Материалдар / ғылыми жоба оксиморон дегеніміз не?
2023-2024 оқу жылына арналған

қысқа мерзімді сабақ жоспарларын

жүктеп алғыңыз келеді ма?
ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандартымен 2022-2023 оқу жылына арналған 472-бұйрыққа сай жасалған

ғылыми жоба оксиморон дегеніміз не?

Материал туралы қысқаша түсінік
Бұл материал әдебиет сүйгіш ақын жазушыларға көмегі орасан зор болады.
Авторы:
Автор материалды ақылы түрде жариялады.
Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ
31 Тамыз 2020
274
2 рет жүктелген
Бүгін алсаңыз 25% жеңілдік
беріледі
770 тг 578 тг
Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!
Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады
logo

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

Шымкент қаласы Silk way халықаралық университетінің 1 курс
студенті

Орындаған:


Ахмедова Дилрабо

Поэтикалық оксюморон жəне оның көркем
шығармадағы қолданысы

Секция: Қазақ тілі

Жетекшісі: Жамиева Д.А.

Silk way халықаралық университетінің
1 курс студенті
Ахмедова Дилрабоның
«Поэтикалық оксюморон жəне оның
көркем шығармадағы
қолданысы» тақырыбындағы
ғылыми жоба жұмысына

Пікір
Əдебиетте зерттеу нысаны болар қызықты салалар көп. Əдеби
кеңістіктегі контраст бояулар, қарама-қарсы сезімдер қақтығысын таныту,
антитеза, бинарлық композиция, диадалық пішін сияқты көркемдік
тəсілдерге негіз болған қайнар көз ретінде оксюморонның маңызы ерекше.
Осы айтылған пікірге Ахмедова Дилрабоның«Поэтикалық оксюморон
жəне оның көркем шығармадағы қолданысы» тақырыбындағы жұмысы
айқын дəлел.Дилрабо оксюморон терминин жан-жақты талдап, сөздіктер
мен анықтамалықтардан іздестіріп жəне көркем шығармалардан мысалдар
арқылы (поэзия жəне проза) дəлелдеген. Қазақ ақын-жазушыларының
жаңашылдығына бет бұрған, шығармаларын талдаған.
Ғылыми жобаны орындау барысында талдау, жинақтау, салыстыру,
психологиялық талдау əдістерін дұрыс пайдалана алған.
Жұмыс жүйелі жазылған. Оқушының тіл көркемдігі, баяндауы, өзіндік
ойлары көңіл аударарлық.
Жұмысты ғылыми жоба байқауына қатыстырылуына ұсыныс етемін.

Жетекші: Жамиева Динара

ЖОСПАР

I.КІРІСПЕ

II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1Оксюморон туралы түсінік-тұжырымдар
ІІ.2 Поэзиядағы
оксюморон
қарама-қайшылықтың тұтастығы ретінде
ІІ.3

қарама-қарсылықтың

Оксюморондық бейнелеу тəсілінің прозадағы берілуі

III.ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 

жəне

Аңдау хат
Зерттеу мақсаты – оксюморонның поэтикалық пішінін, көркем
шығармашылықтағы қызметінің көркем шығарма құрылымындағы орнын
таныту.
Зерттеу нысаны:​көркем шығармадағы оксюморондық құбылыстар.
Зерттеу міндеттері:
– оксюморонның түрлі сөздіктердегі анықтамаларына, ғылым-зерттеу
еңбектеріндегі тұжырымдарға талдау жасау;
– философиялық танымдағы қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі туралы
заңдылықтың көркем шығармашылықта, поэтикалық ойлау жүйесінде екі
ұдай хал, «қос жарылу» сияқты психологиялық тəсілдерге арқау болып,
əдеби-көркем кеңістікте көрініс табуын мысалдар арқылы таныту;
– ақындардың поэтикалық əлемінен орын алған оксюморонды тіркестердің
көркемдік мəн-мағынасын, эстетикалық қызметін саралау;
– қайшы ұғымдардың тұтастықта берілуіне негізделген көркемдік тəсілдің
«қос жарылу», «екіұдайлық» түрінде көрініс беріп, көркем əдебиетімізде
жаңа сипаттағы туындылардың жазылып, күрделі болмысты кейіпкер
тұлғасының сомдалуына негіз болғанына əдеби талдаулар арқылы көз
жеткізу.
Зерттеу жаңалығы:​Қазіргі таңда көп зерттеуді қажет ететін оксюмороннның
поэтикалық
қызметін
жан-жақты
қарастыра
отырып,
қазақ
ақын-жазушыларының туындыларынан олардың қолданылу тəсілін сипаттау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Оксюморонға қатысты жалпылама сипаттағы анықтамалар барлық
саладағы энциклопедияда, барлық білім саласында орын алған;

- Оксюморонға қатысты талқылаулар, əсіресе, əдеби энциклопедиялық
анықтамаларда көбірек келтірілген;
- Оксюморонға қатысты əдеби анықтамалар оның поэтикалық категория
ретіндегі сипатын нақтылай түседі.
Зерттеудің
теориялық-əдіснамалық
негіздері.​
Зерттеу
жұмысында
оксюморон, оның поэтикалық қызметі туралы əлем əдебиеттануындағы жəне
ұлттық əдебиеттануымыздағы ғылыми еңбектердегі пікірлер негізге алынды.
Түрлі сөздіктердегі, ғылыми зерттеу еңбектеріндегі оксюморонға қатысты
анықтамалар мен тұжырымдар жүйелі түрде қарастырылды. Атап айтқанда,
В.В.Виноградов, П.Г.Богатырев, Р.Лахман, т.б. оксюморонды зерттеген
ғалымдардың
еңбектері,
əлемдік жəне ұлттық əдебиеттанудағы
əдеби-теориялық зерттеулер диплом жұмысының əдіснамалық негізін
құрайды
Зерттеу əдістері.​Ғылыми жобаны орындау барысында талдау, жинақтау,
салыстыру, психологиялық талдау əдістері жүзеге асырылды.

ЖОСПАР


I.КІРІСПЕ

II.НЕГІЗГІ БӨЛІМ

ІІ.1 Оксюморон туралы түсінік-тұжырымдар
ІІ.2 Поэзиядағы
оксюморон
қарама-қайшылықтың тұтастығы ретінде
ІІ.3

қарама-қарсылықтың

жəне

Оксюморондық бейнелеу тəсілінің прозадағы берілуі

III.ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 
 

КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ​
Əдебиетте зерттеу нысаны болар
қызықты салалар көп. Адам жəне оның ішкі əлемінің қайшыласқан сезімдер,
қоршаған орта, тарихи кезеңдер арқылы танылуы – əдебиетте орын алып
отыратын заңды құбылыс. Адамның ішкі сезімін, арпалысқан сезімдер
қақтығысын бейнелеуде түрлі тəсілдердің маңызы зор. Ол тəсілдер

қаламгерден шынайы шеберлікті, кемел талантты, терең білімді,
қырағылықты
талап етеді. Əдеби кеңістіктегі контраст бояулар,
қарама-қарсы сезімдер қақтығысын таныту, антитеза, бинарлық композиция,
диадалық пішін сияқты көркемдік тəсілдерге негіз болған қайнар көз ретінде
оксюморонның маңызы ерекше.
Оксюморонның поэтикалық пішіні көркем əдебиетте дара сипаттан
күрделі г дейін ұласты. Қарапайым лингвистикалық анықтамасында
бір-біріне мүлде қарама-қайшы ұғымдардың тіркесіп келіп, бір түсінікті
танытуы делінетін оксюморон көркемдік кеңістікте антитеза тəсілінің
түзілуінің бастапқы нүктесі болып табылады.
Əдеби-теориялық тұжырымдарға сүйене отырып, оксюморонның
поэтикалық қызметін бинарлық-диадалық құрылымда, антитезалық тəсілге
қатысты талдап көрсету, сол арқылы көркем шығарма табиғатын таныту,
ақындардың поэтикалық тіліндегі оксюморондық құбылыстарды анықтап,
оларға талдау жасау – ғылыми жобаның басты өзектілік сипатын көрсетеді.
Ұлттық əдебиетіміздегі көркемдік ізденістер мəселесіне назар
аударғанда бір-біріне мағынасы мүлде кереғар сөздердің тіркесуі арқылы
айшықталған ұғымдардан бастап, контраст бояулар арқылы бейнелі əлем
түзген суреттілік мысалдарын танып, білеміз. Олардың астарында жатқан
кейіпкердің жан-дүниесін, көңіл-күйін, сезім халін, өмірге көзқарасын,
ұстанымын, рухани болмысын тұтастай таныта алатын қайшылықты ұғымдар
үндесуінен, тұтасуынан туындаған бейнелілік əлеміне тап боламыз.
Поэтикалық оксюморон тек сөз тіркесі түрінде ғана емес, күрделене түсіп,
арналы тəсілдерге негіз болғанын аңғарамыз. Оксюморон құбылысының
көркем əдебиеттегі көрінісін талдай отырып, қазіргі ұлттық көркемдік
кеңістіктегі қарама-қайшылықтың тұтастанып келуі өмірлік дамудың көркем
бейнесі екенін түсінуге қадам жасау маңызды болмақ. Өйткені өмірлік
дамудың өзегінде қайшылық жатқаны ақиқат.
Диалектика ертедегі гректің екі – диа (екеу), лог (ұғым, мағына) сөзінен
шыққандығы белгілі. Диалог екеудің əңгімесі екені белгілі. Жай ғана
əңгіменің емес, тартысқа негізделген, қайшылықты əңгімесі. Диалектиканың
пайда болуы пікір таластық, қайшылықты іс-əрекетке байланысты болды.
Өйткені ертедегі гректің шешендері жұртқа өз пікірін мойындататын,

əңгімелесу арқылы мақсатына жететін. Шындыққа жетудің жолы – айтыс,
қарама-қайшы пікір жəне сөз таластыру.
Осы айтып отырған диалектиканың негізгі заңдарының бірі –
қарама-қарсылықтың бірлігі мен күрес заңы. Бұл заңдылық бойынша
дамудың түп негізінде құбылыстар мен үдерістердің қайшылығы жатыр. Осы
қайшылықтардың
күресі
дамудың
өзегі
болып
табылады.
Қарама-қарсылықтың бірілігі мен күресі – қозғалыстың жəне барлық
болмыстың дамуының бастау көзі. Əйгілі ойшыл Гегель қайшылықтар
туралы ілімді диалектикалық тұрғы талдап көрсетті. Қайшылық дегеніміз –
қарама-қарсы элементгердің, заттардың, кұбылыстардың бір-біріне шартты
түрдегі қарсылығын көрсетеді, олардың бір-біріне алшақтау қатынастарының
өскенін білдіреді. Сондай-ақ қайшылық атаулының бірігетін, ымыраға
келетін тұстары да бар. Дамудағы осы заңдылық өмірдің көркем бейнесін
жасайтын өнер туындыларында əр түрлі бейнелеу тəсілдері, стилистикалық
пішіндер түрінде көрініс тапты. Міне, оксюморон құбылысының өмірлік
тамырын осы жағынан қарастыру арқылы мəнді тұжырымдарға қол
жеткізіледі.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
ІІ.1. Оксюморон туралы түсінік-тұжырымдар
Шетел əдебиеттануының өткеніне көз салсақ, əдеби-энциклопедиялық
сөздіктерде
оксюморонға
қатысты
бірсыпыра
түсініктемелер
берілген.Оксюморонға қатысты алғашқы түсініктердің бірі Н.Осталоповтың
«Көне жəне жаңа поэзия» сөздігіне енген «Метафора» туралы мақаласында
кездеседі. Онда: «Кейде бірнеше метафоралық тіркестер бірге жұмсалғанда,
олардың арасынан мағыналары бір-біріне келмейтін, бір-бірімен байланысқа
түспейтін сөздердің жиынтығын көре аламыз. Мұндай метафораларды
əділетсіздік деуге болар еді. Себебі от пен су бір-біріне жуық емес қой...»
делінген. Бұл анықтамадан көріп отырғанымыздай, XIX ғасырда оксюморон
өз алдына жеке поэтикалық құбылыс ретінде танылмаған.
1925 жылы Ресейде жарық көрген «Əдебиет энциклопедиясы»
2-томдық əдеби терминдер сөздігінде оксюморон өзіндік «стилистикалық
фигура ретінде, бір-біріне полярлық қарама-қайшы ұғымдардың жиынтығы
ретінде» көрініс табады. Бұл анықтамада оксюморон негізінде бір-біріне
қарама-қайшы ұғымдар ғана емес, полярлық ұғымдардың қарама-қарсы
қолданылуы туралы да айтылып тұр. Оксюморонның бұл қасиеті екі
ұғымның да мағынасын жоққа шығармайды керісінше, бұл ұғымдар
бір-біріне қосымша мəн үстеп оны оксюморондық деңгейге көтереді.
Осы энциклопедиялық сөздіктегі анықтама авторы М. Петровскийдің
ойынша оксюморон қарама-қарсылықтың ерекше түрі болып саналады, яғни
«балқытылған қарама-қарсылық» мағыналары бір-біріне кірігіп, біте
қайнасып кеткен ұғымдар. Оксюморонда біріншіден, ұғымдар арасындағы
қайшылықтарды атап көрсетпейді жəне олар бөлінбей бірігіп кетеді.
Екіншіден, оксюморонда ұғымдар бір-бірімен ынтымақтасып тікелей
мағынада жұмсалады. Бұл ұғымдар, бірігіп қана қоймай, бір мағынада
жұмсалады да бір-бірінен бөлінбейді. Мұндай логикалық пайымдаулар
арқылы М.Петровский мынадай оксюморондарды мысалға келтіреді: «тірі
өлік», «судан құрғақ шығу», «үнсіз сөйлеу» .
Сондай-ақ ерекше оксюморондық топқа жатпайтын өрнек беретін
ойларды, «ақ қараға» сынды тіркестерді бөліп көрсетеді. Яғни «мұндай
тіркестер табиғаттың ерекше құбылысы ретінде көрсетіледі де, бір заттың
нақты жетіспеушілігінен туындап тұрғандай болады» - деп түсіндіреді.

Ғалым оксюморонның функционалдық қызметі лирикалық поэзияда орын алады
дейді. Оксюморонды қолдану – көркем əдебиетте комикалық эффекттің
жаратылысынан деп түсіндіреді.
1960 жылы жарық көрген Ж.Марузоның құрастыруындағы
«Лингвистикалық терминдер сөздігінде»: «Оксюморон – антикалық
риториканың стилистикалық тəсілі ретінде қолданылатын қарама-қарсы
ұғымдардың бір-бірімен нəзік жəне жағымды байланысы» – деп
түсіндіріледі.
«Википедия» ашық энциклопедиясында: «Оксюморон (грек сөзі –
«өткінші ақымақтық») стилистикалық фигура жəне стилистикалық қателік –
қарама-қарсы сөздердің бір мағынада жұмсалуы» – деген анықтама берілген.
Ал, Н.Д. Тамарченконың редакциялығымен шығарылған «Поэтика: актуалды
терминдер мен түсініктер сөздігіндегі» (2008) В.Ш.Кривоностың ұсынған
«Оксюморон» мақаласында «Аллогизм» терминіне сілтеме берілген.
«Аллогизм – көркем шығармада қолданылатын стилистикалық тəсіл.
Шығармада ұғымдардың байланысы бір-бірімен логикалық бұзылулары
немесе жойылулары арқылы түзілетін стилистикалық немесе сюжеттіккомпозициялық құрылымдар» - деген анықтама беріліп, «ащы бал»,
«сыңғырлаған тыныштық» тіркестері мысалға алынған.
Оксюморонға қатысты негізгі анықтамаларды жинақтай келе мынадай
тұжырымдарға тоқталдық:
• Оксюморонға қатысты жалпылама сипаттағы анықтамалар барлық саладағы
энциклопедияда, барлық білім саласында орын алған;
• Оксюморонға қатысты талқылаулар, əсіресе, əдеби энциклопедиялық
анықтамаларда көбірек келтірілген;
• Оксюморонға қатысты əдеби анықтамалар оның поэтикалық категория
ретіндегі сипатын нақтылай түседі.

ІІ.2
Поэзиядағы
оксюморон
қарама-қарсылықтың
қарама-қайшылықтың тұтастығы ретінде

жəне

Стилистикалық тəсіл ретінде оксюморонды əдебиет классиктері жəне
қазіргі қаламгерлер жиі қолданады.
Оксюморон мəтін құрылымында көркем сөздің эмоциялық мəнін
күшейтіп, қарама-қарсылықтың тұтастығын танытады. Сол арқылы оқиға
желісінің ширығуы, шиеленісуі көрсетіліп, кейіпкердің болмысы ашылады.
Көркем прозада оксюморон ең əуелі шығарманың атауы ретінде
кездеседі. Мысалға Н.В.Гогольдің «Өлі жандар», И.С.Тургеневтің «Қу сүйек
жан», Л.Н.Толстойдың «Тірі өлік», Ю.Бондаревтің «Қызыл қар»,
Ф.М.Достоевскийдің «Адал ұры», В.В.Вишневскийдің «Оптимистік
трагедия», П.Антокольскийдің «Қатал бейіш», А.Шницлердің «Кеңінен
жұмылған көз», Е.Шварцтың «Қарапайым керемет» туындыларын атауға
болады.
Оксюморонның көркем əдебиеттегі көрініс жайлы қазақ лингвистері
«Кейде сөз шеберлері қарама-қарсы ұғымдарды қатар синтаксистік тіркеске
түсіріп, оксюморон жасау үшін де антонимдерді қолданады. Бұл əдіс көркем
əдебиетте айтайын деген ойды көрнекілікпен салыстырып, нақтылап аша
түсуге көмек береді» , – деген тұжырым жасап, мысалға Қадыр
Мырза-Əлидің төмендегі өлеңін мысал етеді:
Ел ұмытпас ерінің дұрыс ісін,
Бір буынның бірегей ірісісің,
Бақытсызбын – ​
тірідей өлгендер​көп,
Бақыттысың – ​
өлгеннің тірісісің.
«Тір-өлі» антонимінің тіркесуі негізінде туындаған оксюморон бірсыпыра
бейнелі ойға арқау болды. Алтын Орда дəуірінің ақыны Құтып «​
Қалың жұрт
екіге бөлінеді: ұқпаған – өлік, түсінген – тірі» деген екен .
Өлі-тірі оксюморонының поэзияда тұрақты түрде қолданылуының өзі бұл
ұғымның адам баласы үшін маңыздылығын көрсетсе керек. Ақын
Г.Салықбайдың «Пенелопа екеуміз» өлеңінде лирикалық кейіпкердің
арман-аңсары, мұраты:

Біреулерге ​
өліден де өліміз​,

Біреулерге ​
тіріден де тіріміз,​деген жолдармен бейнеленеді. Қ.Мырза-Əлидегі «тірідей өлі», «өлгеннің
тірісі» оксюмороны Г.Салықбайда «өліден де өлі», «тіріден де тірі» болып
синтаксистік егізделген жұпты құрайды. Сол арқылы лирикалық кейіпкердің
хал-ахуалын, сезім халін аңғартады.
Қолына енді ғана қалам ұстаған деп айтуға боларлық Марғұлан Ақан
атты жас ақынның «Тірі өлік жəне тірілер...» атты өлеңінде «тірі өлік»
оксюморонынан өрбіп, бүгінгі адамзаттық, ұлттық өзекті мəселе көтеріледі.
Өмір сүріп жүрміз бе не əлі біз?!
Жетпей жатып өзімізге əліміз.
Тірілердің тепкісінде жүретін,
«Тірі өлікпіз», айтыңдаршы, бəріміз!

Біз өлікпіз. Құдайымыз – тірілер,
(Тірілер де тап бір күні тілінер)
Ал, əзірше тілін тапқан тірінің,
«Тірі өліктен» тіршілікке ілінер, –
деп басталатын сегіз шумақ өлеңнің түйіні мынадай:
Тірі жүріп тірілерден жырақпыз,
Хаққа иіліп, солар үшін жылаппыз.
Тірілерің өлген күні өледі –
Тірілеміз өлген күні бірақ біз!
Көріп отырғанымыздай, Қ.Мырза-Əли өлеңіндегі айтылған ой
қауырсын қаламы əлі қатпаған Марғұлан өлеңінде жаңғырады. Бұл жерде
оксюморон құбылысының айтылар ойды айшықтап жеткізудегі дəстүрлі
жалғасын танимыз. Үш буын ақындарының өлеңдеріндегі бір бейнелеу
осылайша тұтас бір жүйені құрапкөркемдік кеңістікте адам болмысының
табиғатын, қат-қабат сырын ашып беруге қызмет еткен.

Поэзиядағы дəстүр дегенде ұлт ақыны Мағжаннның поэтикалық
дүниетанымына тəн оксюморондарды, сол оксюморон құбылысы негізінде
туындаған қарама-қайшы сезімдер қақтығысын айта аламыз.
М.Жұмабаевтың
тоқталайық.

поэтикалық

тілінде

кездесетін оксюморондарға

1. ​Қара күн:
Сорлы қазақ, жан алқымға тығылып,
Қара күн​кеп, тіккен туы жығылып...
2. ​Сұм сұлу:
Сұм сұлу​сағынғандай қолын беред...

Сұм сұлу​анадайдан «ағатайлап»,
Баянда жан қоймаған жандырмаған

Секіріп, суда ойнаған шабағымды
Сұм сұлу,​қармағыңа ілдің неге?

3. Тəтті у:
Сүй, жан сəулем, тағы да сүй, тағы да,
Жылы, ​тəтті у​тарасын қаныма

Махаббат – бір ​
тəтті у,
Ішер жүрек, төгер жас

4. ​Мұңлы, нұрлы Ай:
Отырған қараңғы үй терезесінен
Көремін ​мұңды, нұрлы​толған ​
Айды​.

Мұндай қарама-қайшы мəндегі тіркес сөздер Мағжан лирикасының
«алтын өзегі» деуге болады.
Мағжанның ​«қара күні» ​халықтың тағдыры мен қасіретін танытатын
оксюморон. Халықтық дүниетанымда қасіретті қара түспен беру қалыптасқан
ұғым. Ұлты үшін қайғырған ақын алмағайып заман талқысына тап болған
қазағының бұл шағын «қара күн» оксюморонымен бейнелеу арқылы шынайы
сурет тудыра алған.
Мағжан поэтикасына тəн ​
«тəтті у» оксюмороны «балдай тəтті у»
түрінде, яғни теңеумен қабаттаса жұмсалатын тұсы да бар. Кейінгі буын
қазақ ақындарында бұл оксюморон тұрақты қолдана бастады. Бір мысал
келтірсек, Т.Молдағалиевтің ​
«Алматының үстінде ұшып жүрген аққулар //
Қанататарыңда сендердің сағыныш бар, ​тəтті у бар» деп келетін өлең
жолдарын айтуға болады.
«Сұм сұлу» оксюмороны Мағжан поэзиясында характерлік сипатымен
ерекшеленеді. Кіршіксіздік, мінсіздік ұғымындағы сұлулықты «сұм» сөзімен
айшықтаудың өзіндік көркемдік ишарасы, астары бар. Бұл жерде
оксюморонның қарама-қайшы үғымдардың бірігіп, бір мағынаны беруі, яғни
бір бейнені танытуы екенін ескерсек, поэзиядағы бейнеліліктгі оның
маңызды, сан қырлы, əр түрлі деігейдегі қызметін түсіне аламыз.
«Батыр Баян» поэмасында ақын кейіпкерінің жан дүниесіндегі
тартысты
айшықтап
танытуда
осы
«қарама-қарсылық»
пен
«қарама-қайшылық» тұтастығын тірек етеді:
Боз үйде жалғыз қалып Баян енді
Жаралы жолбарыстай күңіренді,
Қорғасын миын, ойын төмен басып,
Ақылға​алғыр құстай ​
ашу​төнді.
Бір көк сұр түс енгізіп, бар денеге,
Сұм жүрек қанды өзіне жинай берді.
Ақыры ​ашу ерді билеп кетіп,
Жалп етіп сөнген шамдай ​
ақыл өлді​.

Антитезалық тəсіл арқылы танытылған Баян батырдың жан əлемі,
күйзелісі, екі ұдай сезімнің тартысында аласұруы шынайы, əсерлі
бейнеленген. Əрине, бұл бейнелілік негізінде жатқан қарама-қарсы ұғымдар
қақтығысы жаңа бағыттағы тəсілге ұйытқы болып тұр. «Фигураның
(айшықтаудың) бір түрі – шендестіру, яки антитеза (грекше –
қарама-қарсылық) – бір-біріне керағар құбылыстарды, мəн-мағынасы əр
тарап ұғымдарды, түр-түсі əр бөлек нəрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы
бұлардан мүлде басқа бір құбылыстың, ұғымның, нəрсенің суретін,
сыр-сипатын, кескін-келбетін анықтау, аңғарту, елестету», – деп анықтама
береді теоретик ғалым З.Қабдолов. Антоним сөздер тірек болып, ары қарай
тіркеске түсіп немесе кеңейген түрде бейнелеудің контрасты түріне ұласқан
мұндай көркемдік қалыпты «қарама-қарсылықтың əрекетінің бір тұтастыққа
келуі» түрінде қарастырамыз.
Мұң мен қайғыны ақ, жарқын сипаттармен танытатын, əлемдік
поэзияда кеңінен қолданылған деуге боларлық «мөлдір мұң» («светлая
печаль») тіркесі өмірге барынша ғашық жандардың көңіл-күйін, ақ пен
қараның əрекеттесуінен тұратын өмір заңдылығын, тіршілік ақиқатын
бейнеледі.
Əбдіраш Жарасқан «қаладан келген қыз» поэмасында өткен шақтағы
кіршіксіз махаббатқа деген сағынышын:
Мұң артты-ау айлы түндердің
Арманға толы сəттері.
Қайрылмай кеткен күндердің
Қайғысы қ​андай ​
тəтті​еді ​–
деп жырласа, Мейірхан Ақдəулетовтің «Экспромт» өлеңінде осындай
сүйіспеншілікті «тəтті мұң» оксюморонымен жеткізеді:
Мен ешкімнің сел-сезімін шектемен,
Тəтті мұңнан​Мəжнүн болып кеткен ем
Г.Салықбай өлеңінен мысал келтірейік:
Сені көрдім,

Бəрі де бекер бірақ,
Көре-көре көздерім өтер жылап.
Əппақ қайғым​бар еді –
Əппақ түнде
Əппақ мұңға​оранып көтерді бақ ​
.
Гүлнар өлеңінде үш оксюморондық бейнелеу қатарласып келіп,
уақыттық-кеңістіктік аспектіде «ішкі əлемнің» құбылысы мен күйін
танытқан. Əппақ түс арқылы оған тəн емес ұғымдарды бейнелеу лирикалық
кейіпкердің жан дүниесіндегі аңсарды танытады. Түннің, қайғы мен мұңның
кереғар ұғымдармен айқындалуы ақынның поэтикалық танымындағы
ерекшелік болса, мұндай сипаттағы өлеңдер қатары Гүлнарда аз емес.
Қарашы, анау ​
балағынан кір аққан
Қала қандай ​
сүйкімді!
Айқай салдым,​шошып, көрген түсімнен
Ішімнен
Тұрмын
Тұрақсызқұмның үстінде
Құрсын. Тоңдым...
Қандай рахат​бұл ​
тоңу!​
Шөліркеп ​
өліп барамын,​
Шырағым, берші ​
бір шыны у​!
Саған қайтіп байланып
Қалдым екен, ​
тас тірлік!​
Өзім өлдім
Өзегім өртенеді.​..

Көріп отырғанымыздай, ​
«балағынан кір аққан сүйкімді қала», «көрген
түстен шошып ішінен айқай салу», «тұрақсыз құмның үстінде тұру»,
«рахаттанып тоңу», «бір шыны умен шөл қандыру», «тас тірлік», «өзі өліп,
өзегі өртену» сияқты оксюморонды бейнелеулер астарында қым-қиғаш
өмірлік тартыс жатыр. Ақын Нұрлан Мəукенұлы өмірдің осындай
қайшылықты сипатын былайша өрнектейді:
Өмір сүрдім, өле сүйдім,
Бар қызығын көре сүйдім.
Балыңа у қосылмаса
Бақыр басым неге сүйдім?
Өмірдің мұңы ақынның лирикалық қаһарманына жат емес. Қайта «бал
мен у қосылған», яғни ащысы мен тəттісі бар өмір ол үшін барынша мəнді.
Лирикалық қаһарманның болмысы, сан түрлі сезімдер қатығысының алаңына
айналған жан əлемі «Жаны да нəзік мен едім» өлеңінде барынша ашылған:
Жаны да нəзік – мен едім,
Қаны да бұзық – мен едім...
Желден де жұмсақ – мен едім,
Жерден де қатты – мен едім..
«Мұң» қапалануға тəн сезім, сондықтан да қалыптасқан ұғымда оған жарқын
сипаттың тəн болуы мүмкін емес. Алайда, Н.Мəукенұлы «тəтті мұң»
бейнелеуін ұсынады:
Көңілімде қалған ​
мұңым
Тəтті​болса – өзіме .
Нұрлан өлеңіндегі философиялық астар өмір диалектикасының «екі
жақтылық» сипатының бір ғана пұшпағын аңғартады. Ақындардың бейнелі
əлеміндегі «мөлдір мұң» бейнелі тіркесі «тəтті мұңға» айналғанда басқаша
өрнекпен айқындалып кеткен.
Бұл тəсіл Қалқаман Сариннің өлеңдерінен кездеседі. Оның «Менің
мұңым» атты өлеңінде мұңға қатысты оксюморондық бейнелеу «мөлдір
мұңнан» бастау алып, «ыстық мұңға» ауысады:
Тұншықтырып тірлігімді тынымсыз,
Тас төбемнен төнді тағы Түн үнсіз.
Маған қарап мұңаяды мың жұлдыз,

Жетімсіреп менің ​
мөлдір мұңымсыз.
Өлеңде уақыттық-кеңістіктік аядағы лирикалық кейіпкер сезімі нысанға
алынған. Ақынның жанына серік бір мұң кейіпкерге көшкен. Өмірдің даму
заңдылығына сəйкес «екі жақтылық» күйі адам жанын жабырқатар мұңды
жарқын қалыпқа ауыстырған. Ақын келесі шумақтарда мұңның
бейнесін«қайшылықтың
тұтасуы»
тəсілімен
бере
отырып,
жан
диалектикасын танытады.
Менің мұңым, ​
менің мұңым – мөлдір мұң,
(Мұңсыз өмір сүре алмаймын мен бір күн).
Түнгі аспаннан тұнық іздеп көз алмай,
Қарап жатып қанша жұлдыз сөндірдім.
Бүгін тағы құрбан болып бар үміт,
Санадан тыс құдіретке бағынып.
Мың жұлдыздың арасынан бір жұлдыз,
Ағып түсті. Жалғыздықтан жалығып.
Олар, сірə, ғашық менің мұңыма,
Мен де олардың құмар едім сырына.
Мұңсыз – мінсіз ғұмыр кешу, құдай-ау,
Қасірет қой жердің Ақын ұлына.
Егер мұң сəл жабырқаңқы, көңілсіз қалыптың көрінісі болса, кəдімгі
қарапайым тіршілікте көңілділік əкелмесі анық. Бірақ, көркем кеңістікте
жəне көркем уақытта əрекет еткендіктен, ол ерекше бір сезім сыйлайтын
қалыпта суреттеледі, яғни жан қуантар сезім мынадай оксюморонды
бейнелеулермен аңғартылады:
Əппақ Айдың бір сəулесі тисе артық,
Кетер, шіркін, көңілімде күй шалқып.
Өзгеше бір өлең жазып отырам,
Мың жұлдыздан ​
мұңдарымның иісі аңқып.​

Менің мұңым сəуле төгіп Күнге ұқсап​,
Мұңлы шаққа сыйлайды бір нұрлы сəт​.
Түнгі ызғардан тоңып тұрған томсарып,
Жұлдыздардан гүл жасайды бір құшақ.
Аспанымда – тұнып тұрған күміс шық,
Аспан асты – сыр ұқтырған тыныштық.
...Өзім сүйіп, өзім күйіп жататын,
Менің мұңым тым ыстық.
«Мөлдір мұң» тіркесінің «сұлу мұң» түрінде түрленуі де кездеседі. Оған
мысал ретінде Бақытгүл Баймолдақызының мына өлеңін келітерміз:
Көздерімнен ағып түсті ​
сұлу мұң,
Көп екен ғой сыры өмір сүрудің.
Адалдығын аласартқан қоғамның,
Алдында мен келмейді рас тоналғым!
Жақсылығын саудаламас пенденің,
Жаны таза келеріне сенгемін.
Əділеті жетпей тұрған ғасырдың,
Əміріне келмейді еш бас ұрғым!
Өлеңдерінің психологиялық, философиялық, лирикалық иірімдері
тоғысып келетін көрнекті ұлт ақыны Жұмекен Нəжімеденов өлеңіндегі
лирикалық кейіпкердің шай құйған қызға деген лап еткен сезімі
қарама-қарсы ұғымдардың қатарластыра ұсынылуы арқылы беріледі. Бұл
арқылы алақұйын сезім арпалысы аңғартылады. Олар – тəтті мен ащы
ұғымы. «Ащы» ұғымымен шешенің, əкенің тым қаталдығы, сондай-ақ «тым
ертерек əке болып қалған» шарасыздық, «тəтті» ұғымымен əке қаттылығын
бағалаған, «қызға тік қарауға бата алмағанымен», «аялатайын арманын
тапқан» лирикалық кейіпкердің сезім халі танылады.
Қыз құйған шай –
Бұдан тəтті не бар дейсіз əлемде,
Бұдан ащы не бар дейсіз əлемде,

Тəттілігі: сол қызға бір тік қарауға бата алмау,
Ащылығы: шешесінің болатыны қаталдау.
«Қызға қырық үйден тыйым» деген бабалар өсиеті ертең бір ошақтың
от-анасына айналар əйел затының ары мен абыройын биік бағалауды
білдіреді. Ақын ащы-тəтті ұғымдарын шендестіре отырып, лирикалық
кейіпкер көзімен, жанымен бағаланған оқиғаны суретке айналдырады.
Бір-біріне қарсы мəндегі екі сөз қыздың құйып отырған шайына қатысты
айтылғанымен, сол «шай» дəмімен қызға, оның əкесі мен шешесіне деген
«ішкі» қарым-қатынас білдіріледі.
Осындай екіұдайлықты бейнелеу Ф.Оңғарсынованың «Мен саған
ғашық емес ем» өлеңіне де тəн. Сезімдегі қарсылықтан туындаған ішкі күрес
лирикалық кейіпкердің шынайы тілегін басқаша, яғни қарама-қарсы оймен
жеткізеді. Лирикалық қаһарманың ғашықтық сезімі «ғашық еместік»
ұғымымен көрсетіледі:
Сен үшін сонау алыстардағы елес ем,
Осынша мені арман қып келдің неге сен.
«Сыртыңнан сүйіп жүретінімді сезуші едің ғой» демесең,
Мен саған ғашық емес ем .
Көріп отырғанымыздай, бұл өлеңде «ішкі үн» бар. «Ішкі үн» – шынайы
сезімді білдіруші. Сол «ішкі үн иесінің» сөздерінің астарынан лирикалық
кейіпкердің нағыз сезімі көрініс береді.
Осындай ішкі шынайы аңсар-тілекті оған қарама-қайшы мəндегі
ұғыммен бүркемелей беру, «ішкі дауысты» сыртқы үнмен «көмкеру»
Е.Раушановтың «Жолданбаған хат» өлеңіне тəн. Бұл өлеңнің атауы да
оксюморондық сипатымен ерекшеленеді. Пішіндік тұрғыда да ерекшелігі бар
бұл өлеңнің көркемдік құрылымына назар аударайық:
Дəл осылай болатынын сезгем мен
Ғұмырым.
Сен кеткеннен ештеңе жоқ өзгерген,
Тірімін .
Лирикалық қаһарманның екінші жанға үн қатуы Фариза өлеңіндегідей, мүлде
кереғар сипатта. Жан-дүниесіне көшіп алған ғашық жанға деген наз
лирикалық «меннің» қатаюына, сөйтіп өзін өзі қайрауына негіз болған.
Жүрек қалауына деген өкпе-наз

Бұл келтірілген оксюморон үлгілері поэтикалық кеңістіктегі тұрақты,
дəстүрлі түрдегі бейнелеулердің мысалы болады деуге негіз бар.

ІІ.3

Оксюморондық бейнелеу тəсілінің прозада берілуі

Қазіргі қаламгерлер шығармашылығының ерекше ізденісі ретінде адам
бойындағы қоғам тудырған қайшылықтарды айту ғана емес, адамның ішкі
өзімен-өзі қайшыласқан тұстарын ұсына білуі. Адам өз бойындағы əр түрлі
қасиеттер – адамгершілік, ізгілік, борыш сияқты сезімдер мен зұлымдық,
азғындық сияқты қасиетсіз күштердің бітіспес майданы. Яғни қаламгерлер
адам тұлғасы туралы көзқарастарын өздері жасаған тұлғалар арқылы
көрсетуге ұмтылды.
«Қос жарылу», яғни бір адамның екіге бөлінуі, сол арқылы өмірдің
қайшылықты шындықтарын бейнелеп жеткізу – көркем əдебиеттегі ізденіс
тəсілдерінің біріне айналды. Əлем əдебиетінде мұндай бейнелеу тəсілі
негізінде жазылған көркем проза үлгілері аз болса да кездеседі.
Шетел əдебиетіндегі мұндай сюжеттер желісі ұлттық əдебиетімізде де
жаңа сипатта көрініс берді. Қарама-қарсылықтың бірлігі мен күресі – өмірлік
дамудың қайнар көзі деген заңдылық аясында қарастырсақ, бір кейіпкер
болмысына күллі өмірлік заңдылық сыйдырылғанын ерекше айтуға болады.
Тілдік тұрғыда оксюморонды тіркес түрінде көрініс беретін қайшылық
бүтіндігі көркемдік кеңістікте тереңдей түсіп, осындай «бір бүтіннің бір
болмыста екіге жарылып əрекет етуі» түріне ұласады.
Қазақ əдебиетіндегі тың ізденіс, жаңашыл сипат осындай екі сипатты
бір кейіпкердің болмысын тұлғалауымен де сипатталады. Оған мысал ретінде
көрнекті жазушы М.Мағауиннің 2007 жылы Прага қаласында алғаш жарық

көрген«Жармақ» романын, сонымен бірге «Қыпшақ аруы» хикаятын, тағы
бір талантты қалмгер Т.Əбдіктің «Оң қол» əңгімесі мен «Парасат майданы»
повесін атаймыз.
«Жармақ» романының бас кейіпкері– Мұрат Бейсенұлы Қазыбеков
жəне оның жармағы Марат Бейсенұлы Қазыбековтер. Романның негізі
қиялға, мистикаға жақын болғанымен, шынайы өмірден алынған оқиға
суреттеледі. Мифтік танымда адамның екінші сыңары туралы сюжеттер бар
екені белгілі. Шынайы өмірде адамдар қақ жарылып, бүтіннің бөлшегіне
айналып жатпаса да, əрбір адам өз ішінде екі түрлі ойдың жетегінде
арпалысып жүретіні, əр кезде екі жолдың айрығында тұратыны белгілі
ақиқат. Түрлі фантастикалық фильмдерден, шетелдік роман-повестерден
белгілі бұл ерекше халдің қазақ əдебиетіндегі көрінісі жаңалық болып отыр.
Шығарманың негізгі арқалаған жүгі – тарих пен қоғамдық жағдай. Ескі
қоғам мен жаңа қоғамның тартысы, дүниенің құлына айналған жəне ғылым
жолына түскен кейіпкердің қосарлы тағдыры бір-бірімен жарыстырыла
суреттеледі. Екі түрлі мінезімен, ұстанымымен, көзқарасымен көрінетін
кейіпкерлер, анығында бір тұтас. Автор қайшылықты екі желіге қоя отырып,
ақиқатты танытуға ұмтылады.
М.Мағауиннің мұндай екі ұдайлықты, өткен мен бүгінді шендестіре
суреттеуі философиялық тұрғыда өткенсіз бүгіннің болмайтындығына
мегзейді. Осы қаламгерлік ұстаным жазушының «Қыпшақ аруы» хикаятынан
айқын көрінеді. Бұл хикаятта ХІ ғасырдан бүгінгі уақытқа дейінгі өнер
адамының, нақтылай айтқанда, Қыпшақ ханы Көбектің бəдізші ұлы Саржан,
оның бүгінгі жалғасы мүсінші Көбеков Саржанның қилы тағдыры арқылы
ұлт тарихы, саяси өмірі, рухани мəдениетінің өзекті мəселесі сөз болады.
Хикаятта ХІ – ХХІ ғасыр аралығындағы оқиғалар, яғни тұтастай дəуір, мың
жылдық ауқымындағы оқиғалар қамтылады. Жазушы хронологиялық
тұрғыдан аса ауқымды болатын дəуірлік оқиғаларды қамту мақсатында
мифопоэтикалық суреттеулерді сəтті қолданып, маңызды көркем нəтижеге
жетеді.
«Қыпшақ аруы» хикаятында кешегі кеңестік дəуірде өмір сүрген
дарынды мүсінші Саржан тылсым жағдайда бүгінгі өмірден кетіп, өзінің
«түпкі бейнесі» – көне дəуірлердегі қыпшақ ханы Көбектің ұлы бəдізші
Саржанның дəуіріне барады. Сөйтіп, хикат желісінде баяғы мен бүгінгі
дəуір, тірі жан мен өлі, аруақ пен адам бір-бірімен кездесіп, тілдесіп,
араласып жатады. Уақыт пен кеңістік ауқымынан шығу,тіршілік ғаламын

еркін шарлау, кедергілерден еркін өту – мифопоэтикалық танымның сипаты
болып табылады. М.Мағауин бұл шығарманы жазуда реалистік стильден
саналы фольклорлық танымға қарай ойысқаны айқын көрінеді.
Дəстүрлі дүниетанымда тірі адамның мүсінін қашауға, суретін салуға
тыйым бар, өйткені адамның жаны сол бейнелерге көшіп кетеді деген сенім
болған.
Хикаяның басында жазушы шығармашылық тоқырауға ұшырай
бастаған мүсінші досына С.А.Половцеваның «Қыпшақ тас мүсіндері» деген
альбомын тарту етеді. Мүсінші ризалық білдіріп, жазушы досының мүсінін
қашағысы келеді. Оған досы қарсы болады:
«–Болмайды, – дедім, Саржанның шынымен айтып тұрғанына көзім
жетіп. – Мен тəңіріге, аруаққа жəне тылсымға сенетін кісімін. Жадағай,
жалғыз-ақ өлшемдегі фотосурет емес, басыңның, бар бітіміңнің нақпа-нақ
көшірмесі – қолдан жасалған сыңарың... Мүмкін, шайтан қонар. Ең
қорқыныштысы – менің жаным өзімді тастап, сол мүсінге көшіп кететін
шығар. Түгел болмаса да, тең жарым, бөлшек бітісімен.... Рақмет, əуре
болмай-ақ қой, –дедім».​
Бұл үзіндіні хикаяттағы мифологиялық сананың жаңғыруы деуге
болады. Саржан альбомды ақтарып отырып, қыпшақ аруының тас мүсініне
тап болады. Сол мүсін орналасқан Украинаның Херсон өңіріне сапар шегеді,
музейлерді аралайды, балбалдармен сырласады, қыпшақ тарихына қатысты
еңбектермен танысады. Сапарлар, ізденістер нəтижесінде тас мүсінде
бейнеленген қыздың аты Айсұлу бегім, өзінің бір кездегі қыпшақ
ордасындағы мүсінші Көбек ұғлы Саржан екенін біледі. Саржан бұл сырды
жазушы досына айтқанда ол оны өнер иесінің қиялы екен деп ойлайды, бірақ
мүсіншісі үкімет басшысынан екі көкшіл мəрмар тас алып, бағзы мүсіндерді
(Айсұлу мен өзін) қашап, оларға жан бітіргісі келеді. Айсұлу бегімнің аян
беруінен соң Саржан мүсінші шұғыл іске кіріседі. Мүсін жасалып болғанша
Саржан екі дүниенің, яғни баяғы қыпшақтар дəуірі мен бүгінгі тіршіліктің
ортасында кезек жүреді, бұрынғы бабалар əлеміне саяхаттап келеді. Мүсін
аяқталғанда досын шақырып, мүсіндерге жан кіргізу рəсімін орындайды.
Сондағы айтқан арбау сөзі мынадай: «Уа, тəңірім! Қуат бер, құтын қайтар,
жан бер!».Ежелгі түріктер жанды құт деп те атағаны белгілі, яғни жазушы
магиялық фольклорға сүйенеді.
Сөйтіп Саржан өзі мүсіндеген тасқа айналып, баяғы 1173 жылға
қайтадан өтіп кетеді де қала көшелеріне тұрғызған мүсіндері, тіпті
энциклопедиядағы өмірбаяны да қырық күннің ішінде жоғалады. Ешкім

оның құпиясын білмейді, бұол оқиғаны түсіне алмайды. Жазушы қырық
күнді бекер алып отырған жоқ, өйткені дəстүрлі түсінігімізде адамның рухы
қырық күнде о дүниеге, басқа əлемге басқа өтіп үлгереді делінеді.
Саржанның мұражайға аманаттап тапсырған мүсіндері түнде өз-өзінен
қимылдап, қозғалады. Бұл эпизодтық желіде мифтік сарын бар, ақыры екі
мүсін де қол ұстасып, ежелгі қыпшақ дүниесіне өтіп, ізім-ғайым жоғалып
кетеді. Өзге бір кеңістік, басқа уақытқа өтіп, көзден таса болған мүсінші 2004
жылы 19 қазан күні жазушының ұялы байланысына хабарласады. Қыпшақтар
əлемінен 1986 жылы көктемде оралған Саржан еліміздің алыс бір түкпірінде
ауылда сурет пəнінен сабақ береді екен, Айсұлу ханым екеуі бақытты ғұмыр
кешуде, қыздары да бар, аты Айбике. Саржан: ​
«Халқымның қасиетін
əйгіледім. Таспен бедерленген тарихын жасадым... Бақытты болдық, Айсұлу
екеуіміз. Екі жалғанның да қызығын көрдік... Қозы мен Баян тəңіріден
құшақтары жазылмас үш күндік ғұмыр сұраған екен. Ал, біз, міне, отыз...
жоқ, тура қырық төрт жыл! Бұдан асқан қандай бақыт, қандай мерей,
мəртебе болуы мүмкін!?»​,– дейді. Яғни, кейіпкердің бақытты ғұмырының
кілті – ұлт мұратына қызмет етуінде жатыр. Уақыттық жəне кеңістіктік
қайшылық тоғысуы хикаятта осындай көркемдік-эстетикалық қызмет
атқарған.
Хикаят желісінде екі дүниенің бір-бірімен жалғасуы, жан мен тəннің‚
дене мен рухтың бірлігі мен қайшылығының мəн-мағынасы тереңдей
ашылады. Мағжан поэзиясында жырланып, данышпан Абайда дəйектелген
“мен” мен “менікінің” арасындағы сəттердің құпия сырын‚ таңғажайып
əсерін шешіп беруге‚ түйсіндіруге жол ашылады.
Хикаят туралы əдебиетші қауым пікірен кезек берсек, Қ.Рай былай деп
тұжырым жасайды:
«Қыпшақ аруы» – тарихи танымға да кең өріс беретін‚ эстетикалық
талғамды қалыптастыруға нег
Материал жариялап тегін сертификат алыңыз!
Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды
Ресми байқаулар тізімі
Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!