«Хайуанаттар бағында өмір сүретін түлкілерді этологиялық бақылау»

Батыс Қазақстан облысы Білім беру басқармасы

Экологиялық-биологиялық орталық

Пән атауы: экология

Тақырыбы:

«Хайуанаттар бағында өмір сүретін түлкілерді этологиялық бақылау»

Жұмыс түрі: зерттеу

Орындаған :

Жолдасқали Аяулым (12 ж)

«Ecofriends» үйірмесі

Жетекшісі :

ОЭБО қосымша білім

беру педагогі

Кужбанова С.М.

Орал,2021

Мазмұны

Кіріспе

Ғасырлар бойы адамдар қоршаған әлемде не болып жатқанын үнемі бақылап отырды.Сол бақылаудың арқасында адамзат көптеген жетістіктерге жетті.Айналада болып жатқан құбылыстар,көзге түскен қызықты оқиғалар меніде қызықтырады. Бақылау жүргізу арқасында көп нәрсені талдауға және түсінуге, қандай да бір қорытынды жасауға немесе өзім үшін жаңалық ашуға уйреніп келемін.

Сондықтан мен бақылауды жобамның негізіне айналдырдым. Не бақылауға болады? Қалай бақылауға болады? - деген сұрақтар өзімді көп мазалайды.

Ойлап қарасақ,көп нәрсені бақылауға болады. Мысалы: И.П.Павлов иттерде сілекей шығаруды байқады [5], Ал Сара Фочун – киттерде түлеу процессін байқаған [6].

Ал, мен біріншіден, жануарлар туралы ойладым, дәлірек айтсақ, біздің үйде тұратын мысық туралы ойладым. Мен үшін мінез-құлықты байқау қызықты. Бірақ үй жануарлары тұтқында өмір сүруге бейім [9]. Сондықтан олардың мінез-құлқын байқау соншалықты қызықты емес, және бақылау нәтижелерінде тұрған нәрсеге де қол жеткізу екіталай. Содан кейін мен хайуанаттар бағында жабайы ормандар мен дала жануарлардың байқау үшін жақсы орын болуы мүмкін деп ойладым. Мұндай бақылаулар этологияға - жануарлардың мінез-құлқын зерттейтін ғылымға жатады.[3]

Бірақ,мұнда бәрі оңай болған жоқ. Хайуанаттар бағына барып, онда қандай жануарлар тұратынын көріп, мен қайсысын бақылайтынын бірден шеше алмадым. Сондықтан мен, 6 жастан 64 жасқа дейінгі 155 тұрғынның арасында сауалнама жүргіздім, бұл көптеген адамдар хайуанаттар бағының бар екенін және онда тұратын жануарлар туралы білетіндігін көрсетті.

Сондай-ақ, осы сауалнамаға сәйкес хайуанаттар бағына келушілер үшін ең қызықты жануарлар: Пума Пума консолоры [1], Қарапайым Түлкі (Vulpesvulpes) [2] және резус макака (Macaca mulatta) [2] болды.

Содан кейін мен хайуанаттар бағына қайта бардым, менің назарымды епті, әдемі және сүйкімді жануарлар – түлкілер аударды. Зерттеуімнің нысаны 3 түлкі болды(Vulpesvulpes) [2].

Сонымен зерттеу тақырыбым : Орал қаласындағы балалар хайуанаттар бағындағы осы жануарлардың мінез-құлқы.

Жобаның мақсаты: тұтқында отырған қарапайым түлкілердің(Vulpes vulpes) [2] мінез-құлқын зерттеу; кәдімгі және күмістей-қара түлкілердің мінез-құлқын салыстыру.

Осы мақсаттарға жету үшін мен өзіме келесі міндеттерді қойдым:

Қала тұрғындар арасында сауалнама жүргізу;

Бақылау әдістерін таңдау;

Бақылау арқылы тұтқында өмір сүретін жануарлардың мінез-құлқын зерттеу;

Бақылау нәтижелерін талдау және коэффициенттерін есептеу;

Хайуанаттар бағының қызметкерлерімен түлкілер туралы сөйлесу.

Гипотеза: тұтқында бірге өмір сүретін түлкілердің әртүрлі түсі олардың мінез-құлқы мен сипатына әсер етпейді.

Әдістер мен материалдар

Зерттеуді бастамас бұрын, біздің қалада тұратын 155 адамның арасында сауалнама жүргіздім.Сауалнамада 8 сұрақ қойылды.Сауалнама сұрақтары қосымшаларда келтірілген тіркелген.

Зерттеу барысында түлкілердің мінез-құлқтары мен олардың өзара қарым-қатынастары зерттелді. Ол үшін мен оларды келесі әдістерге сүйене отырып бақыладым:

"Уақытша кесінділер" әдісі.

Бұл әдіс бақылау уақытының шектеулі жағдайында (ауа-райы жағдайлары, бақылаушының шаршауы, зерттелетін жануардың стресстері) мінез-құлықтың барлық немесе көптеген түрлерін тіркеу қажет болған кезде ұсынылады. Материалды жинау қысқа мерзімді кезеңдерде, тең уақыт аралығында жүзеге асырылады. Әдістің артықшылығы-оның математикасы, нәтижелерді өңдеуді, түсіндіруді жеңілдететін кезеңдер бойынша деректерді жинау ауырлығы және сенімді статистикалық талдау үшін жақсы негіз болып табылады. Бекітулер арасындағы аралықтардың ұзақтығы объектілерге байланысты таңдалады, міндетті талап – бақылау мен демалу кезеңдерінің ұзақтығы қатаң сақталуы керек.[4]

"Жалпы бақылау" әдісі.

Егер қолданылатын бақылау әдісі, жануарлардың саны және олардың белсенділігі мүмкіндік берсе, онда жазу барлық жануарларға бірден жүргізіледі. Бұл жағдайда жануардың көру аймағынан жоғалып кету уақытын немесе көру аймағында жаңа бақылау объектісінің пайда болуын нақты белгілеу қажет. Жалпы бақылау, әдетте, "жеке мінез-құлық көріністерін тіркеу" әдісінде қолданылады, көбінесе "уақытша кесінділер"әдісімен байқалады.[4]

Әдіс "Хайуанаттар бағына келушілерге реакцияны зерттеу".

Келушілерге реакцияны зерттеу-бұл зоопарктер мен питомниктердегі этологиялық жұмыстардың классикалық бағыты, оның ұзақ тарихы бар, бірақ өзектілігін жоғалтпайды. Авторлардың көпшілігі келушілер факторын тұтқында ұсталған жануарлардың психоэмоционалды жағдайына әсер ететін факторлардың бірі деп санайды. Осы ынталандыруға реакция нормаларын, мінез-құлық жауаптарының әртүрлілігі мен ерекшелігін және теріс әсерді азайту жолдарын зерттеу бүгінгі күнге дейін басым бағыттардың бірі болып қала береді. [4]

Бақылау орны: Орал қаласының хайуанаттар бағы. Қала шегінде , Рысқұлбеков көшесі орналасқан.

Бақылау уақыты: бақылау 2021 жылдың қазан айында күннің бірінші жартысында жүргізілді.

Болашақта әр түрлі түсті жануарлардың мінез–құлқына салыстырмалы талдау жасай отырып, мен уақыт бюджетін салыстыру үшін Серенсен – Чекановскийдің ұқсастық коэффициентін (сапалық белгілер бойынша бағалау) қолдандым.

Осы екі коэффициент екі немесе одан да көп әртүрлі мәліметтер жиынтығының ұқсастығын бағалау үшін қолданылады. Сапалық белгілер үшін Серенсен–Чекановский коэффициенті төмендегі формула бойынша есептеледі:

Ks = 2A / (2A + 2B + 2C),

мұндағы A - жалпы (яғни екі салыстырылатын жиынтықта да бар) белгілердің саны; B-тек 1 – ші, ал C-тек 2-ші жиынтықта көрсетілген белгілердің саны. Серенсен–Чекановский коэффициенті 0-ден (ұқсастықтың болмауы) 1-ге дейінгі мәндерді қабылдауы мүмкін (толық ұқсастық). Ол барлық мүмкін мәліметтерді ескеретін жануарлардың мінез - құлқын тіркелген бақылаулардың нәтижелерін талдау үшін қолданылады[10].

Шорыгин коэффициенті абсолютті емес, салыстырмалы мәндермен ұсынылған мәліметтер жиынтығын салыстыру үшін қолданылады, яғни мәндерінің қосындысы сәйкесінше 100% немесе 1,0 болатын бірліктің пайызы немесе үлесі түрінде. Бұл коэффициент мына формула бойынша есептеледі:

(1): n n min(ai, bi) (1) i=1

яғни, бұл 1-ші және 2-ші жиынтықтың белгілерінің әр жұпындағы минималды мәндердің қосындысы. Бұл коэффициенттің мәндері де 0 – ден – ұқсастық толық болмаған кезде – 100% - ға дейін (немесе 1) - толық ұқсастық шегінде өзгереді. [8]

Әдеби шолу

Түлкілер иттер тұқымдасына жатады, олардың жалпы саны шамамен 50 кіші түрге бөлінеді. Ең көп таралған - кәдімгі түлкі. Ол осы түрдің барлық өкілдерінің ішіндегі ең үлкені.

Атау славяндық «түлкі» сөзінен шыққан, ол «қызыл» дегенді білдіреді. Аңның сарғыш түстерін ескере отырып, ол жақсы тамыр алады.

Сипаттамасы

Түлкілер Ресейде және басқа елдерде кең таралған, олардың өмір сүруіне қолайлы жағдайлар бар. Аң - бұл жыртқыш және ұсақ жануарларды, кеміргіштер мен жәндіктерді жыртқыш болып табылады, осылайша популяцияны реттеп, белгілі бір түрдің көбеюіне жол бермейді. Бұл табиғатта тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді.

Сыртқы жағынан, түлкі ашық қызыл түске ие болғандықтан, оны басқа түтікшелерден оңай ажыратуға болады.

Сыртқы келбеті

Түлкінің пайда болуы ол тұратын климатқа тікелей байланысты. Жылы аудандарда бұл жануарлар кішкентай болып өседі және ашық-қызғылт түсті болады. Суық жағдайда жеңіл қызғылт-қоңыр түсті киімді киетін үлкен түрлері кездеседі.

Жыртқыштың белі жеңіл, аяғы қара. Құйрықтың түсі көбінесе үш түсті болып келеді, қызғылт сары және қоңыр. Ірі түлкілердің ұзындығы 80 см-ге дейін және биіктігі 40 см-ге дейін өседі. Салмағы 6-дан 10 кг-ға дейін өзгереді.

Өмір салты және мінез-құлық

Түлкілер аталық, аналық және олардың күшіктерінен тұратын бумаларда өмір сүруді жөн көреді. Шын мәнінде, бұл жыртқыштар толыққанды отбасыларда тұрады. Үйшік ретінде олар тамақ жеткілікті болатын және шұңқыр қазу үшін бос жерлер бар аумақты таңдайды.

Егер қандай-да бір себептермен түлкі жалғыз тұратын болса, ол түнде қалың шөп, қар құрсын және т.б. пайдаланып, шұңқыр қазбауы мүмкін.

Түлкі терісі жыл мезгіліне байланысты өзгереді. Жазда ол қысқа және сирек болады, бірақ күзде түлкінің терісі өсіп, қалыңдай бастайды. Құйрығы жүгіру кезінде денені тұрақтандыруға, ал қыста қатты аязда жылынуға көмектеседі.

Түлкінің жүгіру жылдамдығы – 50 км/сағатқа дейін жетеді. Олардың түні бойы тоқтаусыз жүгіруіне шыдамдылығы жетеді.Түлкінің есту,дыбыс шығару қабілеттері өте жақсы дамыған. Жыртқыш көбінесе түнгі өмір сүреді. Көру қабілетімен ол қараңғыда жақсы бағдарланған, бұл олжаны бақылауға мүмкіндік береді. Түлкі аңға шығып, адаспау үшін түзу сызықпен жүруді жөн көреді.Іздерін шатастыра білу қабілеті үшін, түлкі – ең қу,епті жыртқыш аң атағына ие болды.

Түлкі не жейді

Жалпы түлкі-жыртқыш сүтқоректілер. Оның диетасына жануарлардың 400-ден астам түрі және шөптердің 10-нан астам түрі кіреді. Түлкі-бұл тағамда қарапайым жануар, сондықтан оның диетасы әртүрлі, ал тіршілік ету ортасы өте кең.

Оның тамақтануының негізі-кішкентай кеміргіштер, және бұл жануардың популяциясының саны кейде олардың санына байланысты болады. Сондай-ақ, түлкілер қояндарды, еліктерді, түрлі құстарды аулайды, бұзылған ұялардан жұмыртқаны жей алады. Шөлдерде түлкілер тіпті бауырымен жорғалаушыларды да жейді. Кейбір аймақтарда олар уылдырық шашу кезінде өлген балықтармен қоректенеді.

Түлкілердің көбеюі

Түлкілер табиғаты бойынша біртекті. Олар жылына бір рет ұрпақ береді. Сонымен қатар, түлкілер өздерінің болашақ ұрпақтарына арналған орынды мұқият таңдайды. Екі ата-ана да ұрпақты өсіруге қатысады. Егер аталығы өлсе, онда оның орнын басқа аталық алады.

Буаз түлкі 40-тан 60 күнге дейін жүреді. Бір уақытта 12 күшікке дейін туа алады.Күшіктері өте кішкентай (40-100 г), соқыр, таз және тіссіз туады.

Екі аптадан кейін күшіктердің алғашқы тістері кесіліп, көздері ашылып, денесі жүнмен жабыла бастайды. Алғашқы 1,5 айда түлкі күшіктерін сүтімен тамақтандырады, сонымен қатар басқа тағаммен таныстырады. Ата-аналар күшіктерін өздері тамақ алуға үйрете бастайды. Ерте жаста түлкілер ата-аналық тесіктен кете бастайды. 6 айда жас түлкілер толығымен тәуелсіз болады және өздері тамақ пен аң аулай алады. Ал 2 жасында жетілген түлкі ана болуға дайын.

Түлкінің өмір сүру ұзақтығы әдетте 10 жылға дейін. Тұтқында болған түлкілер 25 жылға дейін өмір сүрді.[7]

Нәтижелер және талқылау

Бақылау барысында түлкілердің мінез-құлықтың негізгі элементтері 1-кестеде көрсетілген.

1 кесте. Мінез-құлықтың негізгі элементтері

Екі түсті түлкілердің көптеген әрекеттері сәйкес келеді, бірақ олардың тәртібі мен ұзақтығы әртүрлі болды.

Бұл "Уақытша кесінділер" әдісін қолдану арқылы жүргізілген бақылаулар негізінде құрастырылған зерттеу 2-кестеде көрсетілген.

Төменде, тіркеуге пайдаланылған қысқаша белгілер берілген . Осы деректерді өңдегеннен кейін алынған мәндерді көрсететін 3-кесте берілген.

Кесте 2. Түлкілердің тіршілігін бақылау

ҰҚ-ұяшықтың бойымен қозғалады, Ұ -ұйықтайды, БО- басқалармен ойнайды, НБ – наразылықты білдіреді, БТ– бөлек тұрады, ТЖ - жейді, ТА –қоршаудың аржағында жүрген торғайларды аулайды,10 минуттан ОҚ -ойнақы қара, ТҚ-тыныш қара, КС –көңілсіз сары

Кесте 3. Түлкілердің тіршілігін бақылау және есептеу

Мінез-құлық элементі	Бұл элемент неше рет тіркелген (барлық түлкі үшін)		Барлық тіркелген элементтердің жалпы санынан үлесі, %
	Кәдімгі түлкі	578тг - Сатып алу Материал ұнаса әріптестеріңізбен бөлісіңіз Ватсапта бөлісу Телеграммда бөлісу Фейсбукта бөлісу Сілтемені көшіру Материал жариялап тегін сертификат алыңыз! Бұл сертификат «Ustaz tilegi» Республикалық ғылыми – әдістемелік журналының желілік басылымына өз авторлық жұмысын жарияланғанын растайды. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат және Қоғамдық даму министрлігінің №KZ09VPY00029937 куәлігін алған. Сондықтан аттестацияға жарамды Материал жариялау Сертификатты жүктеу Ресми байқаулар тізімі Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз! Тізімді көру Материал іздеу Сіз үшін 400 000 ұстаздардың еңбегі мен тәжірибесін біріктіріп, ең үлкен материалдар базасын жасадық. Төменде пәніңізді белгілеп, керек материалды алып сабағыңызға қолдана аласыз Барлығы 663 959 материал жиналған Пән Бағыт Сынып Іздеу Ұқсас материалдар Дайын ҚМЖ. Барлық пәндерден 2022-2023 оқу жылына, жаңа бұйрыққа сай жасалған Сертификатталған тренер жасаған 01.01.2023 17 863 13 694 ҚР Білім және Ғылым министірлігінің стандарты бойынша жасалған. 2022-2023 оқу жылына арналған Барлық пәндер Барлық материалдар Барлық сыныптар Биология пәні бойынша барлық материалдарды көру Іс-шаралар кестесі Педагогтардың біліктілігін арттыру курстары Сайт Peaksoft веб-студиясында жасалған - Peaksoft.kz