Ғылыми Жоба

Батыс Қазақстан облысы

Бөкей Ордасы ауданы

Хан Ордасы ауылы

Жәңгір хан атындағы ЖОББМ

ҒЫЛЫМИ ЖОБАНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ:

«Өсімдіктердің транспирация үдерісі»

Бағыты:Химия, биология секциясы

Пәні: Жаратылыстану

Оқушының толық аты: Тлек Ұлжан

Сынып:3

Жетекшісі: Жәңгір хан атындағы ЖОББ мектебінің

бастауыш сынып мұғалімі: Аксенова Альфия Ринатовна

Ғылыми жетекшісі: Аксенова Альфия Ринатовна

2023-2024 оқу жылы

ҒЫЛЫМИ ЖОБАНЫҢ МАЗМҰНЫ

I. КІРІСПЕ .............................................................................................................5

II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ..............................................................................................6

2.1. Өсімдік қандай мүшелерден тұрады?.............................................................6

2.2. Өсімдіктің өсуіне қандай жағдайлар керек....................................................8

2.4. Транспирация құбылысының маңызы..........................................................10

2.5. Транспирацияға әсер ететін факторлар…………………………………...12

III. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМ ..........................................................................13

3.1.Транспирация құбылысын анықтау...............................................................13

IV. ҚОРЫТЫНДЫ .............................................................................................15

П АЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР .............................................................16

2

АННОТАЦИЯ

Транспирация-бұл өсімдіктен судың булану процесі. Өсімдіктердің жапырақтарында су тамшыларын көргенде, бұл өсімдік суды жапырақтары арқылы буландырады дегенді білдіреді.

Бұл процесс өсімдіктің барлық мүшелерінде жүре алады, бірақ негізінен жапырақтары арқылы жүзеге асырылады. Буланған кезде жапырақтары салқындап, өсімдік қызып кетпейді. Булану өсімдіктегі судың қозғалысына ықпал етеді. Су ағындарымен минералды заттар да қозғалады. Булану арқылы су буы түріндегі су ауаға еніп, оны ылғалдандырады.Сондықтан үйде бөлме өсімдіктерін өсіру өте пайдалы.

Өсімдіктің тамыры топырақ арқылы сіңірілетін су сабақ арқылы көтеріліп, жапырақтарға жетеді. Су жапырақ тақтасына жетіп, буланады. Булану-бұл сұйықтықтың газға айналу құбылысы.

Транспирация өсімдіктер үшін өте маңызды. Біріншіден, бұл өсімдіктердің салқындауына көмектеседі. Екіншіден, транспирация өсімдіктердің өсуіне қажетті заттарды алуға көмектеседі. Буланған су өзімен бірге топырақтан қоректік заттарды алып, оларды өсімдіктің барлық бөліктеріне жеткізеді.Сондықтан транспирация-бұл өсімдіктердің өсуіне және дамуына көмектесетін және бізге өмір сүруге қажетті суды беретін өте маңызды процесс.Өсімдіктердің басқа тіршілік иелерінен ерекшелігі – олар өз қорегін өздері түзе алады. Бұл фотосинтез құбылы нәтижесінде жүзеге асырылады. Фотосинтез - бұл өсімдіктерде болатын процесс. Бұл процесте өсімдіктер топырақтан суды және ауадан көмірқышқыл газын сіңіреді. Өсімдіктердің құрамында жасыл түсті пигмент – хлорофилл болады. Күн сәулесі жасыл түсті жапыраққа түскенде, онда оттек пен қоректік зат – глюкоза түзіледі.Транспирация жарық, ауаның ылғалдылығына, температураға, топырақ ылғалдылығына, булану бетінің мөлшеріне байланысты.

3

АННОТАЦИЯ

Транспирация-это процесс испарения воды из растения. Когда вы видите капли воды на листьях растений, это означает, что растение испаряет воду через листья.

Этот процесс может происходить во всех органах растения, но в основном через листья. При испарении листья остывают, и растение не перегревается. Испарение способствует движению воды в растении. Минеральные вещества также перемещаются потоками воды. Испаряясь, вода в виде водяного пара попадает в воздух и увлажняет его.Вот почему выращивание комнатных растений в помещении очень полезно.

Вода, которая впитывается корнями растения через почву, поднимается через стебель и достигает листьев. Вода достигает листовой пластины и испаряется. Испарение-это явление превращения жидкости в газ.

Транспирация очень важна для растений. Во-первых, это поможет растениям остыть. Во-вторых, транспирация помогает растениям получать необходимые им вещества для роста. Испаренная вода берет с собой питательные вещества из почвы и доставляет их ко всем частям растения.

Таким образом, транспирация-очень важный процесс, который помогает растениям расти и развиваться и дает нам воду, необходимую для выживания.

Что отличает растения от других живых существ, так это то, что они могут сами производить себе пищу. Это происходит в результате изменения фотосинтеза.Фотосинтез-это процесс, происходящий в растениях. В этом процессе растения поглощают воду из почвы и углекислый газ из воздуха. Растения содержат хлорофилл, пигмент зеленого цвета. Когда солнечный свет падает на зеленый лист, он производит кислород и питательное вещество – глюкозу.Т ранспирация зависит от света, влажности воздуха, температуры, влажности почвы, размера поверхности испарения.

4

І . КІРІСПЕ

Кез-келген жасыл өсімдіктердің бойында, мейлі ол кішкентай шөп болсын, үлкен ағаш болсын, күрделі үдерістер жүріп жатады. Мысалы фотосинтез және транспирация. Бұл үдерістердің өсімдіктерге де, қоршаған ортаға да маңызы зор.

Гипотеза:Транспирация құбылысының өсімдіктерге және қоршаған ортаға әсері зор;

Зерттеудің мақсаты:Транспирация құбылысының маңызын анықтау;

Міндеттері:

1. Кітаптардан және басқа ақпарат көздерінен транспирация құбылысы туралы мәлімет жинау;

2.Транспирацияның маңызын анықтау;

3. Транспирация құбылысына әсер ететін факторларды анықтау;

4. Зерттеу тақырыбы бойынша қорытынды жасау.

Өзектілігі:

Өсімдіктер ерекше тіршілік иелері. Мәселен, олар өздері қоректік заттарын түзе алады, атмосфераға оттегін бөледі, су айналым процесіне қатысады. Сондықтан өсімдік бойындағы негігі процестерді білуіміз қажет.

Практикалық маңыздылығы:жиналған және талданған материалдарды сабақтарда таныстыру және танымдық материал ретінде, сондай-ақ осы тақырыпқа қызығушылық танытқандардың барлығы пайдалана алады.

Зерттеу әдістері:

1. Арнайы әдебиеттерді іздеу;

2. Алынған деректерді талдау;

3. Жұмысты сапалы жасап, баяндама жасау.

5

II. ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ

2.1. Өсімдік қандай мүшелерден тұрады?

Біздің ғаламшарымызда өсімдіктердің шамамен 400 мың түрлері бар. Олар бір – бірінен қатты ерекшеленуі мүмкін: олардың кейбіреулері нағыз алыптар, басқалары өте кішкентай, көзге әрең көрінеді, бірақ олардың барлығын жалпы құрылым біріктіреді. Барлық өсімдіктер тамыр, сабақ, жапырақ және гүлден тұрады[1].

Тамыр-бұл өсімдіктің топыраққа бекітілетін ең төменгі бөлігі. Тамырлар екі маңызды қызметті орындайды: қоректену және топырақ жамылғысында берік ұстау. Тамырдың көмегімен өсімдіктер суды мен минералдар тұздарды сіңіреді.

Сурет-1. Тамыр

Сабақ- тамыр мен өсімдіктің жоғары бөліктерін байланыстыратын бөлігі. Ол қоректік заттарды тамырдан жапырақтарға, гүлдерге өткізеді.

Сурет 2 – Сабақ

6

Жапырақ-фотосинтез, газ алмасу және транспирация сияқты процестерге қатысатын өсімдіктің өте маңызды бөлігі.

Сурет 3 – Жапырақ

Гүл-өсімдіктердің көбею мүшесі. Гүлдерсіз жемістер мен тұқымдардың пайда болмас еді. Көбею үшін гүлдерді тозаңдандыру керек. Бұл функцияны жәндіктер мен кейбір құстар жақсы атқарады, олар гүлдердің жарқын хош иісіне және олардың тәтті тозаңдары мен балшырындарына тартылады. Сондай-ақ, өсімдіктерді желмен тозаңдандыруға болады [2].

Сурет 4 – Гүл

7

2.2. Өсімдіктің өсуіне қандай жағдайлар керек

1. Жарық

Күн сәулесі өсімдіктер үшін энергия көзі ретінде қызмет етеді, өйткені ол фотосинтез процесін жүзеге асыру үшін қажет. Сондай-ақ, жарық өсімдіктің өсуіне, гүлденуіне, жемістенуіне өте қажет [3].

Жарыққа байланысты өсімдіктер келесідей жіктеледі:

Көлеңкеге төзімді өсімдіктер	Қайың, көктерек, емен, шырша
Көлеңкесүйгіш өсімдіктер	Саумалдық, қырыққұлақ
Жарықсүйгіш өсімдіктер	Астық дақылдары, қазжуа, қызғалдақ

2. Жылу

Өсімдіктер жылуды Күннен қызған ауа мен топырақтан алады. Кез-келген өсімдіктер үшін қызып кету де, тым төмен температура да зиянды. Тым жоғары температура ылғалдың жоғалуына, күйікке әкелуі мүмкін. Қыс мезгілінде өсімдік тамырын қалың қар жамылғысы басып, аяздан қорғайды.

Сурет 5 – Қар жамылғысы астындаға тамыр жүйесі

8

3. Су

Су ең қажетті жағдайлардың бірі. Онсыз тұқым өнбейді, өсімдіктің мүшелері дұрыс қалыптаспайды. Өсімдіктер өсетін ортасына толықтай бейімделген. Мысалы батпақты жерлерде өсетін өсімдіктер су тапшылығына шыдамайды. Сондай-ақ шөлдерде өсетін өсімдіктер суды жоғалтпау үшін жапырақтары жұқа балауызбен немесе кішкентай түктермен жабылған , жіңішке әрі ұзын болады [4].

Сурет 6 – Түрлі жағдайларға бейімделген өсімдіктер

9

2.4. Транспирация үдерісінің маңызы

Транспирация (транс және лат. spiro-тыныс алу, дем шығару) - өсімдіктің суды буландыру құбылысы.

Бұл процесс өсімдіктің барлық мүшелерінде жүре алады, бірақ негізінен жапырақтары арқылы жүзеге асырылады. Буланған кезде жапырақтары салқындап, өсімдік қызып кетпейді. Булану өсімдіктегі судың қозғалысына ықпал етеді. Су ағындарымен минералды заттар да қозғалады. Булану арқылы су буы түріндегі су ауаға еніп, оны ылғалдандырады.Сондықтан үйде бөлме өсімдіктерін өсіру өте пайдалы [6].

Өсімдіктің тамыры топырақ арқылы сіңірілетін сусабақ арқылы көтеріліп, жапырақтарға жетеді. Су жапырақ тақтасынна жетіп, буланады. Булану-бұл сұйықтықтың газға айналу құбылысы.

Сурет 8 – Транспирация құбылысы

10

Транспирация өсімдіктер үшін өте маңызды. Біріншіден, бұл өсімдіктердің салқындауына көмектеседі. Екіншіден, транспирация өсімдіктердің өсуіне қажетті заттарды алуға көмектеседі. Буланған су өзімен бірге топырақтан қоректік заттарды алып, оларды өсімдіктің барлық бөліктеріне жеткізеді [7].

Транспирация өсімдіктер үшін де, бүкіл әлем үшін маңызды процесс. Өсімдіктерден буланған су атмосфераға көтеріліп, бұлт түзеді. Бұлттар ауырлап жер бетіне жаңбыр түрінде түседі.Осылайша су айналымы да іске асырылады.

Сондықтан транспирация-бұл өсімдіктердің өсуіне және дамуына көмектесетін және бізге өмір сүруге қажетті суды беретін өте маңызды процесс [8].

11

2.5. Транспирацияға әсер ететін факторлар

Транспирация жарық, ауаның ылғалдылығына, температураға, топырақ ылғалдылығына, булану бетінің мөлшеріне байланысты [9].

Жарық транспирацияны реттейтін негізгі фактор. Жарық түскенде ауа, топырақ қызады. Су булану процесі басталады. Транспирацияның қарқындылығы жарыққа байланысты, өйткені арнайы жапырақ жасушалары әдетте күндіз ашық және қараңғыда жабық болады. Осылайша, түнде өсімдіктер салыстырмалы түрде аз суды жоғалтады . Таңертең жасушалар ашылып, транспирация қарқындылығы артады

Ең алдымен, транспирацияға ауа ылғалдылығы әсер етеді: ауаның салыстырмалы ылғалдылығы неғұрлым аз болса, транспирация соғұрлым тез жүреді. Егер судың қатты жетіспеушілігі болса, құрғақ ауаға қарамастан транспирация тоқтауы мүмкін. Ауа ылғалдылығының жоғарылауымен транспирация төмендейді;

Транспирацияға әсер ететін келесі фактор-температура. Температураның жоғарылауымен транспирация қарқындылығы артады. Температура - судың булануы үшін керек энергия көзі.

Желдің жылдамдығы транспирацияға әсер етпейді. Себебі су жапырақ бетінен буланғанда, жел будың жапырақ бетінен қозғалуына ғана әсер етеді.

Топырақ ылғалдылығының төмендеуімен транспирация төмендейді. Егер топырақ құрғақ болса, онда оның ылғалдылығы жоғарылаған кезде транспирация қарқындылығы алдымен артады. Бірақ егер топырақта су көп болса, онда транспирация қарқындылығы төмендейді.

Өсімдіктің буланған су мөлшері оның жапырақ тақтасының ауданына байланысты: жапырақ беті неғұрлым үлкен болса, өсімдік соғұрлым көп су буландырады [10].

12

ІІІ. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛІМІ

1. Транспирация құбылысын анықтау

Жұмыстың мақсаты: Өсімдіктегі транспирация құбылысын анықтау;

Керекті құрал жабдықтар: өсімдік, штатив, колба;

Жұмыстың барысы: 2 штативті өсімдікпен терезе алдына және шкаф ішіне орнатып, беріктігін тексердік. Өсімдікті суарып, оның жоғарғы бөлігіне колба кигіздік. Тәулік бойы өзгерістерді бақыладық.

1. 2023 жылдың 13 қараша күні «Өсімдіктердің транспирациясы» тақырыбында тәжірибе бастадым. Тәжірибеге қажетті құралдарды дайындадым.

2. Екі өсімдіктің сабақтарын колбаға салып, ауа кірмес үшін скотчпен бекіттім.

3.Бірінші өсімдікке су құйып терезе алдына қойдым.

13

4.Екінші өсімдікке су құймай шкаф ішіне қараңғы жерге қойдым.

5.Бақылау күнделігін жүргізе бастадым.

2023 жылдың 13 қараша -24 қараша аралығында екі өсімдікті бақылап 10 күн аралығында бақылау жүргіздім. Негізі бұл тәжірибені 1 күн ішінде де жүргізуге болады.

Нәтиже: Колбада су тамшылары пайда болды. Су тамшылары жапырақтан бөлінген будан пайда болды. Бұл «транспирация құбылысы» деп аталады.

Қорытынды:Өсімдік суды жапырақтары арқылы буландырып, салқындайды. Бөлмені ылғалдандырады. Сондықтан үйде бөлме өсімдіктерін өсірген пайдалы. Жиналған су тамшылпарын төкпей қайтадан сол гүлге су құюға пайдалануға болады деп есептеймін, себебі ол таза су.

14

ҚОРЫТЫНДЫ

Транспирация (транс және лат. spiro-тыныс алу, дем шығару) - өсімдіктің суды буландыру құбылысы.

Бұл процесс өсімдіктің барлық мүшелерінде жүре алады, бірақ негізінен жапырақтары арқылы жүзеге асырылады. Буланған кезде жапырақтары салқындап, өсімдік қызып кетпейді. Булану өсімдіктегі судың қозғалысына ықпал етеді. Су ағындарымен минералды заттар да қозғалады. Булану арқылы су буы түріндегі су ауаға еніп, оны ылғалдандырады.Сондықтан үйде бөлме өсімдіктерін өсіру өте пайдалы.

Транспирация өсімдіктер үшін өте маңызды. Біріншіден, бұл өсімдіктердің салқындауына көмектеседі. Екіншіден, транспирация өсімдіктердің өсуіне қажетті заттарды алуға көмектеседі. Буланған су өзімен бірге топырақтан қоректік заттарды алып, оларды өсімдіктің барлық бөліктеріне жеткізеді.

Транспирация өсімдіктер үшін де, бүкіл әлем үшін маңызды процесс. Өсімдіктерден буланған су атмосфераға көтеріліп, бұлт түзеді. Бұлттар ауырлап жер бетіне жаңбыр түрінде түседі.Осылайша су айналымы да іске асырылады.

Біз тәжірибе жүзінде бөлме өсімдігінің транспирациясын бақыладық. Біздің гипотезамыз расталды.

15

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1.Арнольд О.Р., Бутова Е.Л.Өсімдіктердің құрылысы. – 2001. – № 5. – С. 98–102.

2.Артемова О.В. Өсімдіктер әлемі [Электронный ресурс]. – URL: http://www.psi.lib.ru/statyi/sbornik/delter.htm

3.Багрий Я.Т., Бураго А.С., Вайсерман А.М. Өсімдіктер маңызы / под ред. д.м.н., проф. А.П. Чуприкова. – М.: Гнозис, 2017. – 392 с.

4.Гонеев А.Д., Лифинцева Н.И., Ялпаева Н.В. Өсімдік процесстері– М.: Academia, 2004. – 272 с.

5.Гундаренко С.В., Селезнёв С.Б. Өсімдіктердің ашылмаған сырлары // Краснодар: Юг, 2015. – С. 134–138.

6.Гундаренко С.В., Селезнёв С.Б.Фотосинтез– Краснодар: Юг, 2016. – С. 73–79.

7.А.П. Чуприков, Н.Ю. Василевская, С.В. Келюшок. Фотосинтез маңызы/Одесса: Астропринт, 2008. – 40 с.

8. А.П. Чуприков, Н.Ю. Василевская, С.В.Келюшок [и др.] // Транспирация– 2008. – Т. 12, № 1. – C. 91–100.

9.А.В. Нуволи, Н.Н. Каладзе, В.Н. Бычкова [и др.] //Транспирация маңызы– М., 2016. – С. 433–434.

10. Р.Л. Сиваков /Транспирация үдерісі/ Москва: 2019. – 450 с.

16

Қосымша

Кітапханаға барып мәліметтер таптым. Жетекшіммен бірге жобамды жаздық. Ғаламтор желісінен өзіме керекті  мағлұматтарды  іздедім. «Өсімдіктердің транспирация үдерісі» туралы ақпараттарды кітапханадан барып оқыдым.

Ғылыми жобаның ұсынымдары:

• Транспирация бойынша жиналған және талданған материалдарды сабақтарда таныстырса;

• Осы жобаның пәнаралық байланысын ескере отырып, зерттеуді әрі қарай жалғастырса;

• Зерттеу қорытындыларын өзге заманауи бағдарламалармен көркемдесе;