Ғылыми жоба "Бесік"

Батыс Қазақстан облысы

Казталов ауданы

Сатыбалды ауылы

Сатыбалды негізгі жалпы білім беретін мектебі

Бағыты:ӘДЕБИЕТ

Секциясы:ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ

Тақырыбы: БЕСІКТІҢ ПАЙДАСЫ

Авторы: Жасталап Аруназ Асылқызы, 4-сынып оқушысы

Жетекші: Темірғалиева Назым Фатиховна , бастауыш сынып мұғалімі

Аңдатпа

Казталов ауданы Сатыбалды негізігі жалпы білім беретін мектебінің 4-сынып оқушысы Жасталап Аруназ Асылқызы «Бесіктің пайдасы» деп аталатын ғылыми жобаның мақсаты : Бесіктің пайдасын зерттеу,адамдардың оны қандай жағдайларда пайдаланғанымен кеңірек танысу.Бұл жобаны алған себебі қазақ халқының салт-дәстүрін ұмытуы бара жатқаны. Жас аналар сәбилерін бесікке салмай бос жатқызып өсіріп жатыр. Ол да біздің тарихымиыздың ұмытылуына сын болады. қазақ бесігінің аяғы еденге, топыраққа тиіп тұрған. Бұл дегеніміз, ішінде жатқан бала әлеммен тікелей байланыс жасайды деген сөз.Бала бесікке қарын шашы, тырнағы алынып, қырық қасық суға шомылдырғаннан кейін ғана, яғни рәсім орындалғаннан соң жататын болған. Сол рәсімге орай бесік тойы жасалған. Құрсақтан анасының дауысын естіп үйренген нәресте бесік жырына елітіп, тыңдайтын болған. Сондықтан да бесіктің пайдасы мол екенін білсе келешекте шақалақтарымызды бесікке тербетіп қсірер деген ойдамын.

Аннотация

Жасталап Аруназ Асыловна, учащаяся 4 класса Сатыбалдинской основной общеобразовательной школы Казталовского района, цель научного проекта» Бесіктің пайдасы": изучение пользы колыбели,а в каких условиях люди его используют.Этот проект получил, потому что идет забывать об обычаях и традициях казахского народа. Молодые мамы выращивают малышей, не вставая в колыбель. Он также испытывает чувство памяти нашей истории. нога казахской колыбели касалась пола, почвы. Это означает, что ребенок, находящийся внутри, имеет непосредственную связь с миром.Ребенок лежал в колыбели только после того, как волосы, ногти были изъяты и купались в сорок ложках воды, то есть после того, как процедура была выполнена. В связи с этим была совершена колыбельная свадьба. Ребенок, лежащий в колыбели, мать сказала колыбель. Ребенок, который научился услышать голос матери из утроба,слушал стихи колыбели. Поэтому я думаю, что если вы знаете, что колыбель будет полезен, то в будущем мы сможем поднять на колыбель наших соотечественников.

Аnnotion

Jastalap Arunaz Asylkyzy, a student of class 4 Satybaldina basic General school of Kaztal district, the purpose of the research project" Best payday": exploring the use of cradles,and the conditions in which people use it.This project was received because it goes to forget about customs and traditions of the Kazakh people. Young mothers grow babies without getting up in the cradle. He also has a sense of the memory of our history. the foot of the Kazakh cradle touched the floor, the soil. This means that the child inside has a direct connection to the world.The child lay in the cradle only after the hair, nails were removed and bathed in forty tablespoons of water, that is, after the procedure was performed. In this regard, a lullaby wedding was committed. The child lying in the cradle, the mother said the cradle. The child, who learned to hear the voice of the mother from the womb,listened to the verses of the cradle. Therefore, I think that if you know that the cradle will be useful, in the future we will be able to raise our compatriots to the cradle.

Мазмұны

І.Кіріспе...................................................................................................3

ІІ. Теориялық бөлім.............................................................................

2.1.Бесіктің шығу тарихы.......................................................................5

2.2.Бесіктің жасалуы түрлері жабдықтары,........................................6

2.3. Бесіктің баланың денсаулығына әсері .........................................12

2.4. Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар.....................................13

2.5.Бесік туралы жұмбақтар…………………………………............14

ІІІ.Зерттеу бөлім....................................................................................

3.1.Әжеммен сұхбат------------------------------------------------------15

3.2.Жас аналармен сауалнама------------------------------------------16

3.3. Дәрігер кеңесі....................................................................................17

IV.Қорытынды.......................................................................................

4.1. Менің түйгенім..................................................................................18

4.2. Жұмысымның нәтижесі:«Атамның сыйы»...................................19

4.3.Ұсыныс------------------------------------------------------------------20

V.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі............................................................21

Кіріспе

Мәселе:
Бесікті күнделікті өмірде қолданылғанмен, оның көптеген пайдасын, өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейміз. Жобада осы мәселе жайлы айтылады.

Жобаның мақсаты: Бесіктің пайдасын зерттеу,адамдардың оны қандай жағдайларда пайдаланғанымен кеңірек танысу.

Міндеттері:

1. Бесіктің шығу тарихына зер салу.

2. Бесік түрлерін ажырата білу.Оның бала денсаулығына тигізер пайдасын түсіндіру.

3. Бесік туралы кітаптар мен оқулықтардағы,ғаламтордағы зерттеулермен танысу;Бесіктің түрлері, ерекшеліктері жайлы білімдерді тереңдету;
   Ғылым, доктор, профессор еңбегімен танысу.

Зерттеу нысаны- адам

Зерттеу заты- бесік

Зерттеудың өзектілігі- біз бесікті күнделікті өмірде қолданылғанымен , оның көптеген пайдасын,өзіне тән ерекшеліктерін біле бермейміз және қазіргі жасатардың бесікті қолданбауы салт-дәстүрімізді, қазақилығымызды ұмыттыруда.Сондықтан Мен соған өз үлесімді қосу үшін осы тақырыпты таңдадым.

Зерттеудің жаңалығы- Егер бесіктің пайдасын дәлелдесем, онда жас аналар салт дәстүрімізді отбасында  міндет етеді деген үміттемін. Мен бесіктің зиян туралы ойын теріске шығарып,  киелі мұрамыздың құдіреті мен қасиетін ашып талқылайымын. Ұлттық салт-дәстүрімізден алшақтамауға, құрметтеуге, жаңартуға шақырамын.

. Ғылыми жобаның гипотезасы: Бесіктің бала өмріндегі пайдасын білу арқылы ұлттық салт-дәстүрді сақтау, жаңарту.

Ғылыми жобаның зерттеу кезеңдері:

1. Бесік туралы мәліметтер жинастыру,бесіктің құрылысына зер салу.

2. Бесіктің құрал-жабдықтарымен,түрлерімен танысу, Бесік жабдықтарының пайдасын дәріптеу

3. Жинаған әдебиеттерді талдау. 3

4. Қариялармен, мамандармен, сұхбаттасу және жас аналарға сауалнама өткізу арқылы бесіктің пайдасы жайлы мәлімет алу.

5. Өзіндік пікір, тұжырым жасау.

Ғылыми жобаның зерттеу әдісі:

Зерттеу, бақылау, ізденіс, әдебиеттермен жұмыс. Тақырыпты ашу барысында қосымша ауыз әдебиеті үлгілеріне шолу жасау. Өзіндік тұжырым жасай отырып, салыстыру, іздену сұхбаттасу әдісін қолдану

.Болжам:Бесікте өскен баланың психологиялық ерекшеліктері мен дене бітімін бақылап зерттеу.Жоба соңында жаңа бесіктің жобасын ойластыру.

Ғылыми жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы: Іздену нәтижесінде бесіктің денсаулыққа пайдалы екенін, әр түрлі аурулардың алдын алуға болатынын білеміз.Қазіргі кезде бала көп бесікке жата бермейді, оның пайдасын біле бермейді.Осы жұмыс арқылы бесіктің пайдасын дәлелдегім келеді

Нәтижесі: - Іздену нәтижесінде бесіктің денсаулыққа пайдалы екенін, әр түрлі аурулардың алдын алуға болатынын білдім.Осы жұмыс арқылы бесіктің пайдасын дәлелдегім келді.Нәтижесінде жоба соңында менің ұсынысыммен атам бауырыма жаңа бесік үлгісін жасап берді.

4

Теориялық бөлім

2.1.Бесіктің шығу тарихы

Бізге ғылыми жоба жүргізуге не себеп болды?

Бірде мен «Балапан»телеарнасындағы «Балапан news»бағдарламасынан «Бесік туралы не білесің?»атты хабар көрдім. Осы бағдарлама мені қатты ойландырды. Осыдан соң бесік туралы көп іздестіретін болдым.Ізденіс үстінде жүргенімді ұстазыма айттым.Биыл оқу жылы басталғаннан бастап бесік жайлы ұстазымнан сұрастырып білдім. . Ұстазым менің бесік туралы сұрастырып жүргенімді көріп зерттеу жұмысын жасауға кірістік, мен қуанып кеттім.

Ал енді бесіктің тарихына тоқсалсақ,аңызға сүйенсек, ең алғашқы бесік Жетісу мен Алтайдың бойын мекен еткен Айдархан бидің кезінде пайда болған. Айдархан бидің әкесі, төңірекке белгілі Мизам баба, қазақ даласына ағаш отырғызумен, орманды көбейтумен айналысса керек. Елге сыйлы Мизам баба 150 жыл өмір сүріпті. Өзі сүрген ғұмырында еккен көшет-талдардан үлкен бау-бақшалар өсіп шығыпты.
Мизам бабаның о дүниеге сапар шеккенінен хабардар қытайлар, бақилық бабаның еңбегін көреалмаушылықпен өртеп жіберіпті. Сол уақытта Мизам бабаның баласы, Айдархан би, алыс ауылға сапар шегіп кеткен екен. Би түсінде әкесін көреді, лезде бір сұмдықтың болғанын сезген ол, үйге қарай аттың басын бұрады. Ауылға асығыс жетіп, ну орманның орнында шөл далаға айналған ауылын көріп қатты қапаланады…
Бірақ жылдар өте береді… Айдархан би үйленіп, ең тұңғышы туылады. Бірақ туыла сап, сәби тоқтамай жылай береді. Оған шартарапқа аты шыққан емшілер де көмектесе алмайды. Бір күні бала жылауын тоқтатады. Әкесі қуанып кетіп, жүгіріп үйге кірсе, оны ақ шапан киген бір қария өрттен аман қалған сынық бұтақтарға жатқызып, сәбиді тербетіп отырады. Айдархан би жақын келгенде, ақсақал ғайып болады. Оның орнында қалған ағаш бұтағымен Айдархан, қазіргі «бесік» деп айтылып жүрген бұйымды жасайды.
Осылайша, «бесік» көшпелі қазақ халқының ажырамастай мұрасына айналады.

2.2.Бесіктің жасалуы , түрлері, жабдықтары
Бесік – өмірге жаңа келген періште-сәбидің ақ отауы, оның ер жеткенде алаңсыз балалық шағын есіне түсіретін ардақ тұтар асыл бұйымы емес пе?! Қазақтар бесікті қарағайдан, қайыңнан, көбіне талдан жасайды. Бесікті «тал бесік» деп атаудың сыры осында. Бесік көшіп-қонатын қазақ тіршілігіне өте ыңғайлы. Оны түйе үстіне, өзге жүктермен қоса артып жүре береді. Кейде бала бөленген бесікті де осылай алып жүретін болған. Бұл қазақтың «баланың ұйқысын бұзған періштенің үйін бұзғанмен барабар» деген ұғымына толығымен сай келеді.

Қазақта бесік қасиетті,киелі құтты мүлік болып есептеледі. бесіктің жасалуы мен басқа да жабдықтарына тоқталсақ: қазақ бесігі талдан, қайыңнан иілсе, бұрышы имек болып, ал қарағайдан жасалса, тік бұрышты болып келеді. Иіп әуелі бесік қазақ бесігінің негізгі түрі. Ең әуелі бесіктің екі басын тұтас қайыңнан, талдан иіп не төрт бөлек қарағайдан қиыстырып доға тәрізденіп жасайды да, оның алрақтарының ортасынан бір шабақ салып, шабақтар үстіне тақтай төсеп, оның түбек орнататын 5

жерін дөңгеленіп ояды. Бесіктің доға тәрізденген екі басы дәл төбесінен жіңішке жұмыр арқалықпен біріктіріледі. Бесік бөлшектері бір-бірімен желім, ағаш шегелер арқылы бөрік қиыстырылатындықтан, тербетіп қозғаған уақытта сықырлаған бөтен дыбыс шықпайды. Бесіктің әр басының аяқтарын дөңес табанмен біріктіру, оның зіркілсіз, жұмсақ тербетіліп, баланың мазасын алмау жағын қарастырғандық.

Бесіктің жасалуы

Қазақта бесік қасиетті,киелі құтты мүлік болып есептеледі. бесіктің жасалуы мен басқа да жабдықтарына тоқталсақ: қазақ бесігі талдан, қайыңнан иілсе, бұрышы имек болып, ал қарағайдан жасалса, тік бұрышты болып келеді. Иіп әуелі бесік қазақ бесігінің негізгі түрі. Ең әуелі бесіктің екі басын тұтас қайыңнан, талдан иіп не төрт бөлек қарағайдан қиыстырып доға тәрізденіп жасайды да, оның алрақтарының ортасынан бір шабақ салып, шабақтар үстіне тақтай төсеп, оның түбек орнататын жерін дөңгеленіп ояды. Бесіктің доға тәрізденген екі басы дәл төбесінен жіңішке жұмыр арқалықпен біріктіріледі. Бесік бөлшектері бір-бірімен желім, ағаш шегелер арқылы бөрік қиыстырылатындықтан, тербетіп қозғаған уақытта сықырлаған бөтен дыбыс шықпайды. Бесіктің әр басының аяқтарын дөңес табанмен біріктіру, оның зіркілсіз, жұмсақ тербетіліп, баланың мазасын алмау жағын қарастырғандық.

 Бесік арқалығы: біріншіден, оның үстіне жапқан көрпені баланың бетіне түсірмеу үшін; екіншіден, бесікті тербету үшін; үшіншіден, оған әртүрлі сылдырмақтар, ойыншықтар іліп тұмарлар тағу үшін аса қолайлы. Бала бесікте ояу жатқан кезде сол сылдырмақтармен ойнайды. Ол үшін оянған екі қолын бос қояды. Көшпелі ата-жұрттың дәстүрін жалғастырушы қазақ халқы бесікті көпке дейін сақтап, бірден бірге мұра есебінде қалдыра береді. Кездейсоқ жағдай болмаса өздігінен оны сындырып отқа жағуға болмайды

«Бесіктің құрылысы» Белағаш 2.Белағаш 3.Бөген 4.сабау 5.Шабақ 6.Жорға 7.Жақтау 8.Шүмек түбек

Бесіктің құрамы- бесік ағаштан, негізінде талдан иіп жасалады.Себебі,тал басқа ағаштай емес йілмелі морт сынбайды, құрт түспейді, жат иісі болмайды.

Бесіктің бөлшектері:/1-сурет/ Арқалық-ұзындығы 70-75 сантиметр,ұстауға ыңғайлы,бесіктің ең үстіңгі көлденең жұмыр белағашы.

6

/1-сурет/

Бөген-бесіктің екі басы.Ол үшін жас тал мінсіз жонылып,жақсылап әрленіп,морға қыздырып, қыртысы сыртына қарай иіледі.

Жақтау төртеу болады.Екі үлкен жақтаудың ұзындығы аралықпен бірдей,қос бөгеннің аңғарларын керіп тұратын екі жақтаудың ені бесіктің енімен бірдей болады.Бұдан бөлек,шабақ,сабақ,жорға деген бөлшектері бар. Бесіктің ең негізгі жабдықтарының бірі-шүмек./2-сурет/Ол сәбидің кіші дәреті үшін қойдың асықты жілігінің бір басы тесіліп,екінші басының төменгі жаны ойылып жасалатын түтікше.

/2-сурет/

Бесіктің түрлеріне тоқталып кетсем:

1.жер бесік (3,6-сурет)

2. аспалы бесік(әлпеншек) (,4,5,7-сурет) деген екі түрі кездеседі

3. Қазіргі заманғы өзі тербелетін smart бесікті де бесктің түріне қосуға болатын шығар. (8-сурет)

/3-сурет/ /4-сурет/ /5-сурет/

/6-сурет/ /7-сурет/ /8сурет/

7

Бесіктің тал бесіктен басқа «аспалы бесік» деп аталатын түрі де болған. Жалпы ата-бабамыз бесікті қасиетті, құтты мүлік деп есептеген. Мұны бабамыз Төле бидің мына бір әңгімесінен байқауға болады: Жоңғарлар шапқыншылығынан тоз-тоз болған ел таулы жаққа қарай босып, көшіп келе жатқанда, екіқабат жас келіншек бос бесікті арқалап бара жатқан көрінеді. Сонда Төле бимен қатар келе жатқан кісі: «Мына бейшараның көрпе-жастығын тастап, бос бесікті арқалап келе жатқаны-ай», — дегенде, Төле би: «Баланың бесігі – кең дүниенің есігі ғой», — деген екен.

“SMART бесіктің ерекшелігі”(8-сурет)

Астаналық өнертапқыш 23 жастағы Серікбол Шәймардан өздігінен тербелетін бесік ойлап тапты. Баланың дауысына қарай қозғалатын құрылғы дене қызуы мен жаялық дымқылдығын өлшеп тұрады.Баланың жылаған дауысына қарай өздігінен тербелетін, 12 вольттық батарейкамен-ақ қозғала беретін бесік ойлап тапқан.Smart Бесік ұзындығы – 100, ені – 40, биіктігі – 60 сантиметр болатын, стандарт бесіктің сыртына кигізілетін қалып немесе бесікті орнататын жиналмалы тұғыр. "Қалыпқа арнайы Қытайда тапсырыспен жасалған қондырғы қойылады. Ал бесіктің өзіне магнит орналастырылады. Соның арқасында бесік 5 режим бойынша ақырын я жылдам тербеледі. Тербетілу уақытын 90 минутқа дейін созуға болады" деп сипаттады ол құрылғысын Азаттық тілшісіне.Серікболдың бесігінде баланың күйінен хабар беретін бірнеше құрылғы бар екені байқалады. Оның бірі бөбектің дене қызуын бақыласа, екіншісі жөргектің ылғалдығын анықтайды.Егер баланың қызуы бөлме температурасынан түсіп не асып кетсе: "Балаңыз тоңып қалды" немесе "Балаңыз ауырып қалды" деген дыбысты ескерту айтылады. Сонымен қатар электронды бесіктің мынадай ерекешлігі де бар:

1.Электронды әрі ұлттық бесік /8-сурет/

2.балаңыз жыласа,5режимде автоматты түрде тербетеді.

3.бала денсаулығын,миының деналуына пайдалы ғылыми нәтижеге негізделген тербеліс жайсайды.

4.тәрбилік мәні зор бесік жырларын жырлайды.

5.бесік шиқылсызсыз тербетіледі.

6. 12 вольттық кернеумен және батареямен тербейді.

7. 0-99минут арасында тербеліс теңшей аласыз.

8.пультпен басқара аласыз

9. сәби дәретке отырса,температурадағы тербелістерді автоматты түрде хабарлайды

10,USB қондырғысы бар.

8

11.ыңғайлы әрі пайдалы,жеңіл әрі жинамалы

Бесік тербетілгенде қондырғыға енгізілген "Бесік жырын" ойнатып қоюға болады. “Smart Бесік ата-анаға тек көмекші емес, сонымен бірге тәрбие құралы болса деймін.

Бесікті сақтау жолдары жайлы нұсқау: Бесіктің биіктеу болғаны жақсы. Себебі, аласа бесікке қарағанда мұндай бесікке ауа жақсы барып, сәби кең тыныстайды. Бесікті үнемі және дұрыс күтіп ұстау оның пайдалану мерзімін едәуір ұзартады. Бесікті жылу бөлетін приборларға өте жақын немесе оған күн сәулесі тіке түсетін жерге орналастыруға болмайды, өйткені ол қурап, күнсіп кетеді. Бесіктің тегіс еденде тұрғаны абзал, себебі тегіс еден болмаса оның қисаюы, кейбір бөлшектерінің майысуы мүмкін. Бесіктің еденді тырнамауы үшін және дыбыс шығармауы үшін табанына киіз қиығын желімдеген дұрыс. Сырланған және жылтыраған үстінің шаңын құрғақ, таза шүберекпен сүрту керек. Дымқыл шүберекпен сүртуге болмайды, өйткені су тисе, жылтыр түрі көмескіленіп қалады.

Бесікті жақсылап тұрып тазалап, сосын келесі ұрпақ дүниеге тезірек келсін, сол жатсын деп, оны құлап-сынып қалмайтындай сенімді бір берік жерге апарып сақтап қою керек. Бесіктің жабдықтарын барынша әдемілеп жасау қажет. Түбегі мен шүмегінен басқа құс төсек, жастық, қолтық жастық, тізе жастық, жөргек , қолбау, тізебау, екі тартпасы сүреңсіз сұр түсті маталардан тігілмеуі тиіс. Кішкентай көрпешелері де мүмкіндігінше ашық түсті маталардан тігіледі. Бесікті жасаудың, оған арнап ағашты әзірлеу, маталарды, сүйекті дайындаудың толып жатқан машақаттары мен технологиялары барлығына көз жеткізілді.

Осы тұста мен бесік түрлерімен танысқан кезде заманына қарай бесіктің сыртқы түрлерінде эстетикалық талапқа сай өзгерістер бар екенін байқадым.Оған дәлел ата-анам жатқан бесікпен әпкем екеуміз жатқан бесікті салыстырып фотоға түсірдім.

Әкем жатқан бесік

/

Анам жатқан бесік

9-сурет/ / /10-сурет/

Әпкем жатқан бесік

/11-сурет/

9

Сіңілім жатқан бесік

Өзім жатқан бесік

/12-сурет/

/13-сурет/

Бесіктің жасау-жабдықтары /14-сурет/

-Ұлы жазушы Мұқтар Әуезов «Ел боламын десең,бесігіңді түзе» деп өсиет қалдырған.Мұның мәні үлкен.Иісі қазақ баласы бесіктен өсіп шықты.Бесікті тобылғыдан,қайыңнан,талдан жасаған.Бесік-көне мәдени мұраларымыздың бірі,тәрбие құралы,тазалық кепілі,ұлт өнерінің төл туындысы.Нәрестеге арнап жасалатын бұл ағаш төсек баланы желдің өтінен,жердің сызынан,салқынның қаһарынын,аптаптың жалынынан қорғаушы киелі ұя.Оның төрден орын алуыда тегін емес.Бесіктің жасау-жабдығы көп.

/14-сурет/

Түбек- сәбиді бесікке бөлегенде жаялығы былғанбау үшін бесіктің астын тесіп орнатылатын алмалы –салмалы киіз қалта. Шүмектің ұшы түбекке сұғынып тұрады.
Жөргек- шидің үстінен төселетін түбек тұсы ойық жұқа киіз немесе арасына мақта, жүн салынып жасалған көрпеше
төсеніш.
Жастық- бесік енімен бірдей, арасына құс мамығы толтырылған кішкене жастық.
Көрпе- жұқа матадан тігілген жаздық және арасына мақта, түйе жүні салынған жамылғы көрпе.
Жаялық- сәбидің денесін орайтын жұмсақ мата.
10

Кепіл-түбек ойығына төңіректеп төселетін, сәбидің жалаңаш тәні қажалмау үшін жамбас тұсына, тізе аралығына кепіл ретінде салынатын кішкене жұмсақ жастықшалар.
Таңғыш- екеу. (Аяқбау, қолбау)Ұштары бесіктің екі жағындағы сабау ағаштарға таңылатын, біреуі бөленген сәбидің көкірек тұсынан түсетін, биязы жүннен тоқылған құр немесе екі-үш қабат матаны сырып, баулары ысылып жасалған тартпа бау. Таңғыштың екі ұштары арқалыққа байланады.
Бесік жапқыш- Бөленген сәбиді маса- шыбыннан, желден сақтауға, матадан арасына мақта немесе жүн салынып тігілген, бесіктің сыртынан жабатын көрпе. сәбиді маса шыбыннан,желден,күн көзінен,суықтан
Құстөсек –Түбек тұсында дөңгелек ойығы бар, жөргектің үстінен төселетін, арасына құс мамығы салынып тігілген жұмсақ төсеніш.

Бесікке қатысты мен салған суреттер /15-сурет/

Бесікке ырымдап тағылатын заттар/16-сурет/- бесіктің сәби денсаулығына, тазалығына пайдасы өте зор.Бесіктегі сәбидің бойы, қол-аяғы түзу, ширақ болады. Сондай-ақ бесік баланы кездейсоқ құлаған заттан, суық пен ыстықтан дақорғайды. Сәбиді тіл-көзден сақтайды деген ұйыммен бесіктің басына үкі,көзмоншақ,боялған асық қадап қояды.Пәле – жаладан сақтасын деп ырымдап, оған мынандай заттар тағып қояды: Тұмар,Үкінің тұяғы,Кірпі терісі,Тоқаш нан.

Мұндайда шайтан жылан, жәндік, тышқан келмейді деп жорыған. /16-сурет/

11

2.3. Бесіктің баланың денсаулығына әсері

.Бесіктің құрылымы алып жүруге жеңіл, ықшам және берік. Ол баланың таза жатуына көмектеседі, өйткені арнайы қойылатын түбек пен шүмек баланың кіші дәретін жаймай, таза және ұзақ ұйықтауына септігін тигізеді. Бұл үй шаруашылығымен айналысып жүретін анаға қалай қолайлы болса, көшіп-қонып жүргенде, баланың өзінің де денінің сау болып өсуіне де тиімді. Оның ұрпақтың денсаулығы үшін оның пайдасы ұшан теңіз  Айталық:

Біріншіден  –  қол-аяғын  ербеңдетіп  бос  жатқан  сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған  баланың зердесі толық жетілмейді.

Екіншіден –  баланың  мазасыздығы  ананың  психологиясына  әсер  етеді.  Бұндай  жайсыздық  сүт  арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған  бала болашақта сабырсыздау болады.

Үшіншіден  –  баланы  бесiктен  шешкен  кезде  сәби керiлiп-созылып, рахаттанады. Денесінің әртүрлі  күйде болуы оған демалыс сыйлайды.

Төртіншіден  –  сәбидің  тұлабойы  таза  болып,  тазалыққа бойы үйренеді.

Бесіншіден – бесіктегі баланың денесіне дымқыл,  сыз дарымайды.  Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық  кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып өседі.

Алтыншыдан  –  бесік  белгілі  бір  ритммен  ғана  тербетіледі. Баланың  жүйкесі  бір  жүйе,  тәртіпке  түседі.

Жетіншіден  –  бесіктегі  балаға  ана  әлдиі  әбден  сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын  тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды.

Сегізіншіден – бесік  сәбиді сырттан келетін кері  энергия немесе тiл-көзден сақтайды.Бұлар  бесіктің  толып  жатқан  пайдасының  бір  парасы  ғана.  

2.4. Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдар

1. Бос бесікті тербетуге болмайды.

2. Бесікті сатуға болмайды.

3. Кез келген адамға беруге болмайды.

4. Аяқ астына тастауға болмайды.

5. Бесікті отпен аластап қою керек.

6. Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдырмау керек.

7. Баланы шошытпа

8. Бала бетіне үрлеме

9. Бесікке асылма

10. Бесікті аяқпен тербетпе

11. Бесіктегі балаға төбесінен қарама 12

12. Бесіктегі баланы бесіктен теріс шешіп алма

13. Бесікті саудаламайды. Айтқан бағасына сатып алу керек.

14. Кез келген адамға беруге болмайды.

15. .Бесік жасайтын шеберлер ынсапты болуы тиіс. Киелі дүниенің бағасын аспандатпауы керек.

/16-сурет/

Мектеп кітапханашысы:М.Мусақызы берген ақпарат:

Жатырдағы бала бұлқұбылыстардың барлығын анасының денесі арқылы қабылдайды. Ал туғаннан соң аяғы шығып, өздігінше жүріп бейімделгенге дейін, оның денесі табиғи түрде қажетті тербеліске түсіп отыруға тиіс. Мұны іске асыратын нәрсе – тек қана бесік. Сондықтан бесікті орысша «колыбель» (тербелетін құрылғы) деп атайды. Отырықшы халықтарда, мысалы, орыстарда аспалы бесік (люлька) болған. Олар оны төбеге ілмектей бекітіп, тербетіп отырған. Ал көшпелі халықтарда, мысалы, қазақта көшіп-қонып жүруге ыңғайлы етіп тал бесік жасалған.Емшектегі бала бесікте жатса, оны қоршаған кіші кеңістікте (микроортада) өсіп-жетілуіне керек барлық физикалық жағдайлар, соның ішінде, ең негізгісі – жылу тұрақтылығы сақталып, заттар алмасу үдерісі қалыпты деңгейде өтеді.

2.5.Бесік туралы жұмбақтар

Бесік туралы жұмбақтар

1.Сәбиге сәнді үй-
Әжеге ән мен күй./Бесік/

2.Бесікке іледі,
Әнін де,
Дәмін де
Сәбилер біледі./Сылдырмақ/

13

3.Шүберек қабығы,
Іші құс мамығы./Жастық/

Сонымен қатар,интернет желісінен материал іздеу барысында «Бесікке салу» монетасының суретін тауып алдым.Бұл мен үшінде тың ақпарат болды./17-сурет/

/17-сурет/

50 тенге. Монета "Бесiкке салу"

Аверс: ҚАЗАҚСТАН ҰЛТТЫҚ БАНКІ. Герб страны в орнаменте; номинал.

Реверс: БЕСІККЕ САЛУ. На фоне стилизованного убранства юрты расположено изображение женщины, укладывающей ребенка в колыбель.

2006 г. Нейзильбер. Диаметр – 31.0 мм. Вес – 11.17 г. Выпуск в обращение: 22.12.2006 г.

Гурт секторального рифления  (10 секторов), толщина - 2.00 мм. Тираж: 50 000.

ІІІ.Зерттеу бөлім

3.1.Әжеммен сұхбат.

/18-сурет/

Менің әжем көп балалы ана.Әжемнің барлық балалары бесікте өскен. Бесікке бөлеудің шебері, бесіктің қыр  сырын толық меңгерген кісі.Өз білімімді әрі қарай дамыту үшін әжеммен бесік жайында сұхбаттасып та үлгердім. Сұхбаттасу мақсатым :  бесік жөнінде сұрап білу, бесікке бөлегеннен кейін бала бойындағы өзгерістерді білгім келді.

Әжеме сұрақ қойдым.

v Сұрақ:

– Әже, баланы бесікке баланы бөлегендегі бала бойындағы өзгерістер қандай?

v Әжемнің жауабы:

14

-Бесіктің бала тәрбиесіне ыңғайлығы:  бесік баланың тазалығына,ұйықтауына, анасына емізуне қолайлы.Жалпы, ана баланы бесікке дұрыс бөлеуді білсе, сәбиі тып-тыныш ұйықтап, демалып, мамасының да мазасын алмайды. Ал егер де дұрыс бөлемей, баланың қолы, не аяғы бос қалса, ол ербеңдеп жылай береді. Түбек пен шүмек те дұрыс орнатылмаса, баланың дәреті үстіне жайылып, денесі су болады.

Әжемнің сөзіне сүйеніп бесіктің пайдасы туралы өзіме жаңалық аштым. Бесіктің анаға және балаға пайдасы бар екенін анықтадым.

Балаға пайдасы:

Біріншіден – қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді.

Екіншіден – баланың мазасыздығы ананың психологиясына әсер етеді. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады.

Үшіншіден – баланы бесiктен шешкен кезде сәби керiлiп-созылып, рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс сыйлайды.

Төртіншіден – сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді.

Бесіншіден – бесіктегі баланың денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып өседі.

Алтыншыдан – бесік белгілі бір ритммен ғана тербетіледі. Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі

Жетіншіден – бесіктегі балаға ана әлдиі әбден сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды.

Ал сонымен қоса анаға пайдасы бар екенін білдім :

Ø Ананың емізуіне қолайлығы

Ø Бесік баланың үйі болғандықтан, ұйқы кезінде анасынан бөлек жатады. Сонымен ана баланы басып кету қауіпінен сақтайды

Ø Баланың ұйқысын келтіру үшін, жабуын жауып, тербетсек, тәтті әлдиге бала аз уақыт ішінде ұйықтап қалады. Ананың уақыты үнемделіп, үй жұмыстарын жасауды да үлгіреді.

15

2. Жас аналарға сауалнама.

/19-сурет/

/20-сурет/

Сауалнама қортындысы:

	Сұрақ	Жауап	саны	℅
	Бөпеңізді бесікке бөлейсіз бе?	Иә	5	83
		Жоқ	1	17

Біздің  сыныпта 6жас ана бар. Мен олардан бесік жөнінде сұрастырдым.5 ана баланы бесікке бөлейді. /20-сурет/

Бесікке бөлеген тиімді деп айтты.Баласын бесікке бөлегенде, үй жұмыстарын да жасап үлгіреді екен және жаялықтарға қаржы жұмсамайды.

Ал 1ана бөлемейді.Аналар бесікке бөлемеу  себептерін анықтадым.

16

Олар:

Ø Баланы еркін қойғанды жөн көреді. Баланы аяйды.

Ø Жөргекке ораған тиімді деп санайды.

Ø Қорқыныш сезім:Бала қараңғыда жатады, емізгенде тұншығып қалады деп ойлайды.

Ø  Бөлеуді білмейді. Бесік зиян деп айтты.

Әжемнің және жас аналардың сөздері бір бірімен ұштаспады.

Бұл аналардың жауаптарнан кейін менде 2 ой туды. Баланы бесікке бөлеген дұрыспа әлде бұрыспа? .Осы сұрақтарға жауап табу үшін, ауыл фельдшері Г.Батырхановамен көріскенді жөн көрдім.

3.3.Дәрігер кеңесі

/21-сурет/

Ауыл фельдшері Г.Батырхановамен сұхбат:Зерттеу барысында туған ойларға көз жеткізу үшін, дәрігерге келген себебімді айттым. Дәрігер сұрақтарымды тыңдап, жауап берді.

v Менің бірінші Сұрағым:

-Бесік туралы көзқарастар екіге бөлінген. Үлкен қауым бесікті дәріптесе, қазіргі жас аналар неге бесікке қарсы шы00000000 ғады?Әлде бесіктің зияны бар ма?

v Дәрігер жауабы:– Бесік  бала денсаулығына қолайлы.Тек дені сау баланы бесікке салған жөн. Бесікте жатқан баланың денесі шымыр болады.. Қазіргі жастар осыны түсінбейді. Сәбиіне қарап аяушылық сезімі пайда болады. Мысалы  бөпені машинаға отырғызғанда, немесе тамақтануға арналған арнайы орындыққа отырғызғанда қауіпсіздік белбеулерін кигізетінін білесің.Бесік те сол автокресло сияқты, сәби оның ішінде жатқанда қаупсіздікте болғанын білуі қажет. Сонда ғана, шошымай, тыныш жата алады. Бірақ бесікте 3-4 сағат уақытында бөлеу керек. Бір мезгіл баланың денесін бос жіберген де жөн. Бесікті пайдасыз деп кесіп айту қате. Бесік баланың денсаулығына, тәлім-тәрбиесіне, ми қыртыстары қызметінің жақсаруы мен жас нәрестенің салмақты да ұстамды болып өсуіне әсері мол. Гигеналық жағынан да өте көп пайдасы бар.Дәрігер рет ретінде жаңа туған сәбиді бесікке 2 аптадан соң бөлеуге кеңес берер едім. Бесікте жатқан шақалақтың омыртқасы түзу болады. Қол-аяғы бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді. Бесіктің тербетілуі, бесік жырының айтылуы баланың психологиясына ерекше әсер етеді. Сондықтан бесікке жатпаған сәби болашақта сабырсыздау болады. Баланы бесіктен шешкен кезде ол керіліп, созылып,рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс 17

сыйлайды. Сәбидің бойы таза болып, ол тазалыққа үйренеді. Бесік белгілі бір ырғақпен тербеледі. Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі.Сондықтан дәрігер ретінде бесік бала денсаулығына пайдалы болмаса,зиян емес деп есептеймін.

v  Екінші сұрақ: – Оның ішінде бала тұншығып қалмай ма?

v  Дәрігер жауабы:  – Жоқ, тұншығып қалмайды. Бесіктің іші бізге тар болып көрінгенмен,жас сәбиге ол мүлде басқаша көрінеді. Ол бесікте жатқанда өзінің  анасының құрсағында жатқандай сезінеді.Өйткені бесіктің іші  ана құрсағындай тар және қараңғы.Керісінше бос жатса қол аяғынан шошынып, оянып кете береді.

Дәрігердің әңгімесінен менің түйгенім:Үнемі құрғақ жатып үйренген сәбиге су төсекке жатса қарсы рефлекс қалыптасады. Кейін баланы керуетке ауыстырғанда ол кіші дәретке отырғысы келгенде оянып,мазасызданып,жылай бастайды. Есейген соң бала тосуға үйреніп,таза өседі. Дәрігердің ескертуінше, жамбас сүйегі қисайған, ортан жіліктің ұршық басының ұясынан шығуы дертіне шалдыққан нәрестелерді бесікке бөлеуге болмайды.

Дәрігермен сұхбаттасқаннан кейін жұмысымды тиянақтауға бел будым. Өйткені маман сөзі, әрқашан шындықты талап етеді.

ІҮ.Қорытынды

4.1.Ғылыми жобамды қортындылай келе менің түйгенім: Демек, бесіктің пайдасы ұшан-теңіз. Атап айтар болсақ, қол-аяғы ербеңдемей буулы жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болады. «Тәрбие басы – талбесік» деп халқымыз бекер айтпаған . Сәбидің қалыптасуы ана құрсағында жатқан кезден бастау алып, жақсы қасиет, тәрбиенің ананың ақ сүтімен берілетіндігін еске алсақ, осы ойдың ақиқаттығына тағы бір көз жеткіздім.Сондай-ақ зерттеулерге сүйене отырып бесіктің мынадай пайдасы бар екенін білдім:

1. Қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді.

2. Баланың мазасыздығы ананың психикасына әсер етеді. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады.

3. Баланы бесiктен шешкен кезде сәби керiлiп-созылып,рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс сыйлайды.

4. Сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді.

5. Бесіктегі баланың денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып өседі.

6. Бесік белгілі бір ырғақпен тербетіледі. Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі.

7. Бесіктегі балаға ана әлдиі әбден сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды.

8.Сәби тазалыққа бейім болып өседі.

9.Бесіктің сыртынан жабылатын жабдықтардың септігімен жел, суық өтпейді және баланың жөргегі де таза әрі құрғақ болады. Ол мықты денсаулықтың кепілі.

10.Аяқ-қолын үнемі тартып байлағандықтан, сыптай болып өседі. 18

Бесік белгілі бір бағытта, нақты бір ритммен тербеледі. Бұл баланың жүйкесінің тыныш әрі жүйелі дамуына себеп болмақ.

11.Тербеткенде адам қолы шаршамайды, баланың басы ерсілі-қарсылы шайқалмайды;

12. Бесік сәбиді сырттан келетін кері энергия немесе тiл-көзден сақтайды.

13.Тағы бір айта кетері, қазақ бесігінің аяғы еденге, топыраққа тиіп тұрған. Бұл дегеніміз, ішінде жатқан бала әлеммен тікелей байланыс жасайды деген сөз.

Қазақ бесікті қатты қадірлейтіндігі соншалықты, атасы жатқан бесікке бала, немере, шөбере, шөпшек, тіпті туажатына дейін бөлейді. Өйткені, бесік – өмірге жаңа келген періште-сәбидің ақ отауы, оның ержеткенде алаңсыз балалық шағын есіне түсіретін ардақ тұтар асыл заты емес пе?! Бесікті «тал бесік» деп атаудың сыры да осында. Бүкіл тәлім-тәрбие, ұлттық ұлағат бесіктен басталған. Сан ғасырлық ұғымдарды, дүниетанымды сақтап, бүгінге жетіп отырған бесік, расында да ұлт руханиятының бастауы. «Бесіктегі бала бес түлейді» демекші, нәрестенің көп өзгеріп, тез өсіп жетілетін шағы да осы бесікте жатқан кезі. Бесік балаға әмбебап тазалық, алаңсыз ұйқы сыйлайды. Өзінің құрғақ, ұядай жылы жатын орнында сәби бесік жырын тыңдап өседі. Ал бесікке баланы қазақ ешқашан да күндіз-түні матап байлап тастамаған. Ауық-ауық сәбиді бесіктен алып, дене қимылы жаттығуларын жасап, «өс-өс» деп аяқ-қолын созып, жақсы жетілуіне жағдай туғызған.Бесіктің пайдасын саралап шықсақ, том-том кітаптарға да жүк болады. Бүгінде қазақтың бесігін Харви Карп /22-сурет/ секілді шетелдік дәрігерлердің зерттеп жүргені де бесікте ашылмаған сырлардың көп екенін білдіреді. Сондықтан асыл дініміз бен ұлттық салт-санамызға ие болайық, ағайын! Қазақ халқы бесікті киелі деп санаған.  Мұхтар Әуезов атам айтқандай «Ел болам десең бесігіңді түзе» деген сөзді бекерге айтпаған. Сондықтан жас аналарға киелі мұрамызды жоғалтпайық деп айтқым келеді.

/22-сурет/

4.2. Менің жұмысымның нәтижесі: «Атамның сыйы»

Менің атам шебер жан.Оның қолынан бәрі келеді.Мен атама өз ғылыми жобам туралы әңгімелеп бере отырып,замануаи бесік үлгісін жасай аласыз ба деп ұсыныс айтып, «smart» бесік туралы видеоролик көрсеттім.Мен атама ой салғаннан кейін ол кісі менің ғылыми жобаның нәтижесі ретінде қолындағы бар материалдан бұрынғы бесіктерден өзгеше кішкентай бауырыма бесік жасап берді.

19

Бұл бесіктің бұрынғы бесіктен айырмашылықтары:

• 1.Табанына жылымалы 4 дөңгелек қондырылған.

• 2.Арқалығына сағат және тұмар бекітілген.

• 3.Бесіктің бас жағына айна және фонарик қондырылған.

• 4.Бесіктің аяқ жағына музыка ойнайтын құрылғы орналастырылған.

• 5.Бесік өзі тербеледі.

• 6.Бесікте «немереме ескерткіш атадан» деген жазу жазылған.

4.3.Менің ұсынысым:

Мен бірде баспасөз беттерінен бесік туралы материал іздестіру үстінде аудандық «Ауыл айнасы»/№11.20.03.19/ газетінің бетінен «Достық»саябағында бесік композициясы тұрса...» деген керемет мақалаға көзім түсті./Авторы Ә.Болат/.Мақала ұсыныс түрінде жазылған екен, маған ұнады.

Мен осы мақаланы оқи отырып,өз ғылыми жобамнан кейін қандай ұсыныс жасасам деп ойландым. Елбасымыздың «Ұлы даланың 7 қыры»мақаласында айтылғандай,ұлттық дәстүрді дамыту және жаңғырту бүгінгі міндетіміз деп түсінемін.Сондықтан осы орайда ойлана келе,алда мектебімізде «Бесік күні»атты шара оздырырылып, «Ең әдемі бесік макеті»дегеноқушылар шығармашылығының көрмесі ұйымдастырылса деген ұсыныс жасаймын.Сол шара арқылы оқушылар бесіктің жасалу жолдары мен қасиетін тереңірек біле түсер еді деп есептеймін.

Жұмысымды қорытындылай келе,мен жетекшім Назым Фатихқызымен бірлесе отырып, бесіктің пайдасы мен балаға беретін тәрбиесін білдім. Әдебиеттермен, баспасөз материалдарымен,интернет желілерін қолдандып,  мамандармен ,үлкендермен ой бөлісіп, қызығушылықпен жұмысты атқардым деп ойлаймын.Маған ғылыми жоба жазу қызықты болды.Болашақта да осы тақырыпты әлі де терең зерттесем бе деген жоспарым бар.

20

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Ғаламтор жүйесі

2.Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері – Алматы, Қазақстан,

3.Көкшеева З. Бесік жырлары – эстетикалық мәдениетті қалыптастыруы

4.Өмешұлы Ә. Бесікке бөлеу зиян ба? Парасат, №7

5.Әмірғазин Қ. Қазақ қолөнері, Алматы, 2004 ж.

7. «Достық»саябағында бесік композициясы тұрса...»-«Ауыл айнасы» газеті №11 20.03.2019ж

8. «Ұлттық өнерді ұлықтаған шебер»-«Ауыл айнасы» газеті №7 12.01.2019ж

9. «Бесік»- «Ертегілер елінде»журналы №3,2015ж

10. «50 ертегі,70жұмбақ»-кітабы

11.«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә.Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Басредакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том

12. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8

13. “Дәстүр” ұлттық-этнографиялық журналы. № 3 (34)мамыр-маусым 2014 жыл.

21