктида.
4 дүниежүзілік мұхит : Тынық мұхиты, Атлант мұхиты, Солт. Мұзды мұхиты, Үнді мұхиты
Еуразия
Еуразия – дүние жүзіндегі ең ірі материк. Ауданы 53,3 млн. Км2 . Еуразия екі дүние бөлігінен тұрады:
Еуропа мен Азия. Төрт мұхитпен де шектеседі. Ең биік нүктесі – Джомолунгма тауы (Эверест) 8848 м, ең төменгі нүктесі Өлі теңізде (- 403 м). Ең көп жауын – шашын Черепундже қыстағы –Үндістанда, Ең үлкен түбегі - Арабия, Ең ұзын өзені – Янцзы, Ең терең көлі – Байқал, Тіркелген ең суық температурасы – 710 – Оймяконда, Ең ыстық температура - + 530 – Тар шөлінде.
Еуразия арқылы д.ж ең ірі 2 сейсмикалық белдеу өтеді . Олар; Альпі – Гималай белдеуі және Тынық мұхиттық геосинклиналдық белдеу. Ең биік сөнбеген жанартауы – Ключи шоқысы
1883 ж д.ж ең апатты тау влк атқылау – Кракатау жанартауы д. а. Ең ірі мұздық Федченко деп аталады. (77 км)
Климаты
Еуразияның климаттық
белдеулері
Сипаты

Арктикалық климат белдеуі:
Арктикалық аралдар мен Солт.мұзды мұхит жағалауы
Жыл бойы аса суық; құрғақ ауа температурасы тұрақты төмен, қыста – 400, -500С, жазда 00С , +40 С – ге жылынады. Жауын – шашын аз, қар күйінде түседі.

Субарктикалық климаттық белдеуі; Исландия аралдарынан басталады.
Қыста арктикалық, жазда қоңыржай ауа масслары ықпал етеді. Жылдық жауын - шашын аз, қар күйінде түседі

Қоңыржай климаттық белдеуі: Исландия, Ұлыбритания аралдары, Батыс Еуропа
Шығысқа Орал тауына дейінгі аралықта.
Шығыс Еуропа жазығы
Оралдан шығысқа қарай
Тынық мұхит жағалауы

Еуропалық бөлігінде теңіздік климат қалыптасқан: қысы жұмсақ, қаңтардың орт. Темпер. 00 С – ден жоғары.
Жауын – шашын 1000 мм – ден артық.
Жазы жылы, қысы суық. Климаты қоңыржай континенттік сипатта.
Шұғыл континенттік климат, жазы ыстық. Қысы суық.

Субтропиктік климаттық белдеу
Жерорта теңізі маңында
Жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары әсер етеді. Жазы өте ыстық. Қысы жылы, жаңбырлы.

Тропиктік климаттық белдеу: Материктің тек батыс бөлігін қамтиды
Ауа температурасы жыл бойы жоғары, жазда өте ыстық, ж – ш 200мм – ге дейін, минимум 50мм

Субэкваторлық климаттық белдеу:
Үндістан мен Үндіқытай түбектері, Гималай тауы – климаты айрықша жота б. т.
Тропиктік муссондық климат, қысы құрғақ, жазы жаңбырлы, жауын – шашын Гималайда 12000мм

Экваторлық белдеу: Оңтүстік Шығыс Азия аралдары
Экваторлық ауа массасы ықпал етеді, жылдық температура +240С жауын – шашын өте мол.


8 АФРИКА
Африка материгі – Африка дүние бөлігін құрайды. Ең ыстық температура материкте +700 қа дейін тіркелген.
Көлемі жөнінен – 2 орында. Африка – экватор сызығы мен бастапқы меридиан кесіп өтетін бірден – бір материк. Ең ұзын өзені – Ніл, Ең ірі көлі – Виктория, Ең биік сарқырамасы – Тугела, Ең биік шыңы – Килиманджаро, Ең төмен жері – Ассаль көлі, Ең үлкен шөлі – Сахара.
ең терең көлі - Танганьика - 33мың км2. Ең биік нүктесі – Килиманджаро жанартауы (5895). Намиб – жағалық шөлі орналасқан,
Африканы зерттегендер б.з.б 600 жылдар шамасында ХV ғасырда Мароккалық Әбу Ибн Батута, 1497 – 99 жылдары Васко да Гама, Ішкі аудандарын ашуда Д. Левингстон, Ніл өзеніні зерттеген В. Юнкерді айтуға болады. Әлем бойынша құрлықтағы ең ірі Рифт (литосфералық плитаның терең жарығы) Осы Африкада ол – Ұлы Шығыс Африка жарылысы д.а. Ұзындығы 6500км
Ең төмен орналасқан нүктесі – Ассаль көлінің деңгейі -153м. Халқы ең көп ел - Нигерия
Бриз желдері соқыр тұман – гаруаны қалыптастырады
Тілі – португал, испан. Байырғы халқы үндістер, Метистер – қазіргі негізгі халық.
Еуропалықтар
Монғолтектес

Метистер

Еуропалықтар
Негртектестер

Мулаттар

Монғолтектестер
Негртектестер

Самбо



Климаттық белдеулері: Экваторлық, субэкваторлық, тропиктік, субтропиктік
Ең ірі өзені – Ніл. Ең ірі көлі – Виктория,
Табиғат зонасы: 1. Ылғалды экв. ормандарда биіктіг 80м – Фикус, Сейба ағашы, пальмалар, шашақ құлақты шошқалар, окапи,ергежейлі антилопа, термиттер, мартышка ,горилла, цеце шыбыны т.б жүреді, 2. Саванналар мен сирек ормандар,
3. Тропиктік. шөлейтті белдеу,
4. Тропиктік шөл белдеуі,
5. Субтропиктік қатты жапырақты
мәңгі жасыл орман.
Африка құрылығындағы ең ірі жануар – Африка пілі, оның
салмағы – 7,5 тонна. Ең ірі ұлттық паркі – Крюгер д.а
Әлемдегі ең ірі шөл осында - Сахара ауданы (7млн.км2)
Шөлдегі оазистер дегеніміз – шұратты көкорай жерлер.
9 ОҢТҮСТІК АМЕРИКА
Ең биік шыңы – Аканкагуа (6960м)
Ең төмен жері – Валдес түбегі (- 40 м ). Ең биіктегі көл – Титикака
Ең биік сарқырамасы – Анхель 1054м . Ең үлкен аралы – Отты жер.
Ең ұзын тау жүйесі – Анд ұзындығы 900км
Ең биік сарқырамасы – Оринока өзеніндегі - Анхел 1054м,
Екінші Парана өзеніндегі Игуасу
Материк екі мұхитпен (Тынық, Атлант) шектеседі
Жағалық шөл – Атакама да осында.
Географиялық орны
Оңтүстік Америка Солтүстік Америка материгімен бірге – Америка дүние бөлігін құрайды. Ал тілдік ерекшелігіне қарай материкті Орталық Америкамен қосып – Латын Америкасы – деп атайды
Америкаға бірінші барған – Х . Колумб.
Ал Американың солтүстік және шығыс жағалауында болып мұның жаңа материк екенін жариялаған Америго Виспучии.
Климаттық белдеулер:
1. Экваторлық белдеу, 2. Қоңыржай климаттық,
3. Субэкваторлық климаттық,
4. Биік таулы климат , 5. Анд тауларында,
6. Тропиктік, 7.Субтропиктік




Табиғат зонасы:
Экваторлық орман – бұны Оңт.Америкада сельва деп атайды. Топырағы қызыл фераллитті
Саванна зонасы – Кебрага ағашы, ағаш тәрізді кактустар, пекарь – жабайы шошқасы – сауыттылар, құмырсқа жегіштер, нанду түйе құсы бар.
Далалар зонасы - Субтропиктік дала зонасын – Оңт. Амер. –да
– пампа деп атаайды.
Бұл ағаштары жоқ кеңістік дегенді білдіреді.. Қызыл ферралитті топырақ тән. Пампа мысығы, пампа бұғысы, лама, нанду құсы бар.
Шөлейттер зонасын – патогония деп атайды.
Топырағы сұр және қоңыр.
Материктің Тынық мұхит жағалауында;
- ылғалды мәңгі жасыл орман, экватордан 300 енд – ге дейін
- тропиктік шөл зонасы (жағалық шөлднрде -кактус пен оппунциядан тұратын – тікенекті ксерофитті бұталар белдеуін құрайды),
-субтропиктік жағалық бөлікте қатты жапырақты мәңгі жасыл орман мен бұталар зонасы;
қоңыржай белдеуге сәйкес келетін бөлікте
- оңт. жалпақ жапырақты орман, алып жатыр.
10 СОЛТҮСТІК АМЕРИКА
Ең биік жері – Мак – Кинли шыңы (6193м),
Теңіз деңгейінен ең төмен жатқан жері - Өлім аңғары – (-86 м),
Аса ұзын тау жүйесі – Кордильер ( 9000 км ), ені ( 1600 м),
Ең ұзын көлі – Жоғары көл, Ең ұзын өзені – Миссисипи, Миссури.
Ең үлкен аралы – Гренландия.
Дүние жүзіндегі ең үлкен әрі терең Колорадо каньонының
тереңдігі -1600м
Дүние жүзіндегі ең ұзын жер асты үңгірі – Флинт – Мамонт – Аппалач тауында.
Д.Ж ең биік (100м ) – Секвоя ағашы осында. Материктің ең ыстық жері - Өлім аңғары (+ 570С)
Кордильера - (испанша тау жотасы, тау тізбегі деген сөз)
Жазықтары: Ұлы жазық, Орталық жазық, Лаврентий қыраты
Таулары: Кордильер ұзын таубиік шыңы – Мак – Кинли (6197м), биік тауы – Гуньберн, Аппалачтауының ең биік шыңы – Митчель (2037 м),
Климаттық белдеулері: Арктикалық климат белдеуі, Субарктикалық климаттық белдеуі; Қоңыржай климаттық белдеуі, Субтропиктік климаттық белдеу, Тропиктік белдеу, Субэкваторлық климаттық белдеу, Экваторлық белдеу.
Табиғат зоналары:
1. Арктикалық шөл
2. Тундра мен Орманды тундра
3. Тайга
4. Аралас және жалпақ жапырақты орман
5. О