Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

Солтүстік Қазақстан облыстық білім басқармасы

Тимирязев аудандық білім бөлімі

Докучаев орта мектебі

Секция: тіл білімі

Жоба авторлары: Мырзағали Сержан, Ибраева Аяжан

5-сынып

Ғылыми жетекші: Ибраева Алмагүл Жолдобайқызы

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің

І- санатты мұғалімі

2015 жыл

Докучав орта мектебінің

5– сынып оқушылары

Мырзағали Сержан, Ибраева Аяжанның

«Қазақ ертегілерінің тәрбиелік

тақырыбына жазылған

зерттеу жұмысына

Аңдатпа

Зерттеу тақырыбы: Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні.

Зерттеу мақсаты: Ертегілердің бала тәрбиесіндегі рөлін ашып көрсету.

Зерттеу міндеттірі: 1.Қазақ ертегілерінің өміршеңдігін дәлелдеу.

2.Ертегі жанрын тәрбие үрдісінде қолдану жандандыру.

3. Ертегілерді насихаттау жолдарын көрсету;

Зерттеу болжамы: Ертегілердің маңызын зерттеу, ертегілерді күнделікті

өмірде қолдануға үйрету.

Зерттеу кезеңдері: 1. Тақырып талдау

2.Материалдар жинау

3.Ізденіс жұмыстарын жүргізу.

4.Ғылыми жетекшімен байланыстыру

5.Тиісті материалдарды жинақтап, жүйелеп, қорытындылау

Зерттеу жаңалығы: 1.Ертегіні күнделікті қолданудың жаңа түрлері.

2. Аудиодискілер шығару, күнделікті қолданылатын қағаз, полиэтилен пакеттер сыртына ертегі кейіпкерлері суреттерін шығарса.

3.Ойынға киетін бас киіміне, футболкаларға қазақ ертегілерінің атын жазып. кейіпкерлерінің суретін салса.

4.Дәптер, күнделік, қойын дәптер сыртында насихатталса.

5.Шокалад қораптары сыртына суреттерін салу.

6.Компьютер, ұялы телефон беттеріне қазақ ертегілерінің суреттері шықса.

7.Қазақ ертегілерін дәріптеп, насихаттау туралы арнайы заң немесе ереже қабылдау керек.

Зерттеу нәтижесі: 1.Зерттеу жаңалығын дәптер, күнделік шығаратын

баспаханаларда қолдануға болады.

2.Пакеттер шығаратын шағын кәсіпорындар жүзеге асыруына болады.

3.Аудиодискілер шығарып балабақшаларда,үйде ұйықтар алдында тыңдауға болады.

4.Қазақ ертегілерін дәріптеу және насихаттау туралы заң немесе

ереже керек деген ұсыныс заңдастырылса, онда бұл мәселе мемлекеттік дәрежеде шешіледі.

Зерттеу әдістері мен тәсілдері: Талдау, бақылау, салыстыру, оқулықтан мәлімет жинау, сауалнама.

Аннатоция

Тема исследовательской работы: Воспитательная роль казахских сказок

Цель иследовательской работы: 1. Показать роль сказок в воспитании детей.

2. Доказать жизненность казахских сказок

3. Востановить применение жанра сказки

воспитательной деятельности.

4.

Прогноз исследования: Исследовать важность сказок, научить использовать

сказки в жизни.

Этапы исследование: 1. Разъеснение темы

2. Сбор материала

3. Вести исследовательские работы

4. Связ с научным руководителем

5. Собрать нужный материал, обобщить

Новизна исследования: 1. Повседневно использование видов сказок

2. Выпуск аудиодисков, бумаги для повседневного использования, выпуск полиэтиленовых пакетов

3. Кепок и футболок с названиями сказок и рисунков сказочных героев.

4. Выпуск на обложках тетрадей, дневников.

5. Рисунки на каробках шокалада.

6. Принятие специального закона или правил поддерживающих казахские сказки.

Результат исследования: 1. Использование новизны исследования в печати

тетрадей и дневников.

2. Использования в малых предприятиях для выпуска пакетов.

3. Выпуск аудиодисков для детских садов и прослушивания перед сном дома.

4. Если принятия закона или правил поддерживающих применение казахских сказок в воспитании будет законно, то этот вопрос будет решен на государственном уровне.

Мазмұны:

І. Кіріспе

Ертегі туралы жалпы түсінік

ІІ. Негізгі бөлім

2.1Ертегілердің ерекшелігі.

2.2Ертегілердің тәрбиелік мәні.

ІІІ. Қорытынды

ІV. Қолданған әдебиеттер

Кіріспе

Біздің зерттеу жұмысымыздыың тақырыбы «Қазақ ертегілерінің тәрбиелік мәні» деп аталады. Ертегілерге деген қызығушылықтан оны зерттеу туралы ниет туындады. Ертегісі жоқ ел жоқ әлемде. Бірақ әр елдің әр халықтың ертегілері сол халықтың сарқылмас рухани қазынасы.

Зерттеу мақсаты: Ертегілердің бала тәрбиесіндегі рөлін ашып көрсету.

Зерттеу міндеттірі: 1.Қазақ ертегілерінің өміршеңдігін дәлелдеу.

2.Ертегі жанрын тәрбие үрдісінде қолдану жандандыру.

3. Ертегілерді насихаттау жолдарын көрсету;

Зерттеу болжамы: Ертегілердің маңызын зерттеу, ертегілерді күнделікті

өмірде қолдануға үйрету.

Зерттеу кезеңдері: 1. Тақырып талдау

2.Материалдар жинау

3.Ізденіс жұмыстарын жүргізу.

4.Ғылыми жетекшімен байланыстыру

5.Тиісті материалдарды жинақтап, жүйелеп, қорытындылау

Зерттеу жаңалығы: 1.Ертегіні күнделікті қолданудың жаңа түрлері.

2. Аудиодискілер шығару, күнделікті қолданылатын қағаз, полиэтилен пакеттер сыртына ертегі кейіпкерлері суреттерін шығарса.

3.Ойынға киетін бас киіміне, футболкаларға қазақ ертегілерінің атын жазып. кейіпкерлерінің суретін салса.

4.Дәптер, күнделік, қойын дәптер сыртында насихатталса.

5.Шокалад қораптары сыртына суреттерін салу.

6.Компьютер, ұялы телефон беттеріне қазақ ертегілерінің суреттері шықса.

7.Қазақ ертегілерін дәріптеп, насихаттау туралы арнайы заң немесе ереже қабылдау керек.

Зерттеу нәтижесі: 1.Зерттеу жаңалығын дәптер, күнделік шығаратын

баспаханаларда қолдануға болады.

2.Пакеттер шығаратын шағын кәсіпорындар жүзеге асыруына болады.

3.Аудиодискілер шығарып балабақшаларда,үйде ұйықтар алдында тыңдауға болады.

4.Қазақ ертегілерін дәріптеу және насихаттау туралы заң немесе

ереже керек деген ұсыныс заңдастырылса, онда бұл мәселе мемлекеттік дәрежеде шешіледі.

Зерттеу әдістері мен тәсілдері: Талдау, бақылау, салыстыру, оқулықтан мәлімет жинау, сауалнама

Фольклордың қара сөзбен айтылатын, ерекше мол түрінің бірі — ертегі. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі.Осы ауызша әңгімелері, ертегілері арқылы еңбекші халық бақыт туралы, еркін өмір, жайлы мекен туралы үміт, армандарын баяндайды. Ертегіде баяндалатын сан алуан қызық уақиғалар шындықтан гөрі, көбіне қиял дүниесі тудырған. Ғажайып хал, қиял әңгімелері, орасан уақиғалы қазақ әңгімелері, салтпен, тарихпен байланысты оқшау әңгімелер — бәрі де ертегінің түрлері. "Ертегі" деген ат ертеде, ерте күндегі деген сөздерден туған. Кейде "ертек" деп те айтылады. Содан ертегі айтушыны "ертегіші", "ертекші" дейді. Осы аты көп ертегінің басында әдейі айтылып, аумай аталып та отырады. Қазақ ертекшісінің де көптен-көп ертегісін: "ертеде бір бай бопты", "ертеде бір хан бопты", "ертеде бір кемпір мен шал бопты" деп бастайды. Немесе "ертек-ертек ерте екен" деген сияқты көп ертектерге ортақ, ерекше өлеңше бастаумен келеді.

   Қазақ халқының аузында сақталып қалған, өзінше өңделген, өзгертілген, өз тәні болған ертегілер қазақ фольклорындағы ұшан-теңіз қазына болмақ керек.

Анығында, ертегіден бай фольклор жоқ. Бірақ осы байлықтың ғылым жолымен жиналып, зерттелуі аса кемшін боп келеді.

 Қазақ ертегісіне көңіл бөлген кісілердің саны бірқатар. Бірақ бұлардың бәрі де зерттеу, тексеру жұмысын аз жасап, көбінше естіген ертегілерін жинаумен болған.

 Әрине, деректер, фактілер жиналып болмай, ғылымдық байлау, қорытынды жасау мүмкін емес. Әуелі ертектердің ауызда жүрген барлық мол байлығын жазып алып, жиып, жарыққа шығарудың өзі де ғылым жолындағы үлкен еңбек.

Ертегі ертекшімен ертегі болады. Әрбір жеке ертекші өзінше, өзгеден бөлекше тіл, түсінік, көркемдік өрнек, нақыспен айтады дейді. Бұндағы даусыз бір шындық — ертегінің ішіне анық шебер ертекші өзінен өрнек, өзгешелік қосып отыратыны рас. Ертекші күлдіргі, әзілқой адам болса, оның геройы да күлкі сөздер айтқыш, күлкі жайларға кездескіш болады. Ертекші батырлықты, қаһармандықты сүйетін болса, ертегінің ішінде соғыс майдан, ер сыны, ерлік сыры, сипаты көбірек көрсетіледі. Ертекші ойшыл, ақылгөй, дана кісі болса, оның ертегісінде геройлар аузында адамгершілік, жақсылық-жаманшылық туралы неше алуан терең ойлар, шешен нақыл-ақылдар, үлгі-өсиеттер жүреді.

Сонымен қатар, ертегі көптен келе жатқан көне мұра. Әрбір ірі ертекшінің өзін алғанда да, оның ертегісінің өз жанынан қосатын сөздегі қоспасынан басқа, ертеден бері ауыздан ауызға көшіп, бірқалыпты айтылып, сұрыпталып келген тіл мен үлгі де мол болады. Әрбір ертекшінің алдыңғы өзіндей ертекшіден алған, үйренген, жаттаған сөздері, сөйлемдері, көркемдік әрекеттері де көп болады. Әр алуандас ертекшілердің әр басқа үйренушілері, қостаушылары болады. Ертекшілердің де өзіне бөлек ұстаздары, шәкірттері, еліктеушілері сияқты топтары, ұялары бар. Ертекті ертекші жағынан зерттегенде жалғыз бір айтушы емес, алдындағы, айналасындағы барлық тобын тамыр түбірімен зерттеу керек болады.

Негізгі бөлім.

1.1 Ертегілердің ерекшелігі.

Ертегілердің өзіндік құрлысы, көркемдік ерекшеліктері бар. Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиға желісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады.Ертегі баяу басталып,оқиға желісі күрделене түседі.Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей келе әділдік, үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс табумен аяқталады.Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекеттер өткір сықақ- мысалмен бірігіп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Мысалы: Тазша бала туралы ертегілердегі әке-шешесі жоқ басы таз Тазша атанған баланың баланың тапқырлықтары ханның ақылынан да асып кетеді «Қырық өтірік» ертегісіндегі шындыққа келмейтін қиял ғажайып оқиғаларды қызықты етіп баяндау арқылы тазша бала ханның байлығына ие болып, қызын алады.Ертегіні тыңдаған балалар жағымсыз кейіпкердің жексұрын әркетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегіні қызықты етіп жеткізу айтушының шеберлігіне байланысты.

Ертегілер мазмұны ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары:

1.Қиял ғажайып ертегілері.

2. Хайуанаттар жайлы ертегілер.

3.Тұрмыс салт ертегілері.

4.Аңыз ертегілері.

1.2 Ертегілердің тәрбиелік мәні.

  Әр ертегі арқылы біз өткен ата-бабаларымыздың ой-қиялдарын, тұрмыс-салтын, тіл байлығын білеміз. Әр ертегі тұнып тұрған тәрбие құралы. Мысалы, балаларға арналған арналған ертегілер баланы адалдыққа, тапқырлыққа, адамгершілікке тәрбиелейді. Өкінішке орай қазіргі кезде радио, телевидение арқылы шетелдік ертегілер желісімен түсірілген көркем фильмдер, мультфильмдер жиі көрсетіледі. Ондағы кейіпкерлер есімі, жер-су аттары таныс емес және біздің менталитетімізге жат оқиғалар баяндалады.Ал, қазақ ертегілерін көру немесе тыңдау олардан көрі әлдеқайда тиімді. Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызды қазақ ертегілерін зертте, оқып, оларды қазіргі ғылым мен техника дамыған заманда қалай дамыту керектігін және насихаттау жолдары туралы өз жаңалығым мен ұсыныстарымды көрсеттім.Бұл жаңалықтарым әрі пайдалы, әрі тиімді. Ертегілер өте заманда, тіпті жазу-сызу болмаған кездің өзінде-ақ туған. Бұларды халқымыз үні бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ауызша жеткізіп келді.Ауыз әдебиетінің басқа түрлері секілді ертегілерде адам баласының еңбекке, тұрмыс тіршілік жағдайларына байланысты туған. Жаратылыс құбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неден болатынын толық түсінбеген ертегідегі адамдар әр нәрсені қиял еткен, өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөнінде өз жай күйлерін әңгімелеп айтатын болған. Бертін келе адам баласының ой-өрісінің ұлғайып өсуі ертегілердің туындауына көп әсер еткен. Ертегілердің алғашқы үлгілері әр түрлі өзгерістерге түскен, мұнымен қатар жаңа ертегілер туа бастайды және онда халықтың тұрмыс-салты, іс-әрекеті басты орын алады.Бұлардың бәрін халық ертегілері арқылы көркемдеп, әр түрлі образдар арқылы бейнелейді. Ертегі балалардың ой-өрісін, дүние танымын кекңейтеді.Оларды адамгершілікке, еңбекке, тапқырлыққа, сүйіспеншілікке, сезімге баулу ісінде шешуші орын алады.

Нелер жауыздық, зұлымдық жасаушылар, тоғышарлар, ел арасындағы алаяқ қулар т.б. халық ертегілерінде жиіркенішті роль атқарады. Оларға халық арасынан шыққан қарапайым адамның ақылы мен қайратын, көпшілік үшін жасаған адал еңбегін қарама-қарсы қояды да, үлгі етеді.

Балалардың ой-өрісін кеңітіп, дүниені молырақ танытатын ертегілер бала ұғымын, түсінігін, дүние танымын кеңейтеді. Тілін ұстартып, ұштай түседі, ойлау мен қиялын дамытады. Мысалы: «Қаңбақ шал» ертегісіндегі қауқарсыз шалдың аылмен жеңуі, даулердің күші көп, ақылы аздығы тыңдаушыны қызықтырып, тіпті ертегіні баяндаушыға қосылып айтып кеткісі келетіндей әсерге бөлейді.

Халқымызда қай тақырыпта да табылатын, тілге жеңіл, жүрекке жылы тиелік ертегілері қаншама?! Ол ертегілер арқылы бала өз халқының тілін, мәдениетін, дәстүрін біледі және ой өрісі қиялы дамиды және адамгершілікке тәрбиеленеді. Мысалы: «Жақсымен жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң – қаларсың ұятқа» деген мақалды, «Жаман дос жолдасын жолда қалдырар» деген мақалдарды «Екі дос», «Кедей мен бай» атты ертегі желісінен оқуға болады. «Бай баласы мен жарлы баласы» атты қызықты ертегі арқылы еңбек адамның кез келген қиыншылықты жеңуге үйрететінін және өмірлік тәжірибесі арқылы жеңіске жететінін көреміз және «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген мақалды дәлелдей түседі.

«Мақта қыз бен мысық» ертегісі өте тартымды, қызықты. Бұл ертегіде мақта қыздың досы мысық мақта қыздың тілін алмай қатығын төгеді де, оны қайтарып беру үшін көптеген адамдарға жолығып, көп қиыншылық көріп барып, қатықты төлей алады. Бұл жерде адамды әрбір іс қимылына жауап беруге, үйренуге қателік тәрбиелейді.

«Бес ешкі» ертегісі хайуанаттар жайлы ертегіге жатады. Өте қызық, тартымды. Мұнда кедейдің бес ешкісі қарлы боранда далада қалады да, қасқырға жолығады. Сол кезде бәрі бірігіп, береке – бірлік танытып, қасқырдан аман қалады. Бұл ертегі балаларды бір – біріне көмектесуге, береке бірлікке, бауырмалдыққа үйретеді.

«Жыл басына таласқан хайуанаттар» ертегісі аңғалдықтың кесірін, шапшандықтың пайдасын айтады.Онда аңқау түйе жыл басынан құр қалады, шапшан тышқан жыл басы атанады.

«Шық бермес Шығайбай» ертегісі сараң, қайырымсыз байларды қарапайым кедей Алдардың ақылмен алдап кетуін баяндайды.

«Жақсымен жолдас болсаң-жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсаң-қаларсың ұятқа», «Жаман дос, жолдасын қалдырар жауға» деген мақалды осы ертегі желісінен оқуға болады.

«Зеректік» ертегісіндегі үш жолаушының жол бойында кездескен нәрселерге зер салғандарын баяндайды.Яғни,балаларды қағілездікке, зеректікке тәрбиелейді.

Қазіргі кезде теледидардан көптеген шетел мультфильмдері жиі көрсетіледі.Мысалы, Қазақстан телеарнасында сенбі, жексенбі күндері «Дара» ағылшын ертегісі, «Кайлан» қытай ертегісі, «Спорт Кус», «Диего» ағылшын ертегісі , ал сенбі күні «Барби күнделігі» деген шетел мультфильмдер болады.Ал, Еуразия телеарнасында жексенбі күні «Робот» деген шетел мультфильмі болады.Осы шетел мультфильмдерінің орнына қазақ ертегілерінің желісі бойынша мультфильмдер көрсетілсе.Тек қана «Қазақстан» телеарнасында ғана Алдар Көсе ертегісі желісі бойынша мультфильм көрсетіледі.

Адамгершілік тәрбиенің нәтижесі адамдық тәрбие болып табылады. Адамгершілік тақырыбы мәңгілік.Ол ешқашан ескірмек емес.Жас ұрпақтың бойына адамгершілікті сіңіру ертегі арқылы беріледі. Адамгершіліктің қайнар бұлағы-қазақ ертегілерінде десем артық айтпаған едім.

Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы-өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу.

Ұрпақ тәрбиесі-келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше, ақпараттық технологилар дамыған кезеңдегі балалардың ой-қиялдарын өз ертегілері арқылы жеткізу мүмкіндігі бар.

Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі өзін мейірімділікке, ізгілікке шақырады.

Қазақ халқының салт-санасы мен ата-бабасымен келе жатқан дәстүрін өз бойындағы ерекше қасиеттерін талантымен дарындылығымен, өзгелерден ерекше табиғи қабілеті арқылы биіктерден көрсеткен. Қасиетті ертегілер арқылы тәрбие берген, салт-дәстүрін сол қалпында сақтап қалған. Сонымен қатар еліміз егемендік алғалы мемлекеттік тілде сөйлеуіне, бұл қасиетті ертегілердің халық ауыз әдебиетінде ең маңызды орын алатыны сөзсіз екенін салыстырып көрсету.

Халқымызда «Ізденген жетер мұратқа» деген сөз бар. Яғни, әр нәрсені білуге талпынып, білімнің тереңіне бойлау-дамуды кемелдікке жеткізеді, рухани байытады.Дүниеде балалар біле бергісі келетін олар «Ол кім?», «Бұл не?», «Неліктен?», «Қайда?», «Қашан?» деген сұрақтарға жауап іздеп, бір тыным таппайды. Олардың осылайша ізденімпаздық танытуы табиғи заңдылық.

Қорытынды.

Біз жобамыздағы мақсат қазақ ертегілері адам өміріне байланысты іс-әрекеттер , күнделікті тұрмыстағы заттар арқылы берілсе, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкердің жексұрын әректінен бой тартып, жақсылыққа құмартады.

Ертегінің осындай әр жақты сырын қызықты, тартымды бала санасына лайықтай жеткізуді біз өзіміздің жаңалығымыз , шеберлігіміз деп таптық.

1. Күнделікті пайдаланатын заттар арқылы. Мысалы, ойынға киетін кепка, футболка , сумка және күнделік сыртына, қағаз пакет, қойын дәптер, шокалад сыртына шетел ертегілерінің суреттерін жапсырғанша, қазақ ертегілерінің кейіпкерлерінің суреттерінің суреттері салынса;

2. Қазақ ертегілер кейіпкерлерінен ойыншық жасап, драма театрларда ойын көрсетілсе (қуыршақ театры)

3. Көлеңке театры (теновой театр) Қазақ ертегілерінің мазмұнын көлеңке театры арқылы көрсетілсе;

4. Аудиодискілерге жазылып, балабақшаларға таратылса. Үйде ұйықтар алдында балалар тыңдаса.

Ұрпақ тәрбиесі-келешек қоғам тәрбиесі. Ендеше, ақпараттық технологиялар дамыған кезеңдегі балалардың ой-қиялдарын өз ертегілері арқылы жеткізу мүмкіндігі бар.

Біздің ұсынысымыз: Осы айтылған пікіріміз бен ұсынысымыз туралы ереже немесе заң қабылданса, бұл мәселе мемлекеттік дәрежеде шешілер еді.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.«Иман және инабат» К. Оразбекова «Ана тілі» - 1993

2. Ауыз әдебиеті үлгілерін балалар бақшасында пайдалану. Р. Жұмағұлова

3. «Ол кім? Бұл не?» балалар энциклопедиясы.