Материалдар / Гылыми жоба "Кыран буркутин касиети"

Гылыми жоба "Кыран буркутин касиети"

Материал туралы қысқаша түсінік

Жас жеткиншектерге арналган буркуттин касиети киели екени туралы.

Садвакасова Кулайым Айтбаевна

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

19 Қырқүйек 2018

1107

0 рет жүктелген

Биология Ғылыми жұмыстар 3 сынып

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігіҚарағанды облысы Осакаров ауданы«Осакаровка кентінің №1 орта мектебі базасындағы тірек мектебі»(ресурстық орталығы)КММ

Секция: биология

Зерттеу тақырыбы: «Қазақтың құсбегілік кәсібі»

Жас ізденуші: 2«Г»сынып оқушысы Сұлтамұрат АйғанымЖетекшісі:Бастауыш сынып мұғалімі Садвакасова К.А

Осакаровка кенті 2018ж

МАЗМҰНЫКІРІСПЕ........................................................................................................... 111.Құсбегілік кәсіптің шығу тарихы................................................................131.1.Қазақтардың ұлттық кәсіптері.................................................................131.2.Қыран құстарды қолға үйретудің, баулудың әдістері............................162. Құсбегілік пен ұлттық дәстүрлер...............................................................192.1. Саятшылықтың тәсілдері.........................................................................192.2. Құсбегілікке қатысты наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптар....................21ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................23ҚОСЫМША...............................................................................................25ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................27

1Тақырыбы: «Қазақтың құсбегілік кәсібі»Зерттеу мақсаты: Құсбегілік дәстүрді қазақ тарихындағы аңшылық кәсібінің бір үлкен саласы ретінде анықтап, бұл кәсіптің болашақ ұрпаққа берері көп екенін көрсету. Ата – бабамыздың ежелгі аңшылық, саятшылық дәстүрін жаңғырту, деректер жинақтау, тарихи тұрғыдан талдау.Қақпан, тұзақ құру, аң аулау, ит қосып аң аулау – аңшылықтың халыққа жақын түрі де осылар екенін көрсету.Адам мен қыран құс арасындағы байланысты ақыл-ойдың, қабілеттің құдіретін таныту.Зерттеудің міндеттері:Аңшылық көшпелі өмір салтының құрамдас бөлігі, әрі шаруашылықтың өзіндік ерекшелігі бар саласы екенін дәлелдеу.Қазақ жерінің тамаша байлығы мен сұлулығын, берекелі тіршілігін сақтау, қорғау жөнінде, ит жүгіртіп, құс салу қазақтың ежелден келе жатқан ата дәстүрі, кәсібі, ұлттық машығы екенін түсіндіру.Құсбегілік сонымен қатар жеріміздің асты-үсті көл-көсір байлығын қорғап, сақтап қалуға өте тиімді, әрі қолайлы өнер саласы деп қабылдауымыз қажет екенін білу.Зерттеудің жаңашылдығы:Қазақтардың ұлттық кәсіптері;Тақырыптағы атаулар жинақталып, жүйеленіп, ұлттық мәдени мұра ретінде сипатталады;Кәсіптің түрлері, тәсілдері, әдістері дәлелденеді;Зерттеу нысаны:Құсбегілік кәсіпті ұлттық тарихи тұрғыдан зерттеу.Зерттеу болжамы: Қазақтың құсбегілік кәсібі - болашақ ұрпаққа берері көп екенін көрсету;Құсбегілік дәстүрден қалған наным – сенімдердің бар екенін;Бұл дәстүрдің халық медицинасындағы орнын білу;Зерттеу әдістері:Зерттеу барысында әдістемелік – теориялық, тәжірибелік қағидалар басшылыққа алынды. Қажетіне қарай, сипаттама, тарихи салыстыру, жүйелеу, дәлелдеу тәсілдері қолданылды.

2 КіріспеҚұсбегілік- ұлттың қанына сіңген көне дәстүр. Көшпенділер өмірінен берік орын алған өнер. Оның тәлім-тәрбиесі атадан балаға қастерлі қалпымен жарасымды жалғасқан.Саятшылық қызығы серуендеу сипатымен ғана шектелген жоқ. Табиғат пен адамның тұтастығын қалыптастырды. Қыранның болмысын, оның көтерілген биігін түсіну үшін де сезім керек. Ол сезім қазақтың намысын жалаулатты, жігер отын алаулатты. Өршілдікті қаны мен жанына дарытты. Дүниеге қыран жанарымен қарайтын байқампаздыққа дағдыландырды. Бабалар өміріндегі мәрттіктің бастау көзінің біріне айналды.Бүркіт – сұңқар тәрізділер отряды, қаршыға тұқымдасының қырандар туысына жататын, оның ең ірісі және бірбеткей саналатын, мекенді (қыстайтын) жыртқыш құс. Латынша атауы «Алтын қыран» деген мағынаға ие. Түркі халықтарының көпшілігі бұл құсты бүркіт деп атайды. Және де бұл атауы осы жыртқыш құстың өз жемтігін бүріп ұстайтындығынан шыққан деп пайымдайды. Оның мекені: Солтүстік Америка, Еуразия, Солтүстік-батыс Африка, Жапония, Қазақстан. Елімізде бүркіттің 6 түр тармағы бар. Олар Маңғыстау, Үстірт, Мұғалжар, Сыр бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Сарыарқа, Тянь-Шань, Тарбағатай, Алтай өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіттер жұптасып тіршілік етеді Аң аулау ертеден қалыптасқан салт. Әрине тіршілік, табыс үшін аңшылық құратындар бар. Бірақ аңшылық шын мәнінде сауық, қызық,шынығу, ептілік, серілік, сезімталдық, сергектік, білімпаздық сияқты көптеген қасиеттерді ұштайтын тамаша өнер мектебі десе де болады. Осындайда қасқыр соғып, түлкі, қарсақ алу аңшы өмірінің тамаша жемісті, ұмытылмас сәті. Қанжығасы қанданған ол ауыл ағаларына олжа байлауы – азаматтық пен ерліктің, одан қалды халықтық дәстүрдің таза жолы. Сері, аңқұмар халық үшін өзі алмаса да әкелген аңды көру де бір ғанибет. «Құсы да иесі де қоразданар, Алпыс екі айла түлкі алғанда» дегендей мұндайда аңшының мақтануы да, оны мақтау да орынды-ақ. Ел ішінде аңшылық қасиетті, құрметті өнер әрі салт болса, аңшының өзі де беделді, сыйлы адамдардың бірі. Мұның өзі аңшылық дәстүрдің бағасы жоғары, өмірде орны бөлек құбылыс екенін толық дәлелдесек керек. Аңшылық өнерді Ақан сері, Сегіз сері, Абай тағы басқа халқымыздың ардагерлері өте жоғары бағалаған. Аңшылыққа жастарды баулу, үйрету – ата кәсібі мен салтының асыл қазынасын толықтыра түсу деген сөз.

3 Негізгі бөлім1.Құсбегілік кәсіптің шығу тарихы1.1 Қазақтардың ұлтық кәсіптеріКөк еркесін қайырып, дүз тағысын ілгізу- кез келген адамның қолынан келе бермейтін шетін өнер. Аңшылық тарихын тексере келсек сонау көне заманға алып келеді. Адам баласы тіршілік ету қамына кіріскеннен бастап аңшылықпен шұғылданғаны бізге мәлім. Көне заманда жер бетінде аң, құстың алуан түрлері көп болған. Аңшылық адамның сана-сезімін оятып,тіршілік әдісіне көмектескен. Аң аулау әдісімен бірге ұшып жүрген құстарға да көз салған.Қалай қолға түсіріп ұстап, азыққа айналдыру шарасын, да ойлаған. Құстардың әрқайсысының жеке қонатын,түнейтін,ұялайтын жерлерін байқап біліп,ұстау әдісін жасауға талап еткен. Қалай ұстау керек ? Құс жер де жортқан аң емес, қанат қағып көкке самғап, көзден ғайып болады.Осы сияқты қанатты аңды, яки құсты ұстау әдісі болған бірінші құрал тұзақ көрінеді. Ең алғашқы тұзақ тарамыстан жасалған. Тұзақты құстың қонатын жеріне қойып, ұстау әдісін тапқан. Аңға салатын қыран құстарды торға аң етінен жем бойлап тұзаққа түсіріп ұстауды үйренген. Бертін келе ителгі, қаршыға, бүркіт, сұңқарлардың өзін аңға салып, құсты алғызып кәсіп етуге үйренген.Әсіресе құсты талмай,тез қуып жетіп жығып алатын сұңқарларға көбірек көңіл бөлген. Сондықтан да дүние жүзінде сұңқар салу ерте өріс алған.Түркі халықтарының көпшілігі бұл құсты бүркіт деп атайды. Және де бұл атауы осы жыртқыш құстың өз жемтігін бүріп ұстайтындығынан шыққан деп пайымдайды. Оның мекені: Солтүстік Америка, Еуразия, Солтүстік-батыс Африка, Жапония, Қазақстан. Елімізде бүркіттің 6 түр тармағы бар. Олар Маңғыстау, Үстірт, Мұғалжар, Сыр бойы, Қызылқұм, Бетпақдала, Сарыарқа, Тянь-Шань, Тарбағатай, Алтай өңірлеріндегі жазық жерлерде, тау бөктерінде кездеседі. Бүркіттер жұптасып тіршілік етедіБүркіт бейнесі Көшпелі халықтардың таным-түсінігінде қыран бүркіт – батылдықтың, батырлықтың, мықтылық-тың, қайсарлықтың, еркіндіктің символы. Қазақстан Республикасының Туында бүркіт азаттықтың айбыны ретінде бейнеленген. Қазақтар бүркітті пір тұтатындықтан, оның  атын қастерлеп, бүркіттей қыран, өжет, қайсар болсын деп жаңа туған балаларына да оған қатысты аттарды қойған. Олар: Бүркіт, Бүркітбай, Бүркітхан, Бүркітбек тәрізді есімдер. Тастүлек, Тірнек, Тірнекбай, Балапан сияқты есімдер де бүркітшілердің ырымдап қойған аттары. Қазақ халқы тіпті, бүркіт мекен ететін тауларды: «Бүркіт тау», «Бүркіт шың» деп, бүркіт ұя салатын жерлерді «Бүркіт ұя», «Бүркіт тас» деп те атаған. Және өздері-  нің ұлттық ою-өрнек, әшекейлерінде «құс тұм-сық», «бүркіт тұмсық», «бүркіт аяқ» деген де кескіндерді бейнелеп, «Бүркіт биін» билеген.  Бұрындары қазақ халқы бүркітті киелі құс санап, оларға «Дала сермендесі», «Көк тәңірі», «Аспан еркесі», «Құс патшасы», «Қанаттылар ханы», «Құдайдың қазаққа  еншілес берген құсы», - деп те мақтау мен мадақтау айтқан. 4

Жас мөлшеріне қарай атауы1 жастағысы – балапан, 2 жастағысы – қантүбіт, 3 жастағы – тірнек, 4 жастағысы – тас түлек, 5 жастағысы – мұзбалақ, 6 жастағысы – көк түбіт, 7 жастағысы – қана, 8 жастағысы – жаңа, 9 жастағысы – майтүбіт, 10 жастағысы – барқын, 11 жастағысы – баршын, 12 жастағысы – шөгел деп аталады. Академик Әлкей Марғұланның зерттеуінше, қазақ тілінде тікелей бүркітке қатысты 1,5 мыңдай ұғым бар.  Бүркіттің аяғы 4 саусақты. Оның атаулары мынандай: артқысы – тегеуріні, ішкісі – жембасар, ортаңғысы – сығымы, шеткісі – ше1.2. Қыран құстарды қолға үйретудің, баулудың әдістері.Жабайы жыртқыш құстарды аң аулауға баулып пайдалану үшін, оларды қолға түсіріп, үйретіп, аңға баулып, қажетті құрал-саймандар арқылы саятшылық құрады.Жыртқыш құстарды қолға түсіру, үйрету көне дәстүр. Қырандарды қолға түсіріп, үйретудің, баулудың, аңшылық құрудың басты жағдайлары төмендегідей:Тор- түз қырандарын ұстауға арналған құрал-жабдық. Тордың басын ышқырлайтын жіпті «шыжым» деп атайды. Тордың етегіне шыжым өткізілмейді. Шыбықтың ұзындығы кере құлаштан кем болмауы керек. Шыбықтардың бір жақ ұштары жерге, қарға шаншылуға лайықталып ұсталады. Шыбық саны бес-алты дана.Торды қазақ құсбегілері көп құрады. Тор құрылған жер таудың басы емес, ой, жазықта емес, орта балақтау жерлері болуы керек.Бүркіттің дене мүшелерін қастерлеп ілу«Бүркіт бір сілкінсе, бір пәле кетеді», - деп сенетін қазақтар ежелден-ақ бүркіттің терсін де, қауырсынын да, қанатын да, басы мен тұмсығын да, тұяғын да, «ұлы денесін» де құрмет тұтып, ол өлген соң бұл мүшелерді аяқ асты тастамай, ырымдап әр жерге іліп қояды. Яғни, бүркіттің басын, аяқ, тұяғын жас отау тұратын үйдің төріне, жас жұбайлардың тұскиіз, шымылдық, төсек бастарына, жас сәбидің бесігінің басына іліп, ол жас отауды, жас жұбайларды, жас сәбиді әртүрлі тылсым әрекеттерден, «қара  күштерден», жын-шайта-ннан, көз-сұқтан қорғайды деп сенеді. Сондай-ақ, ақ шашты әжелер бала бесігіне бүркіттің дене мүшелерін ілгенде: «балам бүркіттей алғыр, қайсар, батыл болсын», - деп ізгі тілек те айтады. 5

Бүркітті, оның құрал-жабдығын мұралыққа қалдыру.Құсбегі бүркітшілік өнерін ұрпағына үйретіп кетуге тиісті. Ол бүркітін көтеріп жүре алмайтын немесе кәсібін балаларына, туған-туыстарына жалғастыруға бермекші болған кезде «бүркітімді енді сен көтер» деп солардың біріне сыйлайды.Бүркітпен аластауБіздің ата-бабаларымыз «бүркіт қасиетті құс болғандықтан, одан жын-шайтан, пәле-жала қашады», - деп ойлағандықтан, «бүркітпен аластауды» салт етіп ұстанған, - дейді этнографтар. Құсбегінің үйі ме, әлде басқа бір шаңырақ па, бәрі бір, қай үйге бақытсыздық үйіріліп, іс-әрекеттері кері кете берсе, сол ауылдағы ата-бабасынан бері құсбегі үйдің бүркітімен әлгі баспананы «аластатып - ұшықтатып» алатынды. Бүркітпен емдеуЕртеде қазақ ауылдарында кең тараған шипалық тәсілдердің бірі – сырқат жандарды «бүркітпен емдеу» еді. Бұл ем көбінесе жын-шайтаннан, әлдене-ден шошынған, бір дәмнен ұшынған, бір нәрседен қорқып қалған, бұғып қалған адамдарды, есалаңдарды сауықтыруға қолданылып келді. Солардың ішінде ақыл-есі ауытқыған адамдарды былай емдейтін: оларға әуелі итті көрсетеді, сосын ауруды бүркіттің қанатымен желпіп ұшықтайды, ауруды аластап, басын бүркітпен жайлап ұрады.  Ауруды бүркітпен емдегенде көбінесе кәртайған қыран құстар таңдап алынады. Бүркіттің иесінің кәнігі құсбегі болғаны дұрыс. Бұрын адамдарды бүркітпен емдеген сақа бүркітші болса, тіпті, жақсы. Себебі, жас бүркітшілер бүркітпен емдеу алдында «дәрет алу», «дұға айту» тәрізді шараларды біле бермеуі мүмкін. Бүркітшінің құсы «шақырғыш», «пышақтағыш» болса, тіпті оңды. Себебі мұндай саңқылдап шақыратын бүркіттердің дауысынан-ақ жын-шай-тандар қашып кетеді.  6

Бүркіттің жабдықтары Құсбегілердің өзіндік терминдері бар. томаға- құстың басына кигізіп қояды,яғни,иесіне де, басқа да адамдар мен аңдар үшін сақтық шарасы болып табылады. Ертеректе томағаны асыл тастармен көмкеріп, күміспен шегелейтін болған. Құстың иесі томағасын өзі тігіп, ырымдап, көзтимесін деп үкі тағып қоятын болған.ТОМАҒА Қыран құстың сирағына тағылатын бауды аяқбау немесе балақбау деп атайды. Бұл-бау қыран құстың аяғында үнемі бірге жүреді.Аяқбауды матап байлайтын бауды-шырынбау дейміз. Бұл қолға қондырғанда, тұғырға отырғызғанда керек. Қыранды қолға қондырғанда, міндетті түрде оң қолға биялай киеді. Ол – ішінде жұмсақ киіз немесе мата салынған, теріден тігілген қолғап. Аңшыға жеңіл және құсқа ыңғайлы болу үшін ерге арнайы тұғырықтарды бекітеді Бүркітті қолға үйретіп, аңға салу үшін қажетті бұйымдар: томаға, тамақ бау, балақ бау, балдақ болады. Әрқайсының өз қызметі бар. 7Бүркітті-қанаты қатпаған сары ауыз балапан кезінде ұядан алады, тұз тағасын тормен ұстайды.Балапанды үйге әкелгеннен кейін баули бастайды. Құсбегі оны сылап-сипап, мәпелеп, өзіне үйір қылады. Оған алдымен балақбау тағып,томаға кигізеді. Одан 3-4 қадам қашығырақ барып,аяқбаудың ұшынан ұстаптұрып биялайлы қолындағы етке   «Кәл», «кәл» деп шақырып үйратеді Одан соң балығаны қырн бүркіт болса, түлкі яки қоян терісіне сабан, шөп толтырып, сыртына ет қыстырып оны ұзын жіпке байлап,атпен сүйрете қашады да, бүркітті соған түсіреді. Оны далбай тастап, шырға тарту дейді. Далбайдан соң тірі аңдарды шырғалап, балапанды енді соған түсіреді. Оны   «тірілеу» деп атайды. Тірілеуден кейін құс қайыруға келеді. Қайыруға келгелі болса әбден үйренгені. Құстың «тілін» табу-оның бабын табу деген сөз. Бабы келген,бағуы келіскен қыран ғана аң-құсқа түсе алады. Қыранның жейтін жемін,ұйқысын құсбегі қатан бақылауға алып отырады. Бүркіт құсының азайуы неден?Құстар әлемінің қыр-сырына қанық орнитолог ғалымдардың өзі туған топырақтағы бүркіт құсының саны қанша екенін шотқа қағып айта алмайды. Олардың болжамынша, оның саны бірнеше жүзден аспайды. Осының өзі біздің оған деген селқос көзқарасымызды айғақ етеді. Бүркіттер саны неге азайып кетті? Оған енді-енді ғана жауап іздей бастадық. Кезінде бұл мәселеге ешкім назар сала қоймады. Жанына жақын саятшылық өнерді қазекем 90-жылдарға дейін де жоғалта қойған жоқ. Бір қызығы, ұлттық ұғымға қайшы келетін талай әрекет жасаған Кеңес Одағының шенді-шекпенділері оған тоқтау салмады. Сол кездің өзінде бүркітті қолға үйретіп, құс салуға құлықты болған жандар аз кездеспеді. Дегенмен осы бір кезеңдерде бүркіттің санын сақтауға ешқандай мән берілмеген. Оны заңсыз аулаушылар көбейіп кетті. Бәлкім, олар киелі құсты шетел асырып, қыруар қаржы тапқан шығар. Әйтеуір, табиғаттың құнды дүниесіне көз жұма қарау жағдайы орын алды. Одан қалды, қолда өсіру үшін ұядан балапандарды алу көбейіп кетті.Бұл да бүркіттің есепсіз кемуіне аз әсер еткен жоқ. Далаға тасталған уланған жемдер де олардың қырылып қалуына алып келді. Сондай-ақ, олай-бұлай тартылған электр сымдарына шырмалып, талай бүркіт құрбан болды. Бұдан басқа да себебі жоқ емес. Өкінішке қарай, сол кезде бұл жағдай ешбір пендені елең еткізбеді. Қазір де санаулы ғана адамдар болмаса, бүркітті қорғауға алу жөнінде мәселе көтеріп жүрген жандардың саны кем. 8

ТәжірибеХалық ұғымында бүркіт – текті әрі киелі құс. Бүркіт қыран құс атты шағын жоба жазу арқылы мен өзіме көптеген жаңалықтар алдым. Мен бұрын тек теледидардан көрсем, осы жобаны зерттеу барысында бүркіт құсын көзбен көрдім. Осакаров кентінің тұрғыны Исхан атайдың үйінде 3 жастағы тастүлек бүркітін көрдім. Тастүлекке қалай тамақтандыратынын білдім. Мысалы, «қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят» деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. «Тартпа», «толарсақ» дейтін жемдер бүркітті ширықтыру үшін берілсе, «сарбөртпе» (туралған ет бір – екі рет суға шайылады) құстың етін бір қалыпты ұстау үшін, «ақ жем» (суға сығымдап, қан-сөлі алынған, туралған ет) құстың етін төмендету және ашқарақтануы үшін беріледі. Бүркітшінің түлекті осындай түрлі жеммен баптауын «қайыру» дейді. Бүркітті әлі ешкім арнайы көбейтіп өсірмейді. Бүркітшілер балапандарды жабайы табиғаттан алып, жастайынан үйрете бастайды. Құстың адамды мойындауы өте қиын. Ол үшін олар кемінде үш тәулік ішінде бірге болуы тиіс. Бұл уақыт ішінде адам құсқа ұйқы бермейді және өзі де ұйықтамайды, болмаса құс мұны адамның әлсіздігі ретінде бағалауы мүмкін. Олар өзара мінез күрестіреді. Егер екеуі де осыған төзсе, төртінші тәулікте бүркіт адамды мойындайды. Бірақ құстан үйретілген аңшы жасап, оны өз атын танып, бұйрықтарды орындауға үйрету үшін кемінде тағы 9 ай қажет. Бүркіт ішімдік пен шылымның иісін жақтырмайды, сондықтан құспен аңға шығамын дегендер зиянды дағдыларын тастауы қажет.Сауалнама қортындысы:1. иә - 10 оқушы ( 25% ) 2. жоқ -85 ( 75% ) 9

Сауалнама қортындысы:1. иә - 10 оқушы ( 95% ) 2. жоқ -85 ( 5% ) Сауалнама қорытындысы : Қазақтың құсбегілік кәсібі туралы 2,3сыныптар арасында сауалнама жүргіздым.Құсбегілік кәсібі туралы 75% оқушылар біле бермейді.Өзімнің зерттеу жұмысымды оқушыларға жүргізіп, Қазақтың құсбегілік кәсібі туралы түсіндіріп,зерттеу жұмысымды көрсетіп, кейіннен тағыда зерттеу жұмысын жүргіздым 95% оқушылар қызғушылығын танытты.

10 ҚорытындыЕрте заманнан-ақ ата бабаларымыздың күнделікті бір арнасы-аңшылық болды. Тек қазақ халқы ғана емес, күллі көшпенділер аңшылық құруды тіршілік етудің басты бір қайнар көзіне айналдырған. Аңшылық көшпелі өмір салтының құрамдас бөлігі, әрі шаруашылықтың өзіндік ерекшелігі бар саласы деп саралауға болады. Ең алдымен, аңшылық саятшылық көшпелілер үшін күн көріс тіршіліктің өзекті бір саласы болып келген, сондай-ақ ол әскери жаттығудың шынығып-шындалудың тамаша үлгісі болған.Ата-бабаларымыздың ежелгі аңшылық, саятшылық дәстүрін неге жаңғыртпасқа. Қақпан, тұзақ құрып, ау салу, ит қосып аң аулау ешкімнің де тақиясына тарлық жасамайды. Аңшылықтың нағыз қарапайым халыққа етене жақын түріде осылар ғой. Ал құсбегілік дегеніңіз- бір жатқан табиғаттың таным-тынысы, сұлулық көрінісі адам мен қыран құс арасындағы органикалық байланыстың, ақыл-ойдың, қабілеттің құдіреті тәрізді.Әрине, мұндай халықтық жолдармен аңшылық құру қазірде барғой. Бірақ оған жаппай көшу әлі жоқ. Демек солардың кеңінен және тезірек өркен жаюына мүмкіндік жасау керек. Бұқаралық хабар тарату құралдары белсенділікпен бұған көмектесіп, насихаттаса соның нәтижесінде ғана табиғатқа залалдық келтірмей, аңшылық құмарлығын басуға болады.Қазақ жерінің тамаша байлығы мен сұлулығын, берекелі тіршілігін сақтау, қорғау жөнінде ит жүгіртіп, құс салу қазақтың ежелден келе жатқан ата дәстүрі, кәсібі, ұлттық машығы. Жүйрік ат, құмай тазы, алғыр қыран ертеде қазақтың мақтанышы болған. Сәйгүлік ат, жүйрік тазы, қиып түсер алғыр қыран ұстап, оларды баптау, ит-құсқа салып, аңшылық құру қаймағы бұзылмаған ерке табиғат саясында сайран салудың, көңіл көкжиегін көтерудің, ептілікке, батылдыққа үйретудің, өнердің жетілдірудің жолы.Олай болса, аңшылық өнері, оның ішінде құсбегілік, мергендік өнері кез келген жанның қолынан келетін, немесе көңіл көтеріп, табиғат аясында серуен құрып, қайталанбас сұлулық көріністерін санасында салмақтайтын ғана өнер емес, ол сонымен қатар жеріміздің асты-үсті көл-көсір байлығын да қорғап, сақтап қалуға жөн сілтейтін өте тиімді әрі қолайлы өнер саласы деп қабылдауымыз қажет. Өйткені жанашыр аңшы, оны сүйетін шын аңшы кез келген адам бола алмайды. Бұл қасиет те адамның жеке басының ерекшелігіне байланысты. Бірақ табиғат-анаға алалық жасамау керек, қадірлі ағайын!Әлкей Марғұланның зерттеуінше, бүркітке қатысты қазақ тілінде бір жарым мыңдай ұғым бар. Қазақ құсбегілері қыранды жасына қарай ажыратып, қантүбіт, тіркек, тастүлек сынды он екі атау берген. Киелі деп бармағын бала бесігіне іліп қойған. Сақ қорғандарынан адам сүйегімен бірге жерленген бүркіт табылғаны да мәлім. 11

1.Тастүлек бүркіт 2.Құсбегілер

12

Менің зерттеулерім

13

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

Айманов Ш., Сапарғали Б. Қыран туралы хикая. – Алматы: қайнар, 1967.

Асфандиярқызы М. Қыран құстар сипаты. // Ұлан- 2002.

Аялы алақан / С.Әбдікәрімов.- Алматы: Қайнар, 1987.

Әлішеров Т. Ит жүгіртіп, құс салған.- Алматы: Қайнар 1994.

Әлкей М. Саят құстары / М.Әлкей // Егемен Қазақстан.- 2006.

Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні: мақалалар жинағы.- Алматы: Ғылым, 2001.

Дерек берген адамдар:

Төкен Тұрабаев, Зайсан ауданы, Шілікті ауылы.

Мағи Қалиев, Тарбағатай ауданы, Ақжар ауылы.

Самат Сейтхазин, Зайсан ауданы, Шілікті ауылы.

Амангелді Рахимов, Зайсан ауданы, Зайсан қаласы.

14

АННОТАЦИЯҚазақ халқының құсбегілік дәстүрінің тарихын болашақ ұрпаққа дарыту, жалғастыру, үйрету.Зерттеудің өзектілігі - біріншіден, көшпенділер өмірінен берік орын алған өнер, екіншіден, табиғат пен адамның тұтастығын қалыптастыру, үшіншіден, беріліп отырған тақырып көлемінде зерттеу жұмыстарының өте аздығы.Кез келген ұлт атаулының ежелгі дүниетанымдық көрінісі оның тарихынан көрініс табады. Ұлттың өзіндік тұрмыс-салт ерекшелігі халықтың өткен өмірінде қандай мәні болса, бүгінгі өмір тіршілігіне тигізер пайдасы зор. Қазіргі таңдағы маңызды бір мүмкіндігі – оның осы танымдық қызметін неғұрлым толық ашып көрсету, сол арқылы ежелгі елдік белгіні, халықтық қалыпты жете тану.

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!