ГИМНАСТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ПАЙДАСЫ

«ГИМНАСТИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ПАЙДАСЫ»

Авторы: Касымов Жандос Куанышевич

Ақтөбе қаласы, №60 жалпы білім беретін орта мектеп

Гимнастика – қимыл қозғалыс жаттығуы. Бұл – жас жеткіншектердің қимылдық қозғалысқа түсуі мен дене бітімін дұрыс қалыптастыруына пайдасы зор. Гимнастика спорт түрі - арнайы жаттығулар жүйесінен тұратын, адам денсаулығын нығайту және оның денесінің үйлесімді дамуы үшін қолданылатын дене шынықтыру мен әдістемелік тәсілдер. Гимнастика-мектептегі дене шынықтыру бағдарламасының негізгі бөлімі. Жеткіншектер мен жасөспірімдерді тәрбиелеуде дене тәрбиесінің тиімді құралы. Сонымен қатар балалардың денсаулығын сауықтыруға және олардың дене сапаларының жетілуіне ықпал етеді.

Ертеңгілік гигиеналық гимнастика - таңертең ұйқыдан кейін организмнің жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіруді тездететін дене жаттығулары. Ұйқы кезінде адамның орталық нерв жүйесі де тынығады. Бұл кезде жүректің соғысы азайып, тыныс алуы баяулайды, бұлшық еттері босап, организм толық демалады. Ұйқыдан оянғаннан кейін орталық жүйке жүйесі мен әр түрлі органдардың қызмет белсенділігі арта бастайды.

Жалпы гимнастиканың барлық түрлері денсаулыққа пайдалы. Қазіргі таңда гимнастиканың бірнеше түрлері бар. Олар: ырғақты гимнастика, атлетикалық гимнастика, шейпинг, стрейчинг, йога, т.б. Гимнастика тыныс алу жүйесіне де пайдалы. Тыныс алу - бұл өмір. Дем алу аппараттары тыныс алу аппаратына әсер ету және оның функционалдығын арттыру сияқты екі негізгі мақсатты орындайды. Көптеген елдерде сарапшылар гимнастиканың кейбір түрлері ауруларға төзімділікті арттыра алады және жалпы денені жақсартады деп санайды. Және бұл өте дұрыс.

Гимнастиканың барлық түрлері келесі құрамдас бөліктерден тұрады:

- тыныс алудың тереңдігі мен жиілігі;
- шабыт уақытының, жарамдылық мерзімінің және үзілістің қатынасы;
- кеуде және диафрагматикалық тыныс алу;
- мұрын немесе ауыз арқылы ауа бағыты;
- ауа ағындарына төзімділік.

Шабыт пен уақыттың аяқталу уақыты - ең маңызды бөлігі. Ол тыныс алу гимнастикасының келесі түрлерін құрайды:

- Бірнеше секундқа тыныс алудың кешігуімен толық тыныс алу және тіпті ингаляциялық жаттығулар. Бұл нұсқа сау денеге жарамды және оттегінің қажетті мөлшерімен қамтамасыз ете алады, артық көміртегі диоксидін алып тастайды және үзіліс кезінде демалуға мүмкіндік береді.
- Терең тыныс алу жаттығулары. Осыдан кейін тыныс алу тегіс болады, тәнсіз шуыл пайда болғанға дейін тегіс депрессия болады. Деммен жұту және тыныс алу уақыты бірдей, үзіліссіз. Тыныс алу еркін, баяу және ырғақты.

- Алдағы қозғалыстармен тыныс алу арқылы жаттығыңыз. Тыныс алу, кеуде көтеріледі және асқазан ішке тартылады. Деммен жұту, керісінше шындық. Тыныс алу баяу, терең және тіпті. Толық тыныс алуымен және тіпті деммен жұтуымен жаттығулар әлсіз адамдардың және ауыр науқастарға тағайындалуы мүмкін. Гимнастиканың терең тыныс алу түрлері асқазан-ішек жолдарының аурулары, ұйқының бұзылуы, иммунитетті әлсіретіп, тез шаршағандық кезінде қолданыла алады. Қарсы трафикте жаттығулар гипертония, бронхит, пневмония және басқа да ауыр және жағымсыз ауруларды емдеуде қолданыла алады.

  Гимнастиканың ішінде емдік гимнастиканың ағзаға пайдасы өте зор. Ол мектеп жасындағы балаларға да ересек адамдарға да пайдалы. Емдік гимнастика дұрыс қолданылса, денені жылдам сергітіп, ауруға төзімділігін арттырып, корғаныс қабілетін нығайтып, сырқаттың жылдам айығуына ықпал етеді. Емдік гимнастика адам денесіне әсер еткенде күрделі құбылысқа сүйенеді. Ол – жоғары жүйке жүйесі мен гуморалды (денедегі сұйық зат) реттеуші күштер және моторлы-висцералдық рефлекстер.

Негізінде емдік гимнастиканың төрт механизмі бар: Бұлардың бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. 1.Әлдендіру механизмі: Арнайы тағайындалған жаттығулар жүйке жүйесінде тежеу немесе қоздыру үдерістерін өзгерте отырып, орталық күштің жұмысын реттейді. 2.Қоректендіру механизмі: Буындардан жоғары жүйке жүйесіне баратын сезімдер (проприоцептік импульс) вегетативтік жүйке жүйесінің, ішкі құрылыстың қызметін өзгертеді. 3.Орнын толтыру механизмі: Дене тәрбиесі, әртүрлі жаттығулар ауру салдарынан солып қалған мүшені, бұлшыкеттерді қалпына келтіреді. 4.Бірыңғай немесе қалпына келтіру механизмі: Қандай науқас болмасын кұлантаза айығып кету әркімнің арманы. Бірақ анатомиялық кұрылысы қалпына келгенмен, кейбір мүшелердің қызметі бірыңғай дамиды.

Балалар мен ересектерге арналған гимнастикалық жаттығулардан мысалдар. Керілу және созылу жаттығулары: Аяқты бірге немесе иық ендігіне сай қояды. Әуелі екі қолды желнеге қойып, содан кейін бір қолды жоғары көтеріп, екіншісін жайға қарай созады, одан соң керісінше осы ретпен кезек-кезек қайталайды. Бұл жаттығу тыныс алу органының жұмысына жақсы әсер етеді. Жаттығу кезінде екі иық пен басты артқа қарай шалқайта тұрып, дененің барлық бұлшық еттерін қозғалысқа келтіру қажет. Жаттығу барысында қолды жоғары көтерген сәтте саусақ ұшына қарап тұрған жөн. Керілу кезінде аяқтың ұшымен тұру арқылы жаттығуды күрделілендіруге болады. Жаттығу баяу, ақырын жасалуға тиіс. Ырғақ: 1-2 –

керілу - тыныс алу; 3-4 -бастапқы қалыпқа оралу дем шығару.

Бүкіл дененің бұлшық еттеріне арналған гимнастикалық жаттығулар. Бұл жаттығуларды әртүрлі қалыпта орындайды:аяқты созыл жіберіп, екі қолмен жер тірей жатады (бұл кезде дене жерге тимеуі тиіс), одан кейін бастапқыға қайта оралады;аяқты алшақтау ұстап, (екі қол белде) оң қолды жоғары көтеріп сол жаққа иіледі, одан кейін бастапқы қалыпқа оралып, осы қозғалысты екінші жаққа қайталайды;әуелі түрегеп тұрып, содан соң отырады, одан кейін аяқты артқа жіберіп қолмен жер тірейді, қайтадан бастапқы қалыпқа келеді;денені оңға қарай бұрып және сол аяқты иіңкірей, оң аяққа сол қолдың саусақтары жеткенше еңкейеді (ал екінші қол артта қалады), сосын бастапқы қалыпқа қайта оралады (екінші бағытқа да осылай жасалады);бастапқы қалып — тізені бүгіл еденге отырады да, екі қолды артқа жібере жер тірейді, одан кейін оң аяқты жоғары көтеріп, сол қолды осы аяқтың ұшына дейін жеткізуге тырысу керек, бұл кезде оң қол мен сол аяқты бірқалыпты жағдайда ұстаған жөн.

Мектеп оқушылары мен мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндер үшін дене тәрбиесінің негізгі мақсаты олардың қозғалыстарының бағыттарын анықтау, қозғалысқа икемділіктерін арттыру болғандықтан, оларға арналған жаттығулардың жиі ауыстырылып тұрғаны жөн. Мектепке бармаған бүлдіршіндер үшін мұндағы ұсынылып отырған жаттығулардың кейбіреулері тым күрделі, сондықтан ең қарапайым, көп қайталанбайтын жаттығулар таңдап алып, олардың орындалуын тұрақты қадағалан отыруға болады. Балалардың қозғалыс қабілеттерін жетілдіру үшін мынадай жаттығулар өте пайдалы допты лақтырып жіберіп, қайтадан ұстап алу; допты бір қолдан екінші қолға лақтырып ойнау; 180 және 360 градусқа айналып барып, екі жаққа кезек секіру, екі аяққа алма-кезек салмақ сала еңкею қимылдарын жасау, «жатқан күйде» қолды желкеге қарай жіберу, шалқадан жатып бір қырымен етпеттеп, қолдың көмегінсіз аунап түсу. Осындай екі-үш жаттығу таңертеңгі гимнастикада міндетті түрде орындалуға тиіс. Гимнастикамен ауасы тазартылған бөлмеле, ал жаз айларында таза ау ада, далада шұғылданған жөн. Киім жеңіл болғаны дұрыс. Гимнастикадан кейін су процедурасын қабылдау керек

Қорытындылай келе, бүгінгі таңдағы мектеп бағдарламасындағы дене шынықтыру сабақтарында оқушыларды гимнастикалық жаттығуларды жасауға, жаттығулардың түрлері мен олардың қимылдық ерекшелігін, денсаулыққа пайдалылығын ескерту жұмыстарын жүргізу, ата – аналармен жұмыс жүргізу, отбасылық спорттық сайыстар өткізу, оқушымен оның ата анасына, туыстарына салауатты өмір салты мен қатар спортты насихаттау – мұғалімнің міндеті. Осыған орай спорт саласы ретінде гимнастиканың атқаратын рөлі зор екенін түсіндік.

Гимнастикада жан-жақты дене тәрбиесінің міндеттерін шешуге жәрдемдесетін мейлінше әр алуан дене тәрбиесі жаттығуларын пайдаланылуы мүмкін. Онда педагогикалық міндеттер мен ағзаның анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес кез келген қимыл мен қозғағыш әрекетті қолдануға болады. Гимнастикада ағзаның құрылымы мен қызметіне біршама дәл талғамды ықпал жасауды жүзеге асыруға болады.
Гимнастикамен шұғылдану дұрыс мүсіннің, саптық жинақылықтың қалыптасуына ықпал етеді. Гимнастиканың мазмұны саналуанды: ол жүріс, жүгіріс, секіру, эстафеталар, сонымен қатар гимнастикалық снарядтарда жаттығу (маңдайша, қырлы бөренелер, ат, шығыршықтар және т.б.). жаттығулардың көп әртүрлілігі, жүктемені қатаң реттеу мүмкіндігі гимнастиканың қолжетімділігін анықтайды.

Қорыта айтқанда, салауатты өмір салтын насихаттай отырып, балалар мен олардың ата-аналарына, ересектерге гимнастикалық жаттығуларды үнемі жасап тұруға, ертеңгілік гигиеналық гимнастиканы орындауға, зиянды заттардан аулақ болып, әркез  спортпен шұғылдануға кеңес беремін.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қуаныш Т.Ш. «Дене тәрбиесінің теорялық және әдістемелік негіздері».

2. Аманбаев Р.Р. «Дене тәрбиелеу мәдениеті ілімін оқып үйрену жөніндегі әдістік нұсқаулар».

3. 5 -11 сыныптарға арналған мектептің дене тәрбиесі бағдарламасы. (С.И. Камысбекова, Ю.Г. Тилеугалиев, С. Тайжанов) - А, 2000 г.

4.Гимнастика Брыкина Т.А., Смолевского В.Н.–М.ФиС,1985 ж.

5.Балалар энциклопедиясы, III-том

6. Жолымбетов Ө.Ш., Құлназаров А.К., Спорт терминдерінің түсіндірме сөздігі

7. Ю.К. Гавердовский, В.М. Смолевский «Спорттық гимнастика», Оқулық., М,1972 ж.

8. В.М. Смолевский «Гимнастика оқыту әдісімен» Оқулық., М. 1982

9. Г. Икіманова, медицина ғылымының д,п. «Емдік гимнастика маңызы» «Білім ал» педагогикалық порталы 2016 ж.

10. С.Тайжанов Төтенбай Б. «Дене тәрбиесі» оқулық 5-класс Гимнастика дене мүшелерінің негізгі қимылдары. Алматы Атамұра 2001 ж.