"ХХІ ғасыр көшбасшысы

1-Жүргізуші: Армысыздар өзінің жақтасы үшін жаны ауыратын, жеңіске жүрегі жарыла қуанатын жанкүйер қауым!

Мұғалім: Нұрлы үмітін арқалаған арқаға,
Жан сәулесін таратады баршаға.
Шын пейілмен құрметімізді көрсетіп,
Бас иеміз ұстаздар мен оқушы толған ортаға.

2-Жүргізуші:Құрметті «ХХІ ғасыр көшбасшысы» интеллектуалдық сайысының көрермендері мен қатысушылары. Бүгінгі сайысымызға 9-10 сынып оқушылары қатысады. Ойын кезеңдері:
6 кезеңнен тұрады:
1 - кезең. «Ой қозғау»
2 - кезең. «Кім жылдам»
3 - кезең. «Әріптер сөйлейді»

4 - кезең. «Ғажайыптар мекені»
5 – кезең: «Полиглот»

6 – кезең: «Сергіту сәті».

1 - жүргізуші: Сайысымызды бастамас бұрын, оқушыларымызға әділ баға беретін әділқазылар алқасымен танысыңыздар:
--------------------------------

1 - кезең «Ой қозғау». Жалпы сұрақтар беріледі. (әр сұрақ 5 бал)
1 - сұрақ: Тұңғыш рет Беринг бұғазын сипаттаған.
Жауабы: В. Беринг
2 - сұрақ: Әйгілі орыс жазушысы А. С. Пушкин бейнесіндегі ел.
Жауабы: Италия
3 - сұрақ: Гомердің «Одиссея» атты еңбегіндегі бұғаз? (Сициллия мен Харибданның арасы)
Жауабы: Мессин
3 - сұрақ: Көңіл күйі болмаған адамның бейнесінде қандай материк бейнеленген?
Жауабы: Африка
5 - сұрақ: Сіздер бейтаныс жерге кемемен жүзіп келіп, жергілікті адамдармен тіл табыспақшы болып, оларға әртүрлі сұрақтар қоя бастадыңыздар. Ал олар сіздерге «Кенгуру» деген сөзден басқа сөз айтқан жоқ. Сіздер қай жерге келдіңіздер және адамдар не деп жауап берді?
Жауабы: Аустралия материгі. Жергілікті халық тілінде «Кенгуру» сөзі
«түсінбедім» деген мағынаны білдіреді.
6 - сұрақ: Солтүстік жарты шардағы астрономиялық көктем басталады?
Жауабы: 1 наурыз
7 - сұрақ. Ең ұзақ әнұран мәтіні қай елде? 158 өлең жолынан тұрады? Ол Грекия мемлекетініңкі
8 - сұрақ: Ресейде шаруалар бұл өсімдікті «шайтанның алмасы» деп атады. Тіпті оны көбейтуге бүлік те шығарған.
Жауабы: Картоп
9 - сұрақ Тудағы жазу рәміздің ең негізгі басты бөлшегі болып табылатын ел. Оның туында «Алладан басқа құдай жоқ, Мұхаммед оның пайғамбары» деген сөз бар.Бұл сипаттама қай елге тән? Сауд Арабиясы.
10 - сұрақ. Жердің өз білігінен айналу жылдамдығын пайдалана отырып сенбі күні кешке әуе шарына мініп, жер үстіне шығып тұрып Қара теңіз келгенше көтеріліп тұрып Қара теңіз келгенде төмен түсіп суға шомылып, кешкісін жексенбі күні қайтадан Алматыға келе алады ма? Жоқ себебі Жермен бірге ауа да қозғалады.
11 - сұрақ. Африкада жерасты суын Конго ойысында тез шығарып алуға бола ма, әлде Сахара шөлінде ме?
Жауабы: Сахара шөлінде жерасты суы жер бетіне жақын жайғасқан.

2-жүргізуші: «Кім жылдам» сайысымызда сұрақтарға нақты әрі жылдам жауап берулеріңіз шарт. Әр сұрақ 2 балл.

1. Сөнбеген жанартаулар мен гейзерлердің, мұздықтардың көп болуынан «Мұз бен от елі» деп аталатын ел  (Исландия)

2. Қазақстандағы шина жасау зауыты орналасқан қала  (Шымкент)

3. Ауаның горизонталь бағытта қозғалуы  (Жел)

4. Аустралияның астанасы (Канберра)

5. Орыс қызының есімімен аталатын өзен (Лена)

6. Қысы қатал болатын Лапландияны дүние жүзі халықтары қалай атайды? («Аяз Атаның мекені»)

7. Қазақстандағы өлшеуіш аппаратура шығаратын зауыт қай қалада (Көкшетау)

8. Құрлық бетіндегі ішіне су толған табиғи ойыс (Көл)

9. Ұлыбританияның астанасы  (Лондон)

10. Машина маркасымен аталатын өзен (Волга)

11. «Екі өзен аралығы» деп аталатын ойпат, бұл ойпатта қай екі өзен ағып өтеді?  (Месопатамия ойпаты.Тигр және Евфрат өзендері)

12. Қазақстандағы аккумулятор шығаратын зауыт орналасқан қала  (Талдықорған)

13. Жан-жағын су қоршаған құрлықтың шағын бөлігі  (Арал)

14. Монғолияның астанасы (Ұлан-Батор)

15. Қазіргі шайдың атауымен аталатын Шри-Ланканың бұрынғы атауы (Ассам)

16. Еуропадағы қай мемлекетті «Сүт фермасы» деп атайды.  (Дания)

17. Қазақстандағы титан-магний зауыты орналасқан қала  (Өскемен)

18. Египеттің астанасы (Каир)

19. Пішіні жолбарысқа ұқсайтын түбек  (Скандинавия)

20. Еуропадағы бұл елді «Қызғалдақтар елі» деп атайды. (Нидерланды)

21. Қазақстандағы кабель зауыты орналасқан қала (Семей)

22. Абсолют биіктіктері бірдей нүктелерді қосатын сызықтар (Горизонтальдар)

23. Канаданың астанасы (Оттава)

1 - жүргізуші: Жаратылыс - жан ана
Қарық қып суға, ауаға
Топырағымен асырап,
Сәулесін құйған санаға.
Жер ана мен өз анаң егіз екен,
Мейірімі мейлінше теңіз екен
Анам туса, Жер ана жетілдірді,
Осыны мен өмірге егіз етем!- деп ақындар табиғатты анаға теңеген, өйткені жер - тіршілік көзі, өмір бастауы. Табиғат - түп қазығың, ырысың, бар байлығын алдыңа тарту етеді. Тек оған зиян тигізбей, мәпелеп өзіңе керегіңді ала біл! - деп сайысымыздың келесі кезеңін бастаймыз.Бұл « Әріптер сөйлейді» сайысымызда сұрақ алфавит ретімен қойылады. Әр сұрақ 1 балл.
А) Заттай деректер бойынша адамзат тарихының ежелгі кезеңін зерттейтін ғылым? (Археология)
Ә) Абылай ханның шын есімі? (Әбілмансұр)
Б) Екі жағынан да өңделген қарапайым шапқыш тас құрал? (Бифас)
В) Туларды зерттейтін ғылым қалай деп аталады? (Виксикология)
Г) 1992 ж желтоқсан айында Қ. Р-ның қандай рәмізі қабылданды? (Гимні)
Ғ) Әбу Насыр әл Фарабидің табиғаттануға арналған әйгілі еңбегі? (Ғылымдардың шығуы).
Д) Әлемдегі ең терең бұғаз-Дрейк бұғазы (5248 м)
Е) Күнге ең жақын орналасқан ғаламшар? (Меркурий)
Ё) Алғашқы қазақ ғарышкері? (Тоқтар Әубәкіров)
Ж) «Күншығыс елі» (Жапония)

З) Сиырдың пірі? (Зеңгі баба)
И) Мұсылманның бес парызының бірі? (Иман)
Й) Аустралияның  солтүстіктегі шеткі нүктесі (Йорк)

К) Көкжиектің тұстарын анықтайтын құрал? (Компас)
Қ) Қазақстанның ең төменгі жері? (Қарақия ойысы)
Л) Жердің тас қабығы? (Литосфера)
М) Тропосфераны зерттейтін ғылым  (Метеорология)

Н) Солтүстік, оңтүстік, шығыс, батыс көкжиектің қандай тұстары? (Негізгі)
Ң) 32 есе үлкейтіп көрсететін телескопты ойлап тапқан кім? (Галилео Галилей)
О) Планетаның Күн төңірегіндегі жолы? (Орбита)
Ө) Жеті жұттың бірі? (Өрт)
П) Жоғарғы заң шығарушы орган? (Парламент)
Р) Италия астанасы? (Рим)

С) Темірқазық жұлдызының бағыты? (Солтүстік)
Т) Қазақстанды алғаш тәуелсіз деп таныған ел? (Түркия)
У) Монтевидео қай елдің астанасы?(Уругвай)

Ұ) Әлемдегі көл кеме қатынасы дамыған аймақ  (Ұлы көлдер)

Ү) Масштабтың неше түрі бар? (3)

2 - Жүргізуші : IV-кезең. «Ғажайыптар мекені».Сайыс ережесі бойынша әр арнайы сала бойынша сандарды таңдайсыздар! Таңдаған саныңыз бойынша сұрақтар қойылады. Әр сұрақ 10 балл.

Қазақстан қорықтары

10- Қиыр Шығыста ғана кездесетін «малиус боката» алмасының жабайы түрлері кездесетін қорық  (Наурызым)

20- Үстірт қорығында өсірілетін жабайы қойдың түрі  (Муфлон)

30- Қазақстанда ең алғашқы қорық қай жылы құрылды (1926 ж Ақсу-Жабағылы)

40- Қорғалжың  қорығы орналасқан  облыс (Ақмола)

50- Марқакөл қорығында кездесетін дәрілік өсімдіктер (Аралий мен «алтын тамыр»)

Әлем саяхатшылары

10- 1911 жылы «Фрам» кемесімен Антарктиданың жағалауына келген ол 4 жолдасымен  ары қарай итке жегілген шанаға отырып саяхатын жалғастырады.Ержүрек саяхатшы Оңтүстік полюске жетіп, онда Норвегияның туын тігеді. (Руаль Амундсен)

20- Орыс саяхатшысы және табиғат зерттеушісі.Памирдегі ең үлкен мұздық осы адамның есімімен аталады. (Алексей Павлович Федченко)

30- Су асты зерттеулерінің негізін қалаушы және алғаш акваланг ойлап тапқан француз  теңіз саяхатшысы. Экспедициясының материалдары бойынша мұхиттағы тіршілік  туралы көптеген фильмдер түсірілді.

(Жак Иф Кусто)

40- Бұл адам өзінің бірінші саяхатында Жаңа Зеландияның екі арал екенін анықтап, Үлкен Тосқауыл рифтін тапты.Аустралияның шығыс жағалауын ашқан ағылшын теңіз саяхатшысы. (Джеймс Кук)

50- Екінші рет (1545-1596) жер шарын айналып шыққан теңіз қарақшысы.Экспедиция нәтижесінде Жаңа және Ескі Дүниенің дәл картасы жасалды.Бұл адамның есімімен Тынық және Атлант мұхиттарын қосатын бұғаз аталды. (Френсис Дрейк)

Елтану

10- Отын түрлерінің жетіспейтіндігіне қарамастан, елдің экономикасы өте жақсы дамыған елдердің қатарында.Энергетикалық ресурстардың 80 ﹪-дан астамын сырттан әкелінеді, шойын мен болат қорытудан дүние жүзінде ең алдыңғы орындағы ел. (Жапония)

20- Бұл елде 1993 жылдан бастап халыққа тегін электр энергиясы, су, табиғи газ және ас тұзын беру жүзеге асуда.Газ өнеркәсібі халықты жұмыспен қамтамасыз ететін сала.Суармалы егіншілік пен қой шаруашылығы басты орынды алады, Копетдаг тауының етегі атақты «ақалтеке» жылқысының Отаны.    (Түрікменстан)

30- Бұл жоғары дамыған елді «теңіз бен тау елі» деп атайды.Оның келбетін машина жасау, жеңіл өнеркәсіп, шарап өндірісі мен субтропиктік егіншілік анықтап береді.Бұл ел әлемге атақты музыканттарды, көркемсурет шеберлерін сыйлаған.Шетелдік туризмнен көп пайда түсіреді, жыл сайын 36 млн-ға жуық туристер келеді.  (Италия)

40- Бұл дамушы елдің аумағы екі дүние бөлігінде орналасқан.Тарихи-мәдени ескерткіштер мен рекреациялық ресурстары негізінде халықаралық туризм дамыған. Әлемдегі ең ірі өзеннің атырауында тұрғандықтан жергілікті халық ауыл шаруашылығымен айналысады. Мақта – ел экспортының маңызды бөлігінің бірі.  (Египет)

50- Латын Америкасындағы бұл елдің атауы испан тілінен аударғанда   «бай жағалау» дегенді білдіреді. Астанасы Сан-Хосе, елдегі  екінші ірі қала Лимон деп аталады. Бұл қай ел? (Коста-Рика)

Жануарлар дүниесі

10- Өзіне қажетті қоректің бәрін эвкалипт жапырақтарынан алады, еш уақытта  су ішпейді.Тым ұйқышыл, түнде тамақ жеу үшін оянады, баяу қозғалады,оны қалталы аю деп те атайды.  (Коала)

20- Шығыс Қазақстандағы  мүйізінен (панта) бағалы дәрілік шикізат алынатын жануар . (Марал)

30- Анд тауының символы  (Лама)

40- Еуразияның тайгасында тіршілік ететін Қиыр Шығыста ерекше қорғауға алынған жыртқыш   (Уссурий жолбарысы)

50- Солтүстік Американың арктикалық шөл зонасында мұз дәуірінен  бері  сақталып қалған жануар тіршілік етеді.Оның қалың, әрі ұзын қара-қоңыр жүні суықтан жақсы қорғайды.Дүниежүзілік Қызыл кітапқа енгізілген. (Қойөгіз)

Өсімдіктер дүниесі

10- Африка материгіндегі Намиб шөлінде өсетін бұл өсімдік 2000 жылға дейін тіршілік етеді.Жапырақтары ұшынан бірте-бірте қурап, сабағынан өсіп отыратын өте сирек кездесетін өсімдік.  (Вельвичия)

20- Амазонка бассейнінде жапырағының диаметрі 2 метр, 50 кг-ға дейін жүк көтере  алатын гүлді өсімдік өседі.Ол қалай аталады. (Виктория-регия)

30- Бұл ағаштың биіктігі 100 м-ге дейін жетеді, қабығы қалың, отқа тез жана қоймайды.Өсуге кедергі келтірмеуі үшін ағаш жыл сайын қабығын тастайды.  (Эвкалипт)

40- Оңтүстік Американың саваннасында бұтағы өте қатты, қабығынан тері илеуге қажетті шикізат алынатын  ағаш  (Кебрачо «балта сынар»)

50-  Ява  аралындағы вулканда шыңында 3 мың метр биіктікте өсетін гүл-вулкан атқылау ошағының жақын екендігін көрсетеді екен.Жергілікті халық бұл өсімдікті қалай атайды?(«Өлім гүлі»)

География - Математика

10 – Тау етегінде температурасы +20⁰ С, ал шыңында – 16⁰ С болса, таудың биіктігінде ауа температурасы нешені көрсетеді? (+ 36⁰)

20 – . 3 км биіктікте термометр 0⁰-ты көрсетті. Осы кезде тау етегінде температура қандай болады? (3х6= 18⁰С)

30 - . Арал теңізінің ауданында жауын-шашынның жылдық мөлшері 150мм шамасында , ал булану мөлшері 1000 мм. Ылғалдану коэффициентін анықтаңыз? ( К_ы= 150:1000=0,15)

40 - . Дүние жүзі құрлықтағы ең биік және ең төменгі нүктелерінің арасындағы айырма неше метрге тең? ( 8848+403=9251 м.)

50 - . Күндізгі температура +17⁰С, ал түнгі температура – 14⁰С. Тәуліктік температуралық амплитуданы анықтаңыз? ( 17+14=31⁰С)

1-Жүргізуші: «Полиглот» сайысында қазақша сөз айтамыз, ал сіздер ол сөздің мағынасын анықтап,орысша,ағылшынша аудармасын айтасыздар. Ал, сәттілік тілеймін! Әр сұрақ 3 балл.

Бриз - Жел – ветер - Wind
Айсберг - мұз - лед – ICE
Пампа - халық – народ - people
Қазақ - ұлт –найиональность – nationality
Демография - ғылым - наука - science
Атлант - мұхит - океан - ocean
Сахара - шөл - пустыния - desert
Амазонка – өзен – река - river
Гималай - тау - гора - mountain
Франция – ел –страна –country

2-жүргізуші: «Сергіту сайысы». Бұл сайысымызда қазақтың белгілі күйлерін тыңдайсыздар және күй орындаушысы мен атауын тауып айтуларыңыз қажет. Әр сұрақ 5 балл.

1. Дәулеткерей «Бұлбұл»

2. Дәулеткерей «Жігер»

3. Әміре Қашаубаев «Балқадиша»

4. Құрманғазы «Адай»

5. Құрманғазы «Ақсақкиік»

6. Құрманғазы «Алтын күй»

7. Рамазан Стамғазиев «Көкшетау. Сәкен Сейфуллин».