УДК: 070

Жетекшісі: Тулекова Гулжан

Абдрахман Гүлбану Елдосқызы

e-mail:23240577@turan-edu.kz

Тұран университеті

«Халықаралық қатынас»

білім беру бағдарламасының

студенті

Қазақстан,Алматы қ.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ФАКТЧЕКИНГ

Аннотация

Мақалада халықаралық фактчекинг ұғымы мен оның ғылыми негіздері қарастырылады. Ақпараттық қоғам жағдайында жалған мәліметтердің таралуы жиілеп, ақпараттың шынайылығын тексеру маңызды құбылысқа айналды. Автор әлемдік тәжірибелерге сүйене отырып, фактчекингтің әдістерін, оны қолдайтын және сынға алатын ғылыми көзқарастарды салыстырмалы түрде талдайды. Сонымен қатар, медицина, саясат және әлеуметтік желілердегі нақты мысалдар арқылы фактчекинг құралдарының тиімділігі көрсетіледі. Мақала зерттеушілер мен практиктерге ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде теориялық және қолданбалы негіз бола алады.

Кілт сөздер: фактчекинг, ақпараттық қауіпсіздік, жалған ақпарат, медиасауаттылық, халықаралық тәжірибе, контент талдау

Кіріспе

Бүгінгі таңда қоғам күн сайын сансыз ақпарат ағынына ұшырап отыр. Сандық технологиялар дамыған сайын жалған немесе манипулятивтік ақпараттардың таралуы да күрделене түсті. Мұндай жағдайда фактчекинг – яғни ақпараттың шынайылығын тексеру үрдісі – заманауи әлем үшін өмірлік маңызы бар құралға айналды. Бұл құбылыс тек журналистика саласымен шектелмей, саясат, медицина, білім және ғылым салаларында да қолданыс тауып отыр. Әсіресе халықаралық деңгейде таралатын ақпараттардың растығы – жаһандық қауіпсіздік пен қоғамдық тұрақтылыққа әсер ететін маңызды фактор.

Фактчекинг тек тәжірибелік тәсіл ғана емес, ол ғылыммен тығыз байланысты құрылымдалған үдеріс. Бұл үдерісте контентті талдау, дереккөздерді салыстыру, сарапшылар пікірін ескеру және ғылыми өлшемдер қолдану қажет. Осы мақалада халықаралық фактчекинг жүйесінің мәні, әдістері және оған байланысты ғылыми пікірталастар жан-жақты қарастырылады. Автор түрлі көзқарастар мен нақты мысалдарды талдай отырып, фактчекингтің әлеуметтік және ғылыми маңызын ашып көрсетуге тырысады.

Мақаланың мақсаты:

Халықаралық фактчекинг тәжірибесін ғылыми-теориялық және әдістемелік тұрғыдан жан-жақты талдау. Бұл мақалада ақпаратты тексеру әдістерінің ғылыми негіздері ашылып, әртүрлі салалардағы (журналистика, медицина, ғылым және халықаралық саясат) қолданыс ерекшеліктері мен тиімділігі зерттеледі.

Мақаланың міндеттері:

• Фактчекинг ұғымының ғылыми сипаттамасын беру арқылы оның теориялық негіздерін айқындау

• Әлемдік тәжірибелерді салыстырмалы талдау арқылы фактчекингтің әртүрлі елдерде қолданылу ерекшеліктерін көрсету

• Ақпараттың шынайылығын тексерудің тиімді әдістерін анықтап, оларды жүйелеу

Зерттеу сұрағы:

Халықаралық деңгейде ақпараттың шынайылығын қандай әдістермен дәлелдеу тиімді және ғылыми негізделген?

Зерттеу сұрағының пәні:

Ақпараттың шынайылығын анықтауға бағытталған тексеру әдістерінің жиынтығы (фактчекинг құралдары мен тәсілдері)

Зерттеу аймағы:

Ақпараттық кеңістік пен қоғамдық пікір қалыптастыру салалары:

• Журналистика

• Коммуникация

• Ғылым мен медицина

Зерттеу әдісі:

• Контент-талдау: ақпарат мазмұнын құрылымдық тұрғыдан зерттеу

• Салыстырмалы әдіс: әртүрлі елдер мен платформалардағы тәжірибелерді салыстыру

Өлшем бірлік:

Фактчекинг нәтижесін бағалауда қолданылатын негізгі критерийлер:

• Фактологиялық дәлдік: берілген ақпарат нақты оқиғаға, статистикаға немесе ғылыми дерекке сәйкес келе ме

• Қайнар көз сенімділігі: ақпарат алынған дереккөздің беделі мен ашықтығы

• Тексеру жүйесінің ашықтығы: фактчекинг процесінің қадамдарының айқын, логикалық және қайта тексеруге қолайлы болуы

1. Ғылыми негіз бен қолдаушылар пікірі

Фактчекинг – қазіргі ақпараттық қоғамның өзекті ғылыми-әлеуметтік құбылысы. Оның пайда болуы мен даму тарихы медиазерттеушілер мен коммуникация саласындағы ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Алғашқы фактчекинг зерттеулері XX ғасырдың соңында АҚШ-тағы журналистік мектептерде басталды. Гарвард университетінің профессоры Клей Ширки фактчекингті «ақпараттың сенімділігі мен қоғамдық келісім арасындағы көпір» деп сипаттайды. Оның пікірінше, ашық қоғамда ақпаратты тексеру — азаматтық жауапкершіліктің бір көрінісі.

Халықаралық тәжірибеде фактчекинг орталықтары көбінесе қоғамдық ұйымдар ретінде әрекет етеді. PolitiFact (АҚШ), Full Fact (Ұлыбритания), Africa Check (Оңтүстік Африка) сияқты платформалар нақты әдіснамаға сүйенеді. Олар фактіні үш кезең бойынша тексереді: дереккөздің сенімділігі, фактіге қатысты мәліметтің дұрыстығы және контекстік сәйкестік. Бұл әдіснама ақпараттың шынайылығын құрылымдық түрде тексеруге мүмкіндік береді.

Қазақстанда да бұл сала дамып келеді. 2018 жылы құрылған Factcheck.kz және KazFactcheck жобалары жалған ақпаратқа қарсы белсенді жұмыс істейді. Медиа сарапшы Назгүл Қожабек өз зерттеулерінде фактчекингті медиасауаттылықтың негізі ретінде қарастырады. Оның айтуынша, тексеру құралдарын меңгеру — ақпараттық иммунитет қалыптастырады.

2. Қарсы пікірлер мен сындар

Фактчекинг қазіргі қоғамда ақпараттың сапасын арттыру құралы ретінде кеңінен қолданылғанымен, бұл тәсілге күмәнмен қарайтын немесе оны сынға алатын ғылыми және қоғамдық пікірлер де аз емес. Қарсы көзқарастардың негізгі түйіні – фактчекингтің бейтараптығы мен шынайылығына байланысты мәселелерге тіреледі. Бұл бөлімде фактчекингке қарсы пікірлер, оның ішінде академиялық сындар мен нақты мысалдар қарастырылады.

Америкалық лингвист, медиа сыншысы Ноам Хомский фактчекинг жүйесіне сақтықпен қарауға шақырады. Оның атақты Manufacturing Consent (1988) еңбегінде масс-медиа құралдарының көбінесе билік құрылымдарына бағынып, белгілі бір мүдделерді қорғайтыны айтылған. Хомскийдің пікірінше, фактчекинг ақпараттың шынайылығын тексерген болып көрінгенімен, кейде нақты бір саяси бағытты ақтау немесе қарсы идеяны цензуралау құралына айналуы мүмкін. Бұл әсіресе сайлау, әскери қақтығыс немесе дағдарыс жағдайларында айқын байқалады.

Журналист және құқық қорғаушы Гленн Гринвальд те осы көзқарасты қолдайды. Оның No Place to Hide (2014) атты еңбегінде АҚШ-тағы кейбір фактчекинг ұйымдарының үкіметтік қаржыландыруға тәуелділігі олардың бейтараптығына күмән туғызатыны сөз болады. Мысалы, Гринвальд COVID-19 пандемиясы кезінде әлеуметтік желілердегі кейбір контенттердің тек "ресми" көзқарасқа негізделгені үшін ғана "шындық" деп танылып, балама көзқарастарды бұғаттау арқылы фактчекинг құралдары сөз бостандығын шектегенін көрсетеді.

Сын пікірлердің бірі – алгоритмдік фактчекингке қатысты. Мэтт Таибби, америкалық медиа сыншы, автоматтандырылған фактчекинг құралдары мәтіннің мағынасына толық үңіле алмайтынын, контексті дұрыс түсінбеуі мүмкін екенін айтады. Яғни, контенттің мағынасы нақты жағдаятқа, мәдениетке немесе сөйлеу интонациясына байланысты өзгеруі ықтимал. Бұл жағдайларда «шын» немесе «жалған» деп нақты айту шектен тыс жеңілдету болмақ.

Мысал:2020 жылғы АҚШ президенттік сайлауы кезінде Twitter мен Facebook сияқты платформалар сайлауға қатысты көптеген посттарды "жалған ақпарат" ретінде белгілеп, бұғаттады. Бұл әрекеттердің кейбірі фактчекинг қорытындысына емес, алгоритмдік сүзгілер мен жалпы саяси ұстанымдарға сүйенген. Кейінірек бірнеше сарапшылар бұл шешімдердің асығыс жасалғанын және пікір плюрализміне кері әсерін тигізгенін атап өтті.

3. Біріктірілген талдау

Фактчекинг жүйесіне қатысты қолдаушы және қарсы пікірлерді салыстырмалы талдау – бұл құбылыстың күрделілігін және көпқырлылығын толық түсінуге мүмкіндік береді. Бір жағынан, фактчекинг – жалған ақпаратпен күресте заманауи әрі тиімді құрал ретінде көрінеді. Екінші жағынан, ол кейбір жағдайларда саяси немесе идеологиялық мақсаттарға бағытталуы мүмкін. Осы аралық позицияда тұрған зерттеушілер бұл мәселені жүйелі түрде талдауды ұсынады.

Фактчекингтің теориялық негізі үш басты қағидаға сүйенеді:

1. Айқындық (транспаренттілік) – тексеру үдерісі мен әдістері ашық, логикаға сай болуы керек;

2. Объективтілік – ақпаратты тексеруде саяси немесе жеке көзқарастан ада бейтарап ұстаным қажет;

3. Қайталанушылық – бір ақпаратты бірнеше дерекпен салыстырып тексеруге мүмкіндік болуы тиіс.

Қолдаушылар осы қағидаларды басшылыққа алып, фактчекинг ұйымдарына сенеді. Ал қарсы тарап бұл қағидалардың кейде бұзылатынын, әсіресе идеологиялық немесе қаржылық қысым жағдайында орындалмай қалатынын айтады. Сондықтан мәселе фактчекингтің қажеттілігінде емес, оны іске асыру тетіктерінің әділеттілігінде жатыр.

Фактчекингтің ішкі құрылымы мен үдерісінің көпсатылығын талдау үшін келесі кестені қарастырайық:

2-кесте. Ақпаратты шынайылыққа тексеру сатылары

Мысалы, COVID-19 туралы бір ақпараттың шынайылығын тексеру үшін тек бір дереккөзге сүйену жеткіліксіз. Ол үшін халықаралық медициналық ұйымдардың мәліметтерін салыстыру, эпидемиологтар мен дәрігерлердің пікірін алу, зертханалық зерттеулерді ескеру қажет. Бұл — көпсатылы, кешенді фактчекинг.

4. Авторлық мысалдар және талдау

Фактчекинг – тек теория мен модельдерге сүйенетін әдіс қана емес, нақты жағдайларда қолданылатын тәжірибелік құрал. Бұл бөлімде медицина, әлеуметтік желілер және қазақстандық медиамәңді ортадағы нақты мысалдар негізінде фактчекинг әдістерінің қалай жұмыс істейтіні, қандай нәтижелерге әкелетіні қарастырылады.

1. Медицинадағы фактчекинг: COVID-19 мысалы

2020 жылы COVID-19 пандемиясы басталған сәттен бастап әлем бойынша жалған ақпараттар қарқынды түрде тарала бастады. Соның ішінде ең кең тараған жалған пікірлердің бірі – «вакцина ДНҚ-ны өзгертеді» деген мәлімдеме болды. Бұл ақпарат Қазақстанда да әлеуметтік желілерде үлкен резонанс тудырды.

Осы мәлімдемені Factcheck.kz сайты арнайы зерттеп, бірнеше кезеңдік тексеру жүргізді:

• Бірінші кезеңде ақпараттың шыққан дереккөзі белгісіз блогер жазбасы екені анықталды.

• Екінші кезеңде мәлімдеменің ғылыми негізі жоқ екені дәлелденді, себебі ДНҚ-ға әсер ету үшін РНҚ вакциналарының жасуша ядросына өтуі тиіс, алайда бұл — ғылыми тұрғыда мүмкін емес.

• Үшінші кезеңде ВОЗ, CDC және The Lancet журналдарындағы ресми деректерге сүйене отырып, вакциналардың генетикалық өзгеріске алып келмейтіні көрсетілді.

Бұл тексерудің нәтижесінде ақпарат «жалған» деп танылып, көптеген қолданушылар жалған деректі таратудан бас тартты. Мұндай мысал фактчекингтің медицина саласында қоғамдық денсаулық пен сенімділікті сақтау үшін қаншалықты маңызды екенін көрсетеді.

2. Әлеуметтік желілердегі фактчекинг: Facebook және Telegram мысалдары

Қазақстандық контексте Telegram мессенджері мен Facebook желісінде таралатын фейк ақпараттар кең таралған. 2022 жылы Facebook желісінде «Қазақстанда доллар 700 теңгеге жетеді, себебі Ұлттық Банк дефолт жариялады» деген хабарлама тарады.

KazFactcheck.kz бұл мәлімдемені тексеріп:

• Ұлттық Банктің ресми сайтында мұндай мәлімдеменің болмағанын;

• Мұндай болжамның экономикалық сарапшылар тарапынан расталмағанын;

• Ақпараттың таралған аккаунты фейк екенін;

• Пайдаланылған скриншоттың монтаждалғанын дәлелдеді.

Осы тексеруден кейін көптеген БАҚ осы фейкті жоққа шығарып, халықты жалған ақпараттан сақтандырды.

3. Кестелік талдау

2-кесте. Авторлық мысалдар бойынша фактчекинг кезеңдері және нәтижелері

Бұл мысалдар фактчекингтің тек қана ақпаратты тексеру емес, қоғамдық тұрақтылықты сақтау, үрей мен манипуляцияны азайту құралы екенін дәлелдейді. Зерттеуде қолданылған әдістер (контент-талдау, сараптамалық қорытынды, салыстыру) — универсалды әрі сенімді тәсілдер.

Сондықтан фактчекинг қазіргі заманда тек журналистикаға емес, әрбір азаматқа қажет құрал. Ақпаратты тексеру мәдениеті – сауатты қоғамның белгісі.

Қорытынды

Фактчекинг – жай ғана ақпарат тексеру құралы емес, ол – ғылыми және әлеуметтік құбылыс. Ол заңдылыққа бағынады: ақпараттың шынайылығы тек ашықтық, қайталанушылық және объективтілік өлшемдеріне сай келгенде ғана дәлелденеді. Бұл мақалада халықаралық фактчекинг үдерісінің ғылыми негіздері мен практикалық құралдары қарастырылып, қолдаушы және қарсы пікірлер арқылы әдістемелік синтез жасалды. Авторлық кейс-талдаулар фактчекингтің медицина және саясаттағы рөлін көрсетіп, бұл құралдың болашақта бұқаралық медиа сауаттылықты арттыратынын дәлелдейді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Хомский Н.,Герман Э.Производство согласия: Политическая экономика массовых СМИ. - Москва:URSS,2021-456 б.

2. Гринвальд Г: Нет места, чтрбы скрыться. --- Москва: Альпина нон-фикшн, 2015. - 320 б.

3. Ширки К.Здесь приходит каждый:Организация без организаций.---Санк-Петербург: Питер, 2011. ---288 б.

4. Қожабек Н.Фактчекинг және медиасауаттылық:Қазақстан медиасында қолдану ерекшеліктері // Журналистика және коммуникация журналы: --- 2022. --- №2. --- Б. 45- 52.

5. Оуэн Л.Х. Медиасенім мен фактчекингтің болашағы // Harvard Kennedy School зерттеу материалдары.—2019.---№4.---Б.17—26.