Химиядан толык лекциялар

1.Атом құрылысының заманауи теориясы атомдағы электрондар күйі, квант
саны

1.Атом құрылысының заманауи теориясы.
2.Атомдағы электрондар күйі, квант саны.
3.Атом құрылысы тұрғысынан периодтық заң және химиялық элементтер.
1. Атом (көне грекше: ἄτομος - Химиялық элементтерді құрайтын, олардың өзіне тән
ерекшеліктерін сақтайтын ең кішкене бөлшек.
Атомның құрамына оң зарядты ядро мен теріс зарядты электрондар кіреді. Д. И.
Менделеев ұсынған химиялық элементтердің периодтық жүйесіндегі рет нөмірі сол
элементтің атом ядросы зарядының мәнімен сәйкес келеді. Aтом ядросы оң зарядты
протондар мен заряды жоқ нейтрондардан тұрады. Әр элемент атомының ядро зарядына
тең протондар саны тұрақты, ал нейтрондар саны өзгермелі болуына орай изотоптар
шығады. Мысалы, табиғатта кездесетін көміртек екі изотоптан тұрады, олар:
12
6С,
13
6С.
Сонымен қатар атмосферадан радиоактивті изотоптың
14
6С сілемі табылған. Бұл
изотоптардағы нейтрондар саны 6,7,8-ге тең.
Атомдағы электрондар энергия мөлшеріне қарай белгілі бір квант қабаттарына
(деңгейлерге) бөлінеді. Ондай энергетикалық деңгейлердің саны — 7, олар кестедегі
периодтар санына тең. Жалпы деңгейлер мен периодтар санының бірдей болуын атом
құрылысы теориясы бас квант санының мәнімен түсіндіреді.
Әр деңгейде бірнеше деңгейше бар. Деңгейшелер өз кезегінде орбитальдардан тұрады.
Мысалы, бірінші квант қабатындағы (n= 1) бір деңгейшеде 1s орбиталь, ал екінші
қабаттағы екі деңгейшеде екі түрлі орбиталь 2s, 2р, үшіншідегі үш деңгейшеде үш түрлі
орбиталь 3s, 3р, 3d бар.
s-орбитальдардың пішіні сфера тәрізді, ал p-орбитальдардың пішіні гантель немесе
көлемді сегіздік, d-орбитальдардікі одан да күрделі болып келеді. Әр деңгейшеде бір
ғана s-орбиталь, х, у, z осьтері бойынша бағытталған пішіні бірдей үш p-орбиталь бола
алады. Олардағы электрондарды да s-электрон, р-электрон деп бөледі.
Атомдардағы электрондарды Паули принципі, Гунд ережесіне сай энергетикалық
деңгейлерге, олардың деңгейшелеріндегі s-, р-, d- орбитальдарға таратып, электрондық
формулалармен белгілеп немесе квант ұяшықтарына орналастырып көрсетеді. Мысалы,
реттік нөмірлері 3 литий және 6 көміртек атомдарының электрондық конфигурациясын
формула түрінде бейнелейік:
3Li 1s
2
2s
1

6С 1s
2
2s
2
2p
2

Екеуі де екінші периодтың элементі, өйткені соңғы электроны екінші деңгейде түр.
Алғашқы литий s-элементке, келесі көміртек р-элементке жататыны ең соңғы
электроны орын алған орбитальдардан көрінеді. Егер соңғы электрон d- немесе f-
орбитальдарына орналасса, ол элемент соған сәйкес d- (мысалы, темір, күміс, алтын,
т.б.) немесе f- элементтер (лантаноидтар, актиноидтар) деп аталады.
Д. И. Менделеев ұсынған элементтердің периодтық жүйесі атомдардың құрылысымен
тікелей байланысты. Атомдардың құрылысы элементтер қасиеттерінің периодты
өзгеруінің мәнін ашып береді. Ең кіші периодтағы s-орбитальға 2 электрон сыяды, оған
екі элемент Н пен He сәйкес келеді. Ал кіші периодтарда (II, III) сыртқы энергетикалық
s және p-орбитальдардағы электрондар саны 1-ден 8-ге дейін өсіп, осыған сәйкес
элементтердің (Li—Ne, Na—Аr) металдық қасиеті кеміп, бейметалдығы артып, ең
соңында инертті элементтермен аяқталады. Үлкен периодтарға (IV,V) ауысқанда,
олардың жұп қатарындағы (4, 6, 8) элементтердің валенттік электрондары сыртқы
энергетикалық деңгейдегі s-орбитальдан ішкері жатқан (n-1) d-орбитальдарға
орналасатындықтан, металдық қасиет баяу кемиді. Периодтың соңына жақындағанда,
қайтадан сыртқы p-орбитальдар толтырылып, бейметалдық қасиет күшейіп, сосын
инертті элементтермен аяқталады.
Периодтық кестедегі элементтердің топтарын негізгі және қосымша деп бөлу
энергетикалық деңгейшелерге байланысты. Негізгі топша элементтері сыртқы s және р-
деңгейшелеріне орналасса, қосымша топша элементтерін d-және f-металдар құрайды.
Әрбір топшадағы элементтердің валенттік электрондық конфигурациясы бірдей
болады. Негізгі топша элементінің сыртқы деңгейшесіндегі электрондар саны топша
нөмірімен сәйкес келеді. Қосымша тогапа элементтерінің сыртқы энергетикалық
деңгейшесінде 1 (Ag) не 2 (көптеген d-элементтер) электрон ғана болатындықтан, олар
айқын металдарға жатады. Мысалы, VII негізгі топшада галогендердің сыртқы
деңгейшесінде 7 электрон — ns
2
np
5
бар. Сондықтан олар — нағыз бейметалдар, ал
қосымша марганец топшасын алсақ, сыртқы s -орбиталінде 2 ғана электрон
болатындықтан, олар нағыз металдарға жатады. Марганец топшасы нөміріне сай
валенттікке ие болу үшін ішкергі (n-1) d-деңгейшедегі 5 электронды пайдаланады:
4s
2
3d
5
. Жалпы алғанда, топ нөмірі химиялық байланыс түзуге қатыса алатын максимал
электрондар санын көрсетеді.
Aтом құрылысы теориясы тұрғысынан әр топтағы элементтердің ядро зарядының өсуі
олардың металдық қасиеттерінің күшейіп, керісінше, бейметалдық қасиеттерінің
төмендеуіне әкелетіні атомдар радиустарының өзгеру заңдылығына сүйеніп
түсіндіріледі. Неғұрлым атом радиусы ұлғайған сайын, соғұрлым оның валенттік
электрондарының ядромен байланысы кеми бастайды да, үзіліп кетуі жеңілдейді, яғни
металдық қасиеті — тотықсыздандырғыштығы күшейеді. Бейметалдық қасиет р-

элементтерге тән. Олар октетті 8 электронды қабат түзу үшін өздеріне жетпейтін 1—3
электронды қосып алады. Әрі радиусы кішірейген сайын бейметалдығы күшейіп,
тотықтырғыштық қасиеті арта бастайды. Мысалы, галогендердің бейметалдығы топша
бойынша йодтан фторға қарай күшейе береді. Атомдардың электрондық
конфигурациясына байланысты периодты өзгеретін қасиеттерінің қатарына олардың
валенттігі, радиусымен қатар электртерістігі де, тотығу дәрежелері де жатады.
Элементтердің реттік нөмірінің (ядро зарядының) артуына қарай атомдардың басқа да
көптеген қасиеттерінің периодты өзгеруі айқын байқалады. Элементтердің
салыстырмалы электртерістігін дәлірек сипаттайтын 1-кестеден олардың периодты
өзгеру заңдылығымен қоса негізгі топша бойынша мәндерінің кемитіні, период
бойынша сілтілік металдан галогендерге дейін біртіндеп артатыны байқалады. Жалпы
алғанда, металдардың электртерістігі аздау, ал бейметалдардікі көптеу болып келеді.
Инертті газдардың электртерістігі жоқ, өйткені атомдарының сыртқы электрондық
деңгейшесі толық толған, сондықтан әрекеттесуге бейімділігі өте төмен болады.
Химиялық әрекеттесу кезінде элементтердің электрондық бұлттары салыстырмалы
түрде электртерістігі аздау атомнан көптеу атомға қарай ығысады. Осыған орай,
алғашқысы электрон, кейінгісі электртеріс мәнге ие болып, оң және теріс тотығу
дәрежелерін көрсетеді. Мысалы, метан СН4 молекуласын алайық, электртерістігі көптеу
көміртек (2,5) сутектен (2,1) электрон бұлтын өзіне тартады, сондықтан тотығу
дәрежелері СН4 болып шығады. Керісінше, көмірқышқыл газындағы С0 2 оттек
атомының электртерістігі (3,5) көміртектен әлдеқайда көп, демек, ондағы тотығу
дәрежесінің мәндері соған сай С02 болып өзгереді.
Атомдағы электрондардың күйі.
Атом өте ұсақ бөлшек болғандықтан, ондағы электронның қозғалысы микродүниенің
қозғалу заңдылықтарына бағынады. Электрондар ядро сыртындағы кеңістікті біртіндеп
толтырады, электрондардың орналасу заңдылықтарын білу элементтің физикалық және
химиялық қасиеттерін анықтау үшін қажет. Электрон ядроны одан белгілі бір
қашықтықта (энергия қорының шамасына қарай) айналып жүру мүмкіндігі ең жоғары
кеңістіктің бөлігі орбиталь - электрондық бұлт деп аталады. Қозғалыстағы электрон
бұлтының пішіні әр түрлі болады: шар тәрізді, олар s әрпімен белгіленеді. р-электрондар
гантель тәрізді, олардан басқа d - деңгейшелері де болады.

Химиялық әдебиеттерде s-орбитальді s-деңгейше, р-орбитальді р-деңгейше деп те
атайды. s-орбиталь кеңістікте бір түрде ғана орналасады, оны бір кванттық ұяшықпен,
ал р-орбиталь кеңістікте үш түрлі (х, у, z бағыттарында) орналаса алатындықтан оны үш
кванттық ұяшықпен белгілейді.
Енді элементтердің электрондарының орналасуын көрсететін формулаларына көшейік.
Сутек атомында бір ғана электрон бар, ол бірінші энергетикалық деңгейде s-деңгейшеде

орналасқан, олай болса сутек атомының электрондық формуласы 1s
1
болады, ал гелий
атомыныкі — ls
2
.
Атомда электрондар ядроны айнала қозғалуынан басқа өз білігінен де айнала алады,
Жердің Күнді айналуымен бірге өз білігінен де айналатыны сияқты.
Электронның өз білігінен айналуын спин деп атайды, электрон сағат тілінің қозғалыс
бағытымен немесе оған қарама-карсы бағытта қозғалады, ол формулада бір кванттық
ұяшыкта екі электронды орналастырғанда бағдаршаларды қарама-қарсы жазу арқылы
көрсетіледі. Мысалы: H 1s
1
дара бір электрон болса, ал гелий атомында 1s
2
. Осындай
формулалар атомның электронды-құрылымдық формуласы деп аталады.

2. Химиялық элементтердің электртерістігі, радиоактивтілік, валенттілік және
тотығу дәрежесі
1. Химиялық элементтердің электртерістігі.
2.Радиоактивтілік
3.Валенттілік
4.Элементтердің тотығу дәрежелері.
1.Валенттік мүмкіндіктері мен атом радиусы – химиялық элементтердің екі маңызды
сипаттамасы. Ол атомның құрылысын анықтап, ядро заряды ұлғайған сайын периодты
түрде өзгеріп отырады; жай заттардың құрамы мен қасиетіне әсер етеді.
2. Валенттіліктің екі анықтамасын қарастыру. Соңғы анықтамасының артықшылығын
көрсету.
3. 2 кіші периодтағы элементтің валентілігінің мәнін қарастыру.
а) 5 топ негізгі топша элементінің (азот және фосфор)
б) 6 топ негізгі топша элементтерінің (оттек және кұкәрт)
в) Қорытынды жасау керек: 2 период элементінің жоғарғы валенттілігі – 4 тең өйткені
аомның валенттік мүмкіндіктері шектейді.
4. «Атом радиусы» деген сөзге түсінік беру.
5. Топта және периодта атом радиусының өзгеруі.
а) Периодта →
Атом радиусы содан оңға қарай төмендейді (тартылаыд), өйткені ядра заряды мен
сыртқы қабатындағы электрон саны ұлғаяды, ал ол өз кезегінде химиялық элементтің
және оның қосылыстарының қасиетінің өзгеруіне алып келеді (металдар бейметалдарға
алмасады
Қосылыстардың негізгі сипаттамасына –амфотерлікке ауысу → және қышқылдыққа.
б) Топта ↓ (негізгі тапшада) реттік нөмірі ұлғайған сайын Rа ұлғаяды, ал ол металдық
қасиетінің күшейуіне алып келеді.
в) Топ пен период бойынша атом өлшемі мен Rа өзгеруі Д.И. Менделеевтің периодтық
жүйесіндегі зат пен күрделі заттардың физикалық және химиялық қасиеттерінің
өзгеруіне алып келеді.

3. Элементтердің оксидтері мен гидроксидтерінің сутекті қосылыстарының
қасиеттерінің өзгеру периодтылығы

1. Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластарын еске түсіріңдер: оксидтер,
қышқылдар, тұздар, негіздер.
Мысалы: Оксидтер → тұз түзбейтін
тұз түзетін

Негіздік Амфотерлі Қышқылдық
СаО, СиО А12О3 ЅО2
2. Периодтық жүйеде орналасуына байланысты қосылыстардың негізгі кластарының
қасиетінің өзгеруі.
а) Топ пен период бойынша атом өлшемі мен Rа өзгеруі Д.И. Менделеевтің периодтық
жүйесіндегі зат пен күрделі заттардың физикалық және химиялық қасиеттерінің
өзгеруіне алып келеді.
ә) Оксидтер, гидроксидтердің периодта неге және қалай өзгереді?
Периодта
Nа → А1 → С1
металл амфотерлі бейметалл
металл
б) Сутекті қосылыстардың қасиетінің өзгеруі.
3. Бейорганикалық қосылысардың негізгі класының қасиетері.
4. Гидроксидтер, сипаттамасы.
5. Сутекті қосылыстар, құрылысы, қасиеті.

4. Ковалентті химиялық байланыс қасиеттері, механизмі
Ковалентті байланыс
Ковалентті байланыс ортақ электрон жұбы түзілу арқылы іске асады.
Химиялық байланыстың түзілуін электртерістілік ұғымын қолданып түсіндіруге
болады.
Электртерістіліктері бірдей элемент атомдарының арасында (Н2, О2, N2, С12)
байланыста болатын сутек молекуласының түзілу мысалында қарастырайык. Сутек
атомының электрондық формуласы 1s
1
. Сутектің электротерістілігі 2,1. S-
электрондарының электрон бұлттары сфера (шар) тәрізді, олардың өзара әсерлесуін
былай көрсетуге болады:

Cонда s электрондарының бұлттары өзара қабысып, екі электрон екі ядроға да ортақ,
олардан бірдей қашықтықта орналасады. Бірдей атомдардың арасындағы байланыс
полюссіз ковалентті байланыс деп аталады. Электрон бұлттары қабысуы нәтижесінде

энергия бөлініп, молекула түзіледі. Бұл энергия шамасы молекуладағы байланыс
беріктілігін сипаттайды, олай болса молекула жеке атомдарға қарағанда тұрақты жүйе
болғаны.
Полюссіз ковалентті байланыста байланыстырушы электрон жұбының бұлты
ядролардан бірдей қашықтықта орналасады.
Молекулалардың құрылымдық формулаларында бір электрон жұбына бір сызықшаға (
- ) сейкес келеді. Сутек атомдарының валенттіліктері I, себебі валенттілік байланыс
түзуге жұмсалған электрондар санымен анықталады. Сутегі молекуласындағы
элементтердің тотығу дәрежелері нөлге тең, себебі атомдардың электртерістіліктері
бірдей, электрондар жұптары екі элемент ядросынан бірдей қашықтықта орналасады.
Енді оттегі молекуласындағы байланыстың түзілуін қарастырайық.
Оттек атомының электрондық формуласы 1s
2
2s
2
2p
4
, валенттілік электрондары 2s
2
2p
4
,
электртерістілігі 3,5.

Электронды-графикалық формуласын қарасақ, валенттілік электрондар саны 6, оның
екеуі дара күйінде, міне, осы электрондар екінші оттек атомындағы дәл осындай
электрондармен екі жұп түзеді, яғни байланыс саны екі. Енді әр атом ядросын 8
электроннан айналатын болады. Сөйтіп, бұл мысалдан да көретініміз молекула
түзілгенде аяқталған 8 электронды қабаттың пайда болуы.
Оттек атомдарының тотығу дәрежелері нөлге тең, валенттіліктері ІІ-ге тең болады. Еселі
байланыс дара байланысқа қарағанда беріктеу болады.
Электрондардың электрон бұлттарының формаларын қолданып байланыстың түзілуін
көрсетсек:

α - байланыс дегеніміз электрон бұлттарының қабысу ауданы ядролардың қосылу
сызығының бойында жатқанда түзілетін байланыс (а). Ал pi-байланыс — электрон
бұлттарының қабысу ауданы ядроларды қосатын сызықтың екі жағында орналасқанда
түзіледі (ә).
Оттегі молекуласында атомдар бір-бірімен екі байланыспен байланысқан, оның бірі - α
болса, екіншісінің - пи –байланыс екендігін байқайсыңдар.
Олай болса пи -байланыс, тек қайталанған байланыстарда болса, α -байланыс дара
байланыс кезінде түзіледі.

Полюсті коваленттік байланыс дегеніміз байланыстырушы электрон жұбының бұлты
электртерістігі басым элемент атомына қарай ығыса орналасқан байланыс.
[3

Коваленттік байланысты екі түрге бөледі: полярлы және полярлы емес. Полярлы емес
коваленттік байланыстың электрон бұлттары ортақ электрон жұбымен құрылған, яғни
электрондық байланыс бұлттары екі атом ядроларына қатысты кеңістікте симметриялы
орналасқан. Полярлы емес коваленттік байланыс бейметалдарда пайда болады және
металл жұптарында, химиялық элементтің бір атомынан: Н2, О2, О3, N2, S2, Li2, Na2, C,
Si және басқалары құрылса, полярлы коваленттік байланыстың электрон бұлттары
электртерістілігі жоғары атомға қарай ығысқан (НСl, H2O, H2S, NH3 және т.б).
Атомның электртерістілігі – химиялық байланыстарда басқа атомдардың валенттілік
электрондарын өзіне тарту қабілеті. Электрондық бұлттардың формасы әртүрлі
болғандықтан, олардың тұйықталуы әртүрлі тәсілдермен жүзеге асуы мүмкін.
Тұйықталу әдісі мен симметриясына байланысты түзілген бұлттар σ − , π − және δ-
байланыстары болып ажыратылады. σ-байланыс (сигма-байланыс) – бұл байланыс
бұлттардың тұйықталуынан атомдардың байланыс сызықтарының маңайында іске
асады. Симметрия шарттары негізінде келесідей қорытынды жасуға болады: s-орбиталь
электрондары σ-байланыс түзілуінде, p-электрондар σ және π-байланыстар, ал d-
электрондар σ, π, δ-байланыстары түзілуіне қатысады. Бұлттар қабаттасуы σ-байланыс
кезінде максимал болады. Коваленттік байланыс тек қана қарама-қарсы спиндері бар
электрон бұлттарының қабаттасуы нәтижесінде түзілмейді. Коваленттік байланыс
сонымен қатар донорлы-акцепторлы механизммен түзілуі мүмкін. Бұл жағдайда
химиялық байланыс бір атомның екі электрон бұлттары мен басқа атомның бос орбиталі
нәтижесінде түзіледі (NH4
+
).



5. Химиялық реакциялардың жіктелуі. Тұздар гидролизі. Химиялық
реакциялардың жылу эффектісі.
1. Химиялық реакциялардың жіктелуі.
2. Тұздар гидролизі.
3. Химиялық реакциялардың жылу эффектісі

Химиялық реакциялар әртүрлі сипаттарына сай жіктеледі:
1. Жылуды бөліп шығару немесе сіңіру сипатына қарай. Жылу бөле жүретін
реакцияларды экзотермиялық деп атайды. Мысалы, сутегі мен хлордан хлорсутектің
түзілу реакциясы:
Н2 + С12=2НС1, ΔН= –184,6 кДж.
Қоршаған ортадан жылу сіңіре жүретін реакцияларды эндотермиялық деп атайды.
Мысалы, жоғарғы температурада жүретін азот пен оттектен азот (II) оксидінің түзілу
реакциясы:
N2 + О2=2NО ΔН=180,8кДж.
Реакция нәтижесінде бөлініп шыққан немесе сіңіріп алынған жылу мөлшерін процестің
жылу эффектісі деп атайды. Әртүрлі процестердің жылу эффектісін зерттейтін химия
бөлімін термохимия деп атайды.

Реакциялардың жылу эффектісі келтірілген химиялық теңдеулерді термохимиялық
теңдеулер деп атайды. Мұндай тедеулерде формулалар алдындағы коэффициенттер
заттардың моль санын көрсетеді, сондықтан да бөлшек сандар болуы мүмкін.
Реакцияның жылу эффектісі температура мен қысымға тәуелді болғандықтан оны
қалыпты (стандарттық) жағдайға келтіру келісілген: температура 25°С (298 немесе
дәлірек, 298, 15 К), қысым р = 101325 Па≈10ІЗ кПа. Термохимиялық теңдеулерде
әрекеттесетін заттардың күйі көрсетіледі: кристалды (к), сұйық (с), газ (г), еріген (е)
және т. б.
Жылу эффектісін ΔН деп белгілеу (дельта аш деп оқылады) қабылданған,
килоджоулмен (кДж) өрнектеп реакция теңдеуімен анықталған заттың моль санына,
шағады. Жылу эффектілерінің таңбалары эндотермиялық процестер үшін оң (жылу
сіңіріледі ΔН>0) және экзотермиялық процестер үшін теріс (жылу бөлінеді ΔН<0) деп
алынған.
Реакцияның жылу эффектісінің ΔН мәнін түсіндіреміз. Әрбір заттың белгілі бір
энтальпиясы (жылу қоры) болады. Энталытия (оны латынша ДН әрпімен белгілейді) зат
түзілгенде жиналатын энергияның мөлшері. Тұрақты қысымда реакцияның жылу
эффектісі ΔН — реакцияның соңғы өнімдерінің энтальпиясы ( Н соңғы деп белгілейді)
мен алғашқы әрекеттесуші заттардың энтальпиясының (Н баст. деп белгіленеді)
айырымына тең, яғни
ΔН = Нсоңғы—Нбаст (1-4)
Бұл теңдеу ΔН шамасынық физикалық мағынасын( мұндағы грек әрпі Δ — дельта —
айырымы деген мағынаны білдіреді) көрсетеді. Изобаралық реакциялар үшін «жылу
эффектісі» деген терминнің орнына «процестің энтальпиясы» деген терминді
қолданады.
Алғашқы заттар мен реакцияның соңғы өнімдері стандартты күйде болатын болса (Т =
298 К, р≈101,3 кÏа), онда ΔН-ты процестің стандарттық энтальпиясы деп атайды, және
ΔН°298 немесе тек қана жоғарғы индекспен ΔН° өрнектейді.
Жоғарыда айтылған бойынша стандартты жағдайда жай заттардан хлорсутектің түзілу
экзотермиялық реакциясы мен азот (II) оксидінің түзілу эндотермиялық реакциясының
термохимиялық теңдеулері былай жазылады:
I. Н2(г)+С12(г)=2НС1, ΔН
0
298 = —184,6 кДж немесе
ІІ. І/2Н2(г) + 1/2С12(г) = НСІ(г), ΔН
0
298 = —92,3 кДж/моль
және
I. N2(г)+02(г)=2NO, ΔН
0
298 =180,8кДж
II. 1/2N2(г) + 1/202(г)=NO(г), ΔН
0
298 =90,4 кДж.
Бұл теңдеулер (II) 0,5 моль газ күйіндегі сутегі мен газ күйіндегі 0,5 моль хлор
(стандартты жағдайда) 1 моль газ күйіндегі хлорсутекке айналғанда 92,3 кДж жылу
бөліп шығаратындығын, ал газ күйіндегі 0,5 моль азот пен газ күйіндегі 0,5 моль оттегі
(стандартты жағдайда) газ күйіндегі азот (II) оксидіне айналғанда 90,4 кДж жылу
қабылдап алатындығын көрсетеді.
Бұл реакциялардың теңдеулерінде (1) «моль» деген сөз жазылмаған себебі ΔН бір
мольге емес екі мольге қатынасты. Экзотермиялық реакциялар үшін ΔН шамасының
алдындағы минус алғашқы заттарға қарағанда реакция өнімдерінде энергия корының аз
екендігін көрсетеді. Эндотермиялық реакциялар үшін ΔН шамасының алдындағы плюс

таңбасы алғашқы заттар-ға қарағанда реакция өнімдері сыртқы ортадан жылу тартып өз
энергиясын көбейтетінін көрсетеді.
Егер қосылу реакциясы — жылу шығара жүрсе, онда оған кері реакция — ыдырау
реакциясы жылу сіңіре жүреді. Егер қосылу реакциясы жылу сіңіре жүрсе, онда оған
кері — ыдырау реакциясы жылу бөле жүреді. Бірінші мысалда 1 моль хлорсутектің
түзілуі ΔН
0
298 = —92,3 кДж, ал хлорсутектің ыдырауы ΔН
0
298 + 92,3 кДж; Екінші мысалда
1 моль азот (П) оксидінің түзілуі ΔН° = 90,4 кДж, ал 1 моль азот (II) оксидінің ыдырауы
ΔН
0
298 = —90,4 кДж.
Мектепте оқылатын химия мен оқу кұралдарының көпшілігінде жылу эффектісін (3
арқылы белгілейді. Егер жылу бөлінетін болса, онда оның мәні оң, ал егер жылу
сіңірілетін болса, онда—теріс болады. Бұдан ΔН = –Q. Жылу эффектісінің біз енгізген
белгісін қолдану керек, себебі ол термодина-микамен бірдей болу үшін енгізілген.
Химиялық реакцияның жылу эффектісін арнайы құралдар — калориметрлер арқылы
өлшейді. Олардың құрылысы физика мен физикалық химия курстарында сипатталады.
2. Алғашқы және соқғы заттардың санынық өзгеру сипаты бойынша реакциялар
мынадай түрге бөлінеді: қосылу, айырылу, орын басу және алмасу.
Реакция нәтижесінде екі немесе бірнеше заттардан бір жаңа зат түзілетін болса, ондай
реакцияны қосылу реациясы деп атайды, Мәселен, хлорсутектің аммиакпен әрекеттесуі
НС1 + NН3=NН4С1
немесе жай заттардан магний оксидінің түзілуі
2Мg+О2 = 2МgО
Реакция нәтижесінде бір заттан бірнеше зат түзілетін болса ондай реакцияны айырылу
реациясы деп атайды. Мәселен сутек иодидінің айырылуы:
2HJ = Н2 + J2 немесе калий перманганатының айырылуы:
2КМnО4 = К2МnО4 + МnО2+О2
Жай және күрделі заттардың арасындағы реакция нәтижесінде жай заттың атомы
күрделі заттың бір элементінің атомының орнын басса, онда мұндай реакцияны орын
басу реациясы деп атайды. Мәселен, мырыштың қорғасын (II) нитратындағы
қорғасынның орнын басуы:
Рb(NО3)2 + Zn = Zn(NО3)2+Рb
немесе бромды хлормен ығыстыру:
2NaВг + С12=Вг2 + 2NаС1
Реакция нәтижесінде екі зат өзінің құрам бөліктерімен екі жаңа зат түзіп алмасатын
болса, онда ол реакцияны алмасу реакциясы деп атайды. Мәселен, алюминий оксидінің
күкірт қышқылымен әрекеттесуі:
А12О3 + ЗН2SО4=А12(SО4)3 + ЗН2О
немесе кальций хлоридінің күміс нитратымен әрекеттесуі:
СаСl2 + 2АgNО3 = 2АgС1 + Са (NО3)2
немесе негіздің қышқылмен әрекеттесуі:
Са(ОН)2 + 2НС1=СаС12 + 2Н2О
3. Қайтымдылық сипаты бойынша реакциялар қайтымды және қайтымсыз болып
бөлінеді
4. Әрекеттесуші заттардың құрамына кіретін атомдардың тотығу дәрежелерінің
өзгеру сипаты бойынша реакциялар атомдардың тотығу дәрежелері өзгермей

жүретін реакциялар және тотығу-тотықсыздану реакциялары (тотығу дәрежелері
өзгере жүретін) болып бөлінеді.
Тұздар гидролизі
Тұздар — химиялық қосылыстар класы; қышқыл молекулаларындағы сутек
атомдарының орны толықтай немесе жартылай металл атомдары не ОН топтарына
ауысқан қосылыстар; қалыпты жағдайда иондық құрылымдағы кристалл заттар.
[1]

Тұздар ерте заманнан белгілі. 1812 жылы Я.Берцелиус тұздардың электрхимиялық
теориясын құрды. Электролиттік диссоциациялану теориясы шыққаннан кейін,
тұздардың суда ерігенде металл атомдары катиондарын және қышқыл қалдығы
аниондарын түзетін күрделі заттар екені анықталды. Мысалы, NaNO3Na+1+NO 
Тұздардың гидролизі - тұздың құрамындағы иондары мен су молекулаларының
арасында жүретін, нәтижесінде әлсіз электролит молекуласы не иондары түзілетін
реакциялар.
Тұздар түзілу табиғатына қарай мынадай топқа бөлінеді:
I. Күшті негіз бен күшті қышқылдан KCl, K2S04, NaN03, NaCl;
ІІ. Күшті негіз бен әлсіз қышқылдан Na2S, Na2C03, K2S03, Na3P04;
ІІІ. Әлсіз негіз бен күшті қышқылдан Al2(S04)3, FeS04, ZnCl2.
I.Натрий хлориді (NaCl) — NaOH күшті негіз (к.н.) және HCl күштіқышқыл (к.қ.)
әрекеттескенде түзілетін тұз.
NaCl --> Na
+
+ CI
-

НОН --> Н
+
+ ОН
-

Диссоциация нәтижесінде пайда болған әр аттас иондар электростатикалық күштердің
әсерінен тартылады. Сонда түзілген электролиттер күшті болғандықтан (NaOH, HCl)
құрамдас бөліктеріне толық диссоциацияланады, сондықтан су иондарының
концентрациялары өзгермейді .

Сондықтан күшті негіз бен күшті қышқылдан түзілген тұздар гидролизге ұшырамайды,
оның ортасы бейтарап болады.
IІ.Натрий карбонаты Na2CO3 - NaOH күшті негіз (к.н.) бен әлсіз көмір (Н2СО3)
қышқылы (ө. к.) әрекеттескенде түзілген тұз.
Na2CO3 --> 2Na
+
+ CO3
2-

НОН --> Н
+
+ OH
-

Натрий карбонаты суда ерігенде түзілген С03
2-
ионының сумен әрекеттесуі әлсіз
электролит ионы НСО3
-
және ОН ионын береді. Олай болса орта негіздік, себебі түзілген
натрий гидроксиді (NaOH) толық диссоциацияланады.
Күшті негіз бен әлсіз қышқылдың тұзы гидролизденгенде тұз құрамындағы қышқыл
қалдық анионы су құрамынан сутек катионын қосып алып, ерітіндіге гидроксид ионы
босап шығады, сондықтан орта негіздік (сілтілік) болады.
Гидролиздену реакциясының молекулалық теңдеуі: Na2C03 + НОН = NaHC03 + NaOH
IІI.Алюминий хлориді АlСl3 - Аl(ОН)3 әлсіз негіз (ө.н.) бен HCl күшті кышқыл (к.қ.)
әрекеттескенде түзілген тұз.
АlСl ->3 Аl
3+
+ 3Cl
-

НОН -> Н
+
+ ОН
-

АlСl
3
ерігенде түзілген Аl
3+
иондары судың ОН
-
иондарымен бірігіп (Аl0Н)
2+
ионын
түзеді, сутек ионы ерітіндіде қалады, ал түзілген қышқыл иондалады.

Тұздардың гидролизге ұшырауы және олардың судағы ерітіндісіндегі ортасы тұздың
құрамындағы иондардың қасиеттеріне тәуелді. Гидролизге тек ерімтал тұздар ғана
түседі, гидролиз қайтымды үдеріс.Бейтараптану реакциясы тек күшті қышқыл мен
күшті негіздің әрекеттесу реакциясы, яғни осы жағдайда ғана С(Н
+
) = С(ОН
-
)
орындалып, орта бейтарап болады.
Химиялық реакциялардың жылу эффектілері
Кейбір заттар оңай от алып жылу бөле әрекеттессе (бензин, керосин, газ, т.б.),
кейбіреулері реакцияға түсу үшін үнемі қыздырып отыру керек болады.
Жылу бөле жүретін реакция экзотермиялық, ал сіңіре жүретіні эндотермиялық деп
аталады (экзо - сыртқы, эндо - ішкі). Мысалы, тамақ пісіру осы үдеріске жатады.
Жоғарыда қарастырылған оттегін алу реакцияларында бастапқы заттар (КМnO4, КClO3)
қыздыруды қажет етеді.
Жылу эффектілері көрсетіліп жазылған реакция теңдеулері термохимиялық теңдеулер
деп аталады.
С + O2 = CO2 + 393 кДж (экзотермиялық қатты газ)
С + Н2O = CO+ Н2 - 132 кДж (эндотермиялык қатты бу газ)
Термохимиялық теңдеулер бойынша өндіріске қажетті жылу немесе бөлінетін жылудың
шамасын анықтап, олардың мәндері бойынша реакциялардың жүрісін басқаруға
болады.Жылу эффектісі әрекеттесуші заттар мен өнімдердің агрегаттық күйіне
байланысты, сондықтан термохимиялық теңдеулерде заттардың күйлері көрсетіледі.
Мысалы, 1 моль су буы мен сұйық су түзілген кезде бөлінетін жылу шамасы әр түрлі:
Стандартты жағдайда (t=25°С, 101,3 кПа) жылу мөлшерлері әр түрлі болады екен. Зат
массасының сақталу заңы сияқты энергия сақталу заңы да болады. Зат молекуласы
түзілгенде қанша энергия бөлінсе, оны айыру үшін сонша жылу сіңіріледі:
Отынның түріне қарай (газ, сұйық, қатты) олар жанғанда бөлінетін жылудың шамасы
да әр түрлі болады. Ол әрекеттесуші заттардың табиғатына, жанасу бетінің ауданына
және қысымның шамасына (газ күйіндегі отындар үшін) тәуелді. Химиялық реакциялар
тек жаңа заттар алу үшін ғана емес, энергия көзі ретінде де пайдаланылады.
сондықтан термохимиялық теңдеулерде заттардың күйлері көрсетіледі. Мысалы, 1 моль
су буы мен сұйық су түзілген кезде бөлінетін жылу шамасы әр түрлі:

Стандартты жағдайда (t=25°С, 101,3 кПа) жылу мөлшерлері әр түрлі болады екен. Зат
массасының сақталу заңы сияқты энергия сақталу заңы да болады. Зат молекуласы
түзілгенде қанша энергия бөлінсе, оны айыру үшін сонша жылу сіңіріледі:

Отынның түріне қарай (газ, сұйық, қатты) олар жанғанда бөлінетін жылудың шамасы
да әр түрлі болады. Ол әрекеттесуші заттардың табиғатына, жанасу бетінің ауданына
және қысымның шамасына (газ күйіндегі отындар үшін) тәуелді. Химиялық реакциялар
тек жаңа заттар алу үшін ғана емес, энергия көзі ретінде де пайдаланылады.

6. Химиялық реакциялардың жылдамдығы. Химиялық тепе - теңдік.

1. Химиялық реакциялардың жылдамдылығы.
2. Химиялық тепе - тендік.

Химиялық реакциялардың жылдамдығын оқытатын бөлім химиялық кинетика деп
аталады.
Химиялық реакцияның жылдамдығы дегеніміз уақыт бірлігінде әрекеттесетін
заттардың немесе реакция өнімдерінің біреуінің концентрацияларының өзгеруі
Қатты және сұйық заттардың арасындағы реакциялар қатты заттың бетінде
жүретіндіктен реакция жылдамдығы баяу жүреді . Сондықтан реакция жылдамдығын
арттыру үшін қатты заттарды ұсатып ұнтақ түрінде қолданылады.
Екі сұйық заттардың арасындағы реакциялардың жылдамдығы жоғары болады. Оларға
иондық реакциялар жатады.
Газдардың арасындағы реакциялар жылдамдығы баяу жүреді.
Реакция жылдамдығына әсер ететін факторлар
Әрекеттесуші заттардың табиғаты, әрекеттесуші заттардың концентрациясы, темпера
тура, қысым (газдар үшін) катализатор.
Мысал. 2NO
(г)
+ O
2 (г)
= 2 NO
2 (г)
реакциясының жылдамдығы қалай өзгереді, егер
реакциялық ыдыстың көлемін 3 есеге азайтатын болса?
Шешуі: Көлемі өзгергенше реакция жылдамдығы келесі теңдеумен өрнектеледі:
 = K [NO]
2
[O
2
]
Көлем азайғандықтан,әрекеттесуші заттардың әрқайсысының концентрациясы үш есе
ұлғайады: 
/
= K ( 3[NO])
2
( 3 [O
2
]) = 27 K [NO]
2
[O
2
]
Реакция жылдамдығына температураның әсері
Тәжірибе жүзінде температура әрбір 10
0
С – қа артқанда реакция жылдамдығы 2 – 4 есе
өсетіндігі анықталған. Бұл ереже Вант -Гофф ережесі деп аталады.

Реакция жылдамдығы 3 есе кемиді.
Қайтымды реакцияларда,тура және кері реакциялардың жылдамдықтары теңескен күй
ді химиялық тепе-теңдік деп атайды.
Химиялық тепе-теңдік кезінде реакциялар тоқтап қалмайды,тек қарама-қар
сы реакциялардың жылдамдықтары ғана теңесетін процесс.
Сондықтан оны жылжымалы немесе динамикалық тепе-теңдік деп атайды.
Химиялық тепе-теңдік
Бірдей жағдайда қарама-қарсы екі бағытта жүретін реакциялар қайтымды реакциялар
деп аталады.
Fe
3
O
4
+ 4H
2
3Fe + 4H
2
O
Солдан оңға қарай жазылған реакция тура, ал оңнан солға қарай жазылған реакция кері
реакция деп аталады.
• Реакцияға қатысатын заттардың біреуінің концентрациясын аз ғана өзгертсе тепе-
теңдік бұзылып,реакцияға қатысатын басқа заттардың барлығының концентрациялары
өзгере бастайды.
Тепетеңдіктің бұзылуынан реакцияға қатысушы заттардың концентрацияларының өзге
руітепе-теңдіктің ығысуы деп атайды.
Химиялық тепетеңдік кезінде тура және кері реакциялардың жылдамдықтары теңесеті
ндіктен 
1
=
2
болады, яғни
K
1
[Б] = K[А]
2
[ Г ][В]

К
1
және К
2
– тұрақты шамалар, сондықтан олардың қатынасы да тұрақты шама болып
табылады. Оны К әрпімен белгілеп, тепе-теңдік константасы деп атайды.
Химиялық тепе-теңдік тұрақты жағдайда ғана қалпында болады.
Концентрация,температура және қысымды өзгертсе тепе-теңдік бұзылып,
тура немесе кері реакцияның бағытына қарай ығысады.

Концентрацияны өзгерткеннен химиялық тепе-теңдіктің ығысу тәртібі Ле-Шателье
принципіне бағынады.
Ле-Шателье принципі:
Химиялық тепе-теңдік күйіне келіп тұрған жүйе жағдайының (концентрация,
температура, қысым) біреуін өзгерту, тепе-теңдікті сол өзгертуге қарсы әрекет
туғызатын реакция бағытына қарай ығыстырады.
Температура көтерілгенде тепе-теңдік эндотермиялық (жылу сіңіре жүретін) реак -
ция бағытына қарай, ал температураны төмендеткенде экзотермиялық
(жылу шығара жүретін) реакция бағытына қарай ығысады.
Қысымның жоғарылауы газ күйіндегі заттар мольдерінің жалпы саны азаятын бағытқа,
яғни қысымды төмендететін бағытқа қарай ығысуына әкеледі.
Мысалы: Тепе-теңдік қай бағытқа қарай ығысады, егер тұрақты температурада газ
қоспасының көлемін кішірейту арқылы қысымды жоғарлатса?
a) CO
(г)
+ Cl
2(г)
COCl
2(г)

Реакцияның тура бағытта жүруі газдардың жалпы моль сандарын азайтуға әкеліп
соғады, яғни жүйедегі қысымның азайуына әкеледі.
б) Н
2(г)
+ I
2(г)
2HI
(г)

Реакция жүргенде газдардың моль сандары өзгермейді, демек қысымның өзгеруіне
әкелмейді. Бұл жағдайда қысымның өзгеруі тепе-теңдіктің ығысуына әкелмейді.
Аррениус теңдеуі
Аррениус көптеген реакцияларда температура жоғарылаған кезде жылдамдықтың арт
ып сызықты болмайтынына назар аударады.
Реакция жылдамдығының константасы мына теңдеуге бағынады.
lgK=lgA-Eакт
Бұл теңдеу Аррениус теңдеуі деп аталады. Мұнда Еакт – активтену энергиясы, R-
молярлы газ тұрақтысы, Т-абсолют температура, А-молекулалар арасындағы бір секунд
ішіндегі жалпы соқтығысу саны. Соқтығысу молекулалардың рекацияға қолайлы
ориентациялары кезінде молекулалар арасында болады. реакция жылдамдығына
концентрацияның әсері. Химиялық реакцияның тез жүруі үшін әрекеттесуші заттардың
молекулалары жиі түйісулері қажет екендігі анықталды.
Активтену энергиясы
Активтенген комплекс. Молекулаларды активті күйіне айналдыру үшін жұмсалатын қ
осымша энергия активтену энергиясы деп аталады.
Активті молекулалардың соқтығысуы нәтижесінде химиялық реакция жүруі мүмкін.
Жүйенің энергетикалық өзгеруі нәтижесінде активті молекулалардың жалпы саны өсуі
мүмкін.
Электрон тығызыдығының қайта таралуы және жаңа химиялық байланыстардың тууы
мүмкін болатын ара қашықтыққа бөлшектер жақындайды.

1) оңай балқитындар: Cs (28,5
0
C), Ga (29,7
0
), K(63,6
0
C), Na (97,8
0
C), Sn(231,9
0
C), Pb
(327,3
0
C)
2) қиын балқитындар: Fe (1539
0
C), Pt (1769
0
), Cr(1875
0
C), W (3380
0
C.
Түсіне қарай:
Қара: Fe, Mn, Cr
Түсті – қалған металдар.
Түсті металдар табиғатта кездесуіне байланысты:
1) сирек – жер металдар (Sc,Y, La, лантаноидтар)
2) шашыранды металдар (Ga, Jn, TI, Ge)
3) бағалы металдар (Au, Ag, Pt, Pd, Rh, Ru, Os)
4) радиоактивті металдар (Ra, Th, U, Ac актиноидтар).

Ал, бейметалдардың физикалық қасиеттері өзгеше, қалыпты жағдайда олардың
агрегаттық күйлері әртүрлі: газ, сұйық, қатты. Олардың электр және жылу өткізгіштігі
төмен. Металл, бейметалл және олардың қосылыстарының химиялық қасиеттерінде
мынадай айырмашылықтар бар: біріншінің оксидтері мен гидроксидтері негіздік
қасиетті. Ал, металдар тотығу-тотықсыздану реакцияларында тотықсыздандырғыш
болса, бейметалдар үшін оксидтері мен гидроксидтері қышқылдық қасиетті, ал өздері
тотығу-тотықсыздану реакцияларында негізінен тотықтырғыш болады.
Жай заттарды бұлай бөлудің өзі де шартты, өйткені оксидтері мен гидроксидтері
екідайлы қасиет көрсететін, қасиеттері жөнінен аралық орын алатын элементтер де бар.
Заттардың электр өткізгіштігі жылу өткізгіштігімен тікелей байланысты. Металдардың
кристалдық торларының түйіндеріндегі атомдар жылулық қозғалысқа түсіп, бос
электрондары жылу мен тоқты тасымалдайды.
Ал, бейметалдарда бос электрондар ондай көп емес, сондықтан олар жартылай
өткізгіштер және диэлектриктер болып саналады.
Температура артқанда металдың электр өткізгіштігінің кемуінің себебі олардың
кристалдық торлары түйіндеріндегі металл иондары мен атомдарының жылулық
қозғалысының амплитудасы артуына байланыстырушы электрондардың еркін
қозғалысына кедергі келтіреді. Абсолют нольге жақындағанда мынадай элементтері
үшін: Ti, Sn, Pb, Th, Ta, Nb аса өткізгіштік (Камерлинг-Оннес)тән. Металдың электр
өткізгіштігі мына қатарда кемиді: Ag, Cu, Au, Cr, Al, Mg, Na, W, Be,Ph.
Жай заттардың магниттік қасиеттері оны құрайтын элементтердің атом
құрылысына тәуелді. Стандартты жағдайда жай заттар әртүрлі агрегаттық күйде
болады. Газ тәріздес (оттегіден басқасы)және сұйық заттар-диамагнитті. Ал қатты
күйіндегі бейметалдарда ковалентті байланыс басты орын алатындықтан магниттік
қасиеттері болмайды. Сілтілік, сілтілік-жер металдар, d-f деңгейлері толып болмаған
(мыс, мырыш топшасының элементтерінен басқасы) және қорғасын мен қалайы
элементтері парамагнитті.
Металдардың электрохимиялық кернеу қатары
Активтік қатар химияда — металдардың электролиттік ерітінділерінің электродтық
потенциалының өсу реті бойынша орналасу тәртібі. Оны “ығыстыру қатары” деген
атпен 1865 жылы орыс ғалымы Н.Н.Бекетов (1827 — 1911) мынадай жүйемен ұсынды:
Бұл қатарда металдардың электрон беру, яғни тотықсыздандырғыш қасиеті солдан оңға
қарай кемиді. Басқаша айтқанда әр металл өзінен кейінгілерін тұздар ерітіндісінен

ығыстырып шығарады. Салыстыру үшін қатарға сутек те орналасқан. Активтік қатарда
сутекке дейін орналасқан металдар сутекті қышқылдардан ығыстыра алады. Сутектен
кейін тұрған мыс, сынап, күміс, платина және алтын қышқыл ерітінділерімен
әрекеттеспейді, өйткені сутекті ығыстыра алмайды. Активтік қатарға сүйеніп, металл,
тұз және қышқыл ерітінділерінің арасындағы реакциялардың жүру мүмкіндігін алдын-
ала болжауға болады. Активтік қатар заңдылығы металды бос күйінде бөліп алуға және
оны коррозиядан қорғауға мүмкіндік береді. B
Al
66,1
0
/Al
3 −=
+
Металдардың электрохимиялық кернеу қатарында алюминий
сілтілік және сілтілік –жер металдарынан кейін орналасқан. Бірақ алюминий беті өте
берік оксидтік қабатпен қапталатындықтан, беткі қабаты тотығып күнгірт тартады да,
ауада біршама тұрақты күйге көшеді. Ал енді оксидтік қабатынан тазартылған
алюминий химиялық белсенді металдың қасиетін көрсете алады.

8. s-элементтерге жалпы сипаттама. Сілтілік металдар,олардың табиғи қосылыстары.
ІІ А топ элем.жалпы сипаттама. Кальций және магний. Судың кермектігі.

1. S-элменттерге жалпы сипаттама.
2. Сілтік металдар, олардың табиғи қосылыстары.
3. II A топ элементтердің жалпы сипаттама.
4. Кальций және магний.
5. Судың кермектігі.

S-элементтер Д.И.Менделеевтің периодтық жүйесінде ІА, ІІА топтардың негізгі
топшаларында орналасқан. ІА – топтың негізгі топшасындағы – литий, натрий, калий,
рубидий, цезий және франций сілтілік металдар деп аталады, электрондық
конфигурациясы – nS1. ІІА топтың негізгі топшасындағы кальций, стронций, барий
және радий сілтілік жерметалдар деп аталады, электрондық конфигурациясы – nS2.
ІА – элементтерінің сыртқы электрондық қабатында бір S1-электрон ядромен әлсіз
байланысты болатындықтан, оны беріп жіберіп, күшті тотықсыздандырғыщ қасиет
көрсетеді: Барлық қосылыстарында иондық байланыс түзеді және тотығу дәрежелері
тұрақты +1-ге тең болады. ІІА-элементтерінің сыртқы электрондық қабаттарында
жұптасқан екі S-электрон болады (nS2), қоздырғанда бір электрон басқа р-орбитальға
ауысып, тұрақты +2 тотығу дәрежесін көрсетеді. Сілтілік жерметалдар да күшті
тотықсыздындырғыштар, бірақ сілтілік еталдарға қарағанда активтіктері төмен,
радустары кіші және иондану энергиялары жоғары. Жоғарыдан төмен қарай топ
бойынша сілтілік және жер сілтілік металдаожың негіздік, тотықсыздандырғыш
қасиеттері артады. Сілтілік және жерсілтілік металдар активті болғандықтан жер
қыртысында тек қосылыс түрінде кездеседі.Натрий, калий, магний және кальций
хлормен бірге ағзаның электролиттік фонын құрайды;ке йбір ферменттердің
активаторлары болып табылады; кальций сүйек ұлпасының бейорганикалық
заттарының құрамына кіреді, қанның ұю процесіне қатысады, бұлшық еттің
жиырылуында маңызды роль атқарады. Медицинада S -элементтер кеңінен
қолданылады.

Оттегінің биологиялық ролі. Озон мен оттегін медицинада қолдану, озонның
табиғаттағы ролі. Озон мен сутегінің асқын тотығының бактерицидтік әсері.
Табиғатта оттегі негізінен фотосинтез нәтижесінде түзіледі, ол жапырақтарда және теңіз
балдырларында жүретін үдеріс.
6СO2 + 6Н2O → С6Н12O6 + 6O2↑
Осы оттегімен адамдар мен жануарлар тыныс алады, одан басқа жер қыртысындағы
минералдар түзіледі. Табиғатта оттегінің қатысуымен тоттану, шіру, aшy сияқты бүліну
үдерістері де жүріп жатады. Оттегінін, атмосферадағы қоры 1,5•10
15
т, оның 1•10
10

тоннасы жану үшін жұмсалады. Тыныс алу жеке ағзаның өмірі үшін, ал шіру - эволюция
(даму) үшін маңызды үдерістер. Оттек медицинада тыныс алуы нашарлаған, уланғаг
адамдарға дем алдыру, жер астында, су астында жұмыс істегенде, өте биікке ұшқанда
тыныс алу үшін қолданылады, оттекті әр түрлі ауруларға қарсы емдік мақсатта қолдану.
Тыныс алу және қан айналу жүйелері бұзылғанда, түрлі газдармен уланғанда, естен
танып қалғанда, өкпеде ісік пайда болған жағдайда және ауыр хирургиялық
операциядан кейін қолданылады. Озон қабатының тесілуінен адам баласы ісік ауруына
шалдығады екен. Сонымен қатар тері ісігі, көз ауруларын қоздырып, егістік
алқаптарына зақым келтіреді. Әлемде индустрия мен түрлі экологиялық зияны бар
салалар қарқынды дамыған сайын атмосфераның озон қабатына тиіп жатқан зиянды
әсерлер көп. Озон қабаты жұқарып, тіпті, кей жерлерде озон тесіктері пайда болды. Бұл
дегеніміз сол тесік пайда болған аймаққа және жердегі тіршілік үшін қауіп төнгендігін
білдіреді. Озон қабатының тесілуіне адамдардың ықпалы қатты әсер етеді.сутегінің
асқын тотығы жанасқан кезде белсенді оттегі босап шығады,сутегінің асқын
тотығының жиналуы нәтижесінде ферменттік антиоксиданттың- каталазаның
активтілігі мен концентрациясының төмендеуіне алып келеді. Сутегі асқын тотығы -
түссіз мөлдір сұйықтық айқын бактерицидтік және спорацидтік әсері бар.
Сілтілік металдар І топшада орналасқан: литий Li, натрий Na, калий К, рубидий Rb,
цезий Cs, франций Fr. Франций - радиобелсенді элемент. Олардың валенттілік
электрондарының жалпы формуласы ns
1
(n = 2-7). Олардың топтық атауы - сілтілік
металдар — сумен әрекеттескенде күшті негіз - сілті түзуіне байланысты қойылған .
Сілтілік металдардың кейбір қасиеттері
Атомды
қ
номері
Атауы,
таңбас
ы
Атом
радиус
ы,
нм
Иондық
радиус
ы,
нм
Иондалу
Потенциал
ы,
эВ
Электртерістілікт
ері
p,
г/см
³
tбулану
,
°C
tқайна
у,
°C
3
Литий
Li
0,152 0,078 5,32 0,98 0,53 181 1347
11
Натрий
Na
0,190 0,098 5,14 0,93 0,97 98 883
19
Калий
K
0,227 0,133 4,34 0,82 0,86 64 774
37
Рубиди
й Rb
0,248 0,149 4,18 0,82 1,53 39 688
55
Цезий
Cs
0,265 0,165 3,89 0,79 1,87 28 678

Сілтілік металдарда валенттілік электрондары s-деңгейшесінді орналасқан, сондықтан
оларды s-элементтері деп те атайды. S элементтері қалыпты жағдайда кристалдық күйде
болады, басқа металдарға қарағанда тығыздықтары төмен (27-кесте). Литий, калий және
натрий судан жеңіл (0,53 - 0,86 г/см3), сондықтан су бетінде қалқып жүреді. Олардың
балқу және қайнау температуралары төмен, бұл олардың кристалдық торларындағы
металдық байланыстың әлсіз болуынан. Бұл металдар және олардың қосылыстары
жалын түсін төмендегідей өзгертеді: литий — кармин қызыл, натрий - сары, калий -
күлгін түске бояйды.
Бұл элементтердің сыртқы электрондық қабаттарында тек бір ғана электрондары бар,
оларды оңай беріп жіберіп, өзінің алдында тұрған бекзат газдардың аяқталған
электрондық құрылысын қабылдайды. Қосылыстарында үнемі бір валентті, тотығу
дәрежелері -0, + 1, күшті тотықсыздандырғыштар. Тотықсыздандырғыштық қасиеттері
топ бойынша жоғарыдан төмен қарай артады, себебі атом радиустары осы бағытта өседі.
Литий сумен енжарлау, ал натрий белсендірек, калий шабытты әрекеттессе, рубидий
қопарылыс бере реакцияласады. Бұл элементтердің оксидтері – негіздік оксидтер, ал
гидроксидтері суда жақсы еритін сілтілер, олардың қасиеттері жоғарыдан төмен қарай
артады.
Сілтілік металдар тікелей барлық бейметалдармен, сонымен бірге сумен,
қышқылдармен әрекеттеседі. Табиғатта тек қана байланысқан түрде (хлоридтер,
силикаттар, сульфаттар) кездеседі. Сілтілік металдардың жоғары реакциялық
қабілеттерін ескеріп, оларды керосиннің немесе парафин майының (сұйық қаныққан
көмірсутектер) астында сақтайды. Топтың негізгі топшасының металдары Бериллий Ве,
магний Mg, кальций Ca, стронций Sr, барийBa және радий Ra периодтық жүйенің IIА
тобын түзеді. Үш металл сілтілікжер металдар топшасын құрайды. Өқлай аталу себебі,
олардың оксидтері алхимия кезеңінде «жер» деп аталған, ал оларды суда еріткенде
сілтілер алынған. Магний, кальций, стронций, барийді таза күйінде ағылшын химигі
Г.Дэви 1808 ж., бериллийді металл түрінде 1828 ж. Неміс химигі Ф.Велер, сондай-ақ
радиоактивті металл радийді 1910 ж. француз химиктері П. Кюри мен М. Кюри алған.
Бериллий – химия тарихына ғылыми пікірталастың элементі ретінде енгізелген. Д.И.
Менделеев оның атомдық массасын түзетіп, периодтық заңының дұрыстығын
дәлелдегені сендерге белгілі. Зерттеулер Менделеевтің болжауларының растығын
дәлелдеді. Атомдардың құрылысы және химиялық белсенділігі. Бұл топшаның барлық
өкілдері s– элементтері. Жай заттары – типтік металдар. Бериллий топшасы элементтері
атомдарының сыртқы деңгейінде екі электроннан бар. Оларды беріп жіберіп,
қосылыстарда тұрақты +2 тотығу дәрежесін көрсетеді. Топшаның барлық металдары –
күшті тотықсыздандырғыштар, бірақ сілтілік металдарға қарағанда едәуір әлсіздеу
Cудың кермектігі— құрамында кальций (Са2+) мен магний (Мg2+) иондарының
(негізінен карбонат түрінде) болуынан қалыптасатын судың қасиеті.
Cудың кермектігі көрсеткіші 1 литр судағы миллиграм-эквивалентпен (мг-экв/л), кей
елдерде градуспен өлшенеді. Табиғи сулардың кермектігі өте кең ауқымда ауытқиды:
тайга мен тундра белдеміндегі өзен, көлдерде 0,1-0,2 мг-экв/л-ден кейбір жер асты
сулары мен мұхит, теңіз суларында 80-100 мг-экв/л-ге дейін. Кермек су тұщы болса да,
нашар сабындалады, бу қазандықтарының қабырғаларына тат түзеді, қант, былғары
және басқа да көптеген өнеркәсіп салаларында пайдалануға жарамайды. Cудың
кермектігі анықтамасы бойынша: жалпы, уақытша (жойылатын), тұрақты, карбонаттық,

қалдық болып бөлінеді. Жалпы кермектік суда кальций мен магнийдің барлық
тұздарының болуынан қалыптасады. Уақытша және карбонаттық кермектік онда
кальций мен магнийдің тек гидрокарбонаттық (HCO3)және карбонаттық (СО32~)
тұздарының болуымен байланысты. Мұндай кермектілікті суды қайнату арқылы
кетіруге болады. Тұрақты (жойылмайтын) кермектік жалпы және жойылатын
кермектіктердің айырымына тең. Қалдық (бейкарбонаттық) кермектік жалпы және
карбонаттық кермектіктердің айырымына тең. Біздің елімізде судың кермектігі 1 дм
3

судағы Са2+ мен иондарының миллиграмм-эквиваленттік мелшерімен көрсетіледі.
Кермектіктің бір мг-экв-ті 20,04 мг/дм
3
кальций мен 12,16 мг/дм
3
магнийдің
косындысына тең. Шетелдерде cудың кермектігі неміс (H°), француз (F°), ағылшын
және американ (А°) градусымен өлшенеді. Осы өлшемдермен салыстырғанда 1 мг-экв -
2,8 Н°, 5,0 F°, 3,5 А° ағылшын, 50,0 А° американ градусына тең. Табиғи сулар кермектік
дәрежесіне қарай бес топқа бөлінеді: өте жұмсақ су (1,5 мг-экв-ке дейін), жұмсақ су
(1,5—3,0 мг-экв), орташа кермек су (3,0—6,0 мг-экв), кермек су (6,0—9,0 мг-экв) және
өте кермек су (9,0 мг-экв-тен жоғары). Қазақстанда ауыз су ретінде жалпы кермектігі
7—20 мг-экв болатын жер асты сулары пайдаланылады.
Табиғи сулар кермектік дәрежесіне қарай:
•
o өте жұмсақ су (1,5 миллиграм-эквивлентке дейін)
o жұмсақ су (1,5-3,0 миллиграм-эквивлентті)
o орташа кермек су (3,0-6,0 миллиграм-эквивлентті)
o кермек су (6,0-9,0 миллиграм-эквивлентті)
o өте кермек су (9,0 миллиграм-эквивленттен жоғары)
болып бес топқа бөлінеді. Қазақстанда ауыз су ретінде жалпы кермектігі 7-20
миллиграм-эквивлентті табиғи сулар пайдаланылады.
ІІА топша элементтерінің жалпы сипаттамасы.
ІІА топша элементтерінің оксидтерін бұрын «жер» деп атаған, олардың судағы
ерітінділері сілтілер болғандықтан бұл элементтердің топтық атауы – сілтілік – жер
металдары .
ІІА топша элементтері – бериллий Be, магний Mg, стронций Sr, барий Ba, радий Ra.
Бұлардың ішінде радий табиғаты радиоактивті элемент, оны 1898 жылы Мария және
Пьер Кюрилер ашқан. Радийдің α- ыдырауы нәтижесінде радон түзіледі:
Радийдің қосылыстары емдік қасиеті бар радон алуда қолданалады. Табиғи радон
көздері еліміздің шығысында орналасқан «Рахманов қайнарлары» деп аталатын
шипажайда кездеседі.
Бериллийдің қасиеті осы топшадағы басқа элементтердікінен өзгеше болып келеді. Ол
сілтілік – жер металдарына жатпайды. Бериллийдің оксиді мен гидроксиді екідайлы
қасиет көрсетеді. Себебі Be мен Al периодтық жүйеде диагональ бойында орналасқан.
Бериллий өте қатты, ашық – сұр түсті металл; құрғақ ауады тұрақты, сумен қыздырғанда
ғана әрекеттеседі, Ол атомдық реакторларда нейтрондардың тежегіші ретінде
қолданылады. Сол мақсатта көп мөлшерде Өскеменнің Ү лбі металлургиялық
зауытында өндіріледі. Бериллиймен улану өкпенің қатерлі ісігіне шалдықтырады.
Сілтілік – жер металдар ақсұр түсті, сілтілік металдардан қаттырақ, аллотропиялық
түрөзгерістері жоқ элементтер; олар да, сілтілік металдар сияқты
тотықсыздандырғыштар.

Кальций табиғатта таралуы бойынша бесінші орында, оның ең көп кездесетін минералы
кальцит CaCO3 (мәрмәрдің, бордың, әктастың негізгі құраушысы), доломит CaCO3
MgCO3, гипс CaSO4 2H2O, фосфорит Ca3(PO4)2, апатит 3Ca3(PO4)2 CaF2, балқытқыш
шпат CaF2, норвегиялық селитра Ca(NO3)2. Кальций ионы жануарлар мен адамдардың
сүйегі мен тісінің құрамына кіреді.
Кальций минералдарының бай қоры Қаратау өнірінде кездеседі.
Алынуы: Кальцийді өзінің хлоридінің балқындысын (KCl қосып) 850
0
C-та
электролиздеп алады:

Cудың кермектігін анықтау және жою тәсілдері
Су кермектігін жою немесе төмендету суды жұмсарту деп аталады. Жұмсақ су
құрамында кальций мен магний карбонаттары аз, кермектік мөлшері 3,0 мг-экв/л-ден
төмен шаманы көрсететін су. Жұмсақ су тобына жаңбыр, еріген қар және мұз сулары
жатады. Термиялық өндеу Осы тәсілдің мәні суды алдын-ала 70 – 80 оС дейін жылыту
немесе қайнатуда болып тұр. Бұл тәсіл тек уақытша (карбонатты) кермектікті жояды.
Уақытша кермектікті суды қайнату арқылы (ерімейтін карбонаттар СаСО3 және MgCO3
(Са2+, Mg2+ катиондары қақ түрінде тұнады) жоюға болады: Ca(HCO3)2 = CaCO3 ↓ +
CO2 ↑ + H2O
Магнийдің гидрокарбонаттардың ыдырау процессі кальций гидрокарбонатардың
ыдырауы процесінен күрделірек өтеді. Бұны былай түсіндіруге болады: магнийдің
карбонаты (кальций карбонатына қарағанда) оның гидроксидінен неғұрлым ерігіш
болып келеді. Егер уақытша кермектік жойылмаса, онда тұрмыстық металлдық
ыдыстарда, бу қазандарында, сумен жылыту жүйелерінде қақ қабаты пайда болады. Бұл
жылу беру коэффициентін төмендетеді. Сонымен отынның артық жұмсалуы байқалады.
Су құрамында неғұрлым көп темір болса, қақ түсі соғұрлым қоңыр болады. Термиялық
өндеу кезінде судағы ерімтал газдардың мөлшерін төмендетуге болады. Олардың
ерігіштігі температураның өсу кезінде төмендейді. Суды химиялық жолмен өндеу
(реагентті тәсіл) Бұл тәсіл тұрақты да, уақытша да кермектікті жою үшін арналған.
Тәсілдің мәні – кермектікке әкелетін иондар мен аз еритін қосылыстар түзуші жоятын
арнайы реагенттермен суды өңдеу. Мұндай реагентерге: сода (Na2CO3), сөнбеген (CaO)
және сөнген әк (Ca(OH)2), әртүрлі натрий фосфаттары (Na3PO4, Na6P6O18) және т.б .
Суды әкпен өңдегенде (сөнген не сөнбеген) оның уақытша кермекігі жойылады және
сілтілігі төмендейді. Бұл процесс әктеу немесе декарбонизация деп аталады.
Карбонатты және бейкарбонаты кермектікті қатар жою үшін өнеркәсіпте әкті-содалы
тәсіл кең тараған: бұл СаО және Nа2СО3 қоспалармен суды өңдеу. Бұл тәсілмен
жұмсартылған судың кермектігі 0, 5 – 0, 1-ге тең. Ионалмасу тәсілі Бұл өнеркәсіпте кең
қолданылатын (көбінесе гидрометаллургияда) физико-химиялық тәсіл. Тәсіл
кермектікті жою және деминерализациялау үшін қолданылып, кермектікті ғана жоймай,
бұнымен қатар суды толығымен тазартады. Мұндай тазартудан өткізілген су құрамында
бейтаныс иондар: не катиондар, не аниондар кездеспейді. Бұл тәсіл кейбір заттардың
суда ерімейтін иондарын сыртқы ортадағы иондарға стехиометриялық түрде алмасу
қабілеттілігінде негізделген. Мұндай қасиеттерге ие заттар ионалмастырғыштар
(ионалмасу сорбенаттары) немесе қысқаша иониттер деп аталады. Иониттердің көбісі –
қатты, шекті ісінетін, амофты және кристалды құрылымды заттар. Олар матрицадан
және оған бекітілген ионогенді немесе комплекс түзуші топтардан тұрады. Иониттер

табиғи суды ерімейтін қоспалардан тазартып қоймай, сонымен қатар онда еріген
заттардан да тазартып сапасын жақсартады. Өнеркәсіпте ионалмасу сүзгісінің
көмегімен кальций және магний иондарын натрий және калий иондарына алмастырып,
жұмсақ су алады.

9. d-элементтерге жалпы сипаттама. Мыс. Мырыш. Темір. Хром. Қазақстандағы
мыс, мырыш, темір, хромның кен орындары, коррозия

1. D- элементтерге жалпы сипаттама.
2. Мыс, Мырыш, Темір, Хром.
3. Қазақстандағы мыс, мырыш, темір, хромның кен орындары, коррозия

D-элементтердің химиялық сипаты сыртқы электрон қабатында 2s электрон (кейде
1s электрон) болатын атомдардың электрондық құрылысымен анықталады. Кезекті
электрондар сыртқы электрондық қабаттан санағанда ішкері екінші қабатқа түсіп, d-
деңгейшені толтырады. Бұл элементтер атомдардың сыртқы электрондары ядромен
әлсіз байланысқан, оған иондану энергиясы шамасының төмендігі айғақ.
Сондықтан d-элементтер химиялық реакцияларда металдар сияқты оң тотығу
дәрежесiн көрсетеді.
Периодтарда d-элементтер типтік металдар мен типтік бейметалдар арасында
орналасқандықтан, оларды ауыспалы элементтер деп атайды. Ауыспалы элементтердiң
периодтарында реттік нөмірі өскенде сыртқы электрондық кабаттың кұрылысы
өзгермейдi (сыртынан санағанда d- деңгейімен электрондар саны ғана өзгередi).
Нәтижесiнде бұл элементтердiң қасиеттері негiзгi топша элементтеріне қарағанда аз
өзгередi. Топтарда косымша топша элементтерiнiң металдық қасиеттері реттік нөмірі
өскенде кемидi де, V жене VI период металдарының қасиеттерінде бiршама ұқсастықтар
байқалады.
Ауыспалы элементтердiң атомдары химиялық байланыс түзу үшiн сыртқы деңгейдегі
электрондарды ғана емес, сонымен бiрге d-электрондар мен сырттан санағанда екiншi
деңгейдің бос орбитальдарын пайдаланады. Сондықтан оларға ауыспалы тотығу
дәрежелерi және әртүрлi оксидтер, гидроксидтер және басқа қосылыстар түзу тән. Бұл
кезде қосылыстарда d-элементтерi жоғары тотығу дәрежесiн көрсетеді, тура осындай
тотығу дәрежесiн көрсететін негiзгi топшалардағы бейметалдардың қосылыстарына өте
ұқсас болады.
Маңызды d-элементтер: мыс, мырыш, хром және темір

Қазақстандағы мыс, мырыш, темір, хромның кен орындары
Қазақстанның кен ресурстары - Қазақстан кен байлықтарының қоры, елдің даму
стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Қазақстан кен байлықтарының
қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық
шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен
қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі
республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып,

Қазақстанның дүниежүзілік рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген
өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді.
Маңызы, топтары
Минералдық шикізат ресурстары маңыздылығы жағынан үш топқа бөлінеді:
• Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экономикалық-саяси
мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен
орындары.
• Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық
бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір,
марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары.
• Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс,
фосфор, барит кен орындары кіреді.
Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін
кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін
өндіреді және өңдейді.
Мыс, Cu – элементтердің периодтық жүйесінің І-тобындағы химиялық элемент,
атомдық нөмірі 29, атомдық массасы 63,546. Табиғатта тұрақты екі изотопы бар:
63
Cu
және
65
Cu. Жер қыртысындағы массасы бойынша мөлшері 4,7.10 –3%. Негізгі
минералдары: халькопирит, халькозин, ковеллин, малахит, азурит. Пластикалық қызыл
түсті металл, кристалл торы қырлары центрленген кубтық, тығыздығы 8,94 г/см
3
, балқу
t 1084,5°С, қайнау t 2540°С, тотығу дәрежесі +1, +2. Құрғақ ауадағы бөлме
температурасында тотықпайды. Қыздырғанда ауада CuО және Cu2О-ға дейін тотығады,
галогендермен, S, Se, HNO3, H2SO4-пен әрекеттеседі. Аммиак, цианидтермен, т.б.
кешенді қосылыстар түзеді. Сульфид концентратын балқытып, одан түзілген мыс
штейнін қара мысқа дейін тотықтырып, оны жалынмен не электролиттік әдіспен тазарту
арқылы; гидрометаллургиялық әдіс – құрамында мысы бар минералдарды күкірт
қышқылымен (немесе NH3 ерітіндісімен) өңдеп, одан әрі электролиздеу арқылы алады.
Мыс кабельдердің, электр қондырғылары мен жылу алмастырғыштардың ток өткізгіш
бөлігін жасау үшін пайдаланылады; қорытпалардың (латунь, қола, мыс-никель, т.б.)
құраушысы ретінде қолданылады.
Мырыш (лат. Zincum), Zn – элементтердің периодты жүйесінің II-тобындағы химиялық
элемент, асыл металдардың бірі. Реттік нөмірі 30, атом массасы 65,39.
[1]
Мырыш ерте
заманда жез түрінде белгілі болған, таза түрі 16 ғасырда алынған. Жер қыртысындағы
массасы бойынша мөлш. 8,3×10
-3
%. Ол полиметалды сульфид кендерінің құрамында
кездеседі. Негізгі минералдары: сфалерит (мырыш алдамышы) және вюрцит,
смитсонит, каламин, цинкит. Мырыш гексагональды тығыз қапталған торы бар күміс
түсті ақ металл, тығызд. 7,133 г/см
3
, балқу t 419,5°С, қайнау t 906°С. Тотығу дәрежесі
+2. Ылғал ауада және суда 200°С-қа дейін тұрақты, тотығуға гидроксикарбонатты беттік
пленкасы кедергі жасайды; қышқылдар және сілтілермен, аммиак және аммоний
тұздарымен, ылғал күйіндегі Cl2, Br2-мен, қыздырғанда О2-мен әрекеттеседі. Құрамында
М. бар концентраттарды күйдіріп, әрі қарай алынған күйдіргіні Н 2SO4-пен
сілтісіздендіру және ZnSO4 ерітіндісінен Мырышты электрлік тұндыру арқылы
алынады. Мырыш жез, нейзильбер, томпак, тағы басқа қорытпалардың құраушысы;
болат және шойынды мырыштау үшін (бұл кезде коррозияға қарсы қаптама түзіледі),

ұшақтар мен автомобильдердің майда бөлшектерін, химиялық ток көздерінің
электродтарын жасауда, күміс пен алтынды қорғасыннан бөлуде қолданылады.
Хром (лат. Chromіum), Cr — элементтердің периодтық жүйесінің VІ тобындағы
химиялық элементі, атомдық номері 24, атомдық массасы 51,996. Тұрақты төрт изотобы
50Cr(4,31%), 52Cr (83,76%), 53Cr (9,55%), 54Cr (2,38%) бар. Олардың ішіндегі
маңыздысы жасанды жолмен алынған радиоактивті изотопы 51Cr (T1/2 = 27,8 күн ).
Физикалық қасиеттері
Хром — ақ, сұр түсті, қатты, ауыр балқитын металл, балқу температурасы 1910°C,
қайнау температурасы 2480°C, тығыздығы 7,14 грамм/куб сантиметр.

Химиялық қасиеттері
Қалыпты температурада фтормен, 600°С-тан жоғары температурада галогендермен,
күкіртпен, азотпен, көміртекпен, кремниймен, т.б. көптеген металдармен әрекеттеседі.
Оттекпен өте жоғары температурада әрекеттесіп Cr2O3 тотығын түзеді, оның
гидрототығы (Cr(OH)3) амфотерлі. Cульфидтері суда гидролизденеді. Сутекпен
әрекеттесуге бейім емес, бірақ оны өзіне сіңіріп алады.
Тотығу дәрежелері +1, +3, +6, кейде +1, +4, +6. Қосылыстары күшті
тотықсыздандырғыш, тотығу дәрежесі +6 болатын қосылыстары (хром ангридриді
CrO3, хроматтар) тотықтырғыш.
Сұйық қышқылдардан сутекті ығыстырады.
Хром кешенді қосылыстар түзуге бейім. Ол құрамда оттек бар қышқылдармен
әрекеттесіп нитрат Cr(NO3)3·9H2O, сульфат Cr2(SO4)3·18Н2О тұздарын түзеді.
Хром қолданылуына қарай таза күйінде немесе темірмен қорытпасы — феррохром
түрінде (құрамында 60 — 85% Cr) өндіріледі. Оны хром кентастарын тікелей
тотықсыздандыру арқылы алады. Таза хром өзінің тотығын Cr2O3 алюминотерм.
әдіспен, сондай-ақ кейбір тұздарын электролиздеу арқылы алынады. Тотығу дәрежесі
+3 болатын хром көптеген тұздар, ашудастар түзеді. Хром-калий ашудасы былғары
илеуде, мата өнеркәсібінде, кино пленкасын жасауда қолданады. Хром металдан
жасалған бұйымдардың бетін хромдау үшін пайдаланылады. Құрамында хром бар болат
таттанбайды, қажалмайды және үйкеліс пен қызуға төзімді келеді
Ашылу тарихы
Хромды 1797 жылы француз химигі Луи-Николя Воклен (фр. Louis-Nicolas Vauquelin;
1763 — 1829) крокоит минералының құрамынан ашқан.
Табиғатта таралуы
Хром кең тараған элемент. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 2•10
–3
%.
Өнеркәсіптік маңызды минералы — хромит, оның бай кендері Солтүстік Оралда, Кавказ
сыртында, Батыс Қазақстанда кездеседі. Батыс Қазақстандағы кені Ақтөбедегі хром
қосылыстары заты мен ферроерітінді затын хроммен қамтамасыз етеді. Оның ішінде
Хромтау қаласындағы (Дөң кең байыту комбинаты) Қазақстанға ең үлкен мөлшерде
хромды қамтамасыз етеді.
Хром рудалары
Хром рудалары - металл күйінде хром мен хром қосылыстарын бөліп алуға жарамды
табиғи минералдық түзілімдер. Жер қыртысындағы хромның орташа мөлшері 70 г/т.
Хром рудаларының минералдарынан саналатын хромпинелидтерге магнохромит,
хромпикотит, алюмохромит, феррихромпикотит жатады. Металлургиялық мақсат үшін

құрамында хром тотығының мөлшері 45% - тен астам жоғарңы сортты рудалар қажет.
Хром рудалары Қазақстанда Қостанайда (Аққарға, Жетіқара, Құндыбай),
Ақтөбе[[]]де(Кемпірсай) және Семей (Шар) облыстарының жерінде орналасқан.
Барланған және пайдаланудағы ірі өндірістік кендері Кемпірсай хромит кендері
тобымен байланысты. Осы кендер негізінде КСРО хромиттің барланған және жылдық
өндірілу мөлшері жағынан, Қазақстанның арқасында дүние жүзілік рейтинг бойынша
бірінші орынды иеленді. Дүние жүзінің қырық еліне экспортқа шығарылатын осы
кендердің рудалары сапасына хром тотығы мөлшері жөнінен жер шарында сыңарлас
келетін бір де бірі жоқ. Бұл кен рудалары Ақтөбе хром қосындылары зауыты, Ермак
ферроқорытпа зауытында қорытылады.
Темір (лат. Ferrum)
[2]
— Менделеевтің Периодтық кестесінің 4-ші периодының 8-ші
қосымша тобындағы химиялық элемент; Алюминийден кейін жер қабатындағы ең кең
таралған металл. Металдар қатарына жататын химиялық белсенді элемент. Темір екі
жағдайда кездеседі. Оның бірі — жердің өзінен пайда болған жерлік (теллурлық ) темір,
екіншісі — аспаннаң метеорит түрінде жерге түскен космостық темір.
Рет нөмірі - 26, атомдық массасы - 55,847
Темір элементінің қасиеттері
Физикалық қасиеттері
Ақ сұр түсті, металдық жылтыры бар, электр тогы мен жылуды жақсы өткізетін,
магнитке тартылатын, жұмсақ, созылғыш металл. Жылтырлығы металл типтес.
Магниттік қасиеті бар.
Темірдің қаттылығы 4—5; меншікті салмағы 7—8. Куб формасы бойынша жымдастығы
бар. Сынығы созылыңқы.
Тығыздығы 7, 864 г/см3, балқу t ═1539 С.
Темірдің 769 С градусқа дейін магниттік қасиеті сақталады.
Платинадан айырмашылығы , мұны HN0 3 жақсы ерітеді. Сингониясы куб;
гексаоктаэдр формасында. Оның түйірлері кейде уақ тұтас форма түрінде байқалады,
сирегірек болса да үлкен кесектері де кездеседі. Темірдің бірнеше полиморфтық
модификацияда болатыны анықталған, олардың жоғарғы температуралы
модификациясы — ү-Ғе (906°-тан жоғарырақ ) . Ішкі құрылысы жақ орталықты куб.
Төменгі температурасы — а-Ғе (906°-тан төменірек). Ішкі құрылысы жабайы орталықты
куб.
Химиялық қасиеттері
Темір атомының құрылысы: 26 электрон, 26 протон, салыстырмалы атомдық массасы
56, 30 нейтрон, 4 электрондық қабат, 2) 8) 14) 2),
Электрондық конфигурациясы: 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2
Тотығу дәрежесі 0,+2,+3, кейде +6; тотықсыздандырғыш болып табылады.
Жай заттармен және күрделі заттармен реакцияға түседі. Таза темір магниттелуге, тез
магниттік қасиеттерін жоюға бейім. Сондықтан оны трансформаторлар,
электромоторлар, электромагниттер, және микрофон мембраналарын жасауға
қолданады. Темір көбінесе болат және шойын құймалары түрінде пайдаланылады.

10. р-элементтерге жалпы сипаттама. Алюминий және оның қосылыстары

1. Р-элементтерге жалпы сипаттама
2. Алюминий және оның қосылыстары

Р-элементтерге жалпы сипаттама
Р-элементтерге Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесінің 3А-8А топтарында орналасқан
элементтер жатады.
р – элементердің сыртқы электрондық қабатында бірден алтыға дейін электрон
болатыны белгілі. Периодтық жүйеде 30р элемент бар. Бұл р – элементтер немесе
олардың ұқсастары ІІІА, ІVА, VА, VІа, VІІА, және VІІІА топшаларын құрайды. Сыртқы
электрон қабаттарының құрылысы мынадай қатарда дамиды: ns
2
np
1
, ns
2
np
2
, ns
2
np
3
,
ns
2
np
4
, ns
2
np
5
, ns
2
np
6
.
Al басқа р – элементтердің тотықсыздандырғыштық белсендігі айтарлықтай нашар.
Керісінше ІІІА-дан VІІА топшаға біртіндеп ауысқанда, бейтарап атомдардың
тотықтырғыштық белсендігі артатыны байқалады, себебі р – элементтердің
электртерістігі артады.
р– элемент атомдарында тек р – электрондары ғана емес, сыртқы деңгейдің s –
электрондары да валентті болып табылады. р – элементтердің жоғары оң тотығу
дәрежесі өздері орналасқан топ нөмеріне сәйкес келеді. Периодтық жүйенің ІІІА
топшасында кең таралған элементтер – В, Al, Ga, In, Tl. Олардың атомдарының сыртқы
деңгейінде 3е s
2
p
1
болады. Қозбаған күйде р – электрон ғана жұптаспаған. Бірақ бұл
эелементтердің тотығу дәрежесі +3 .д. көрсетеді, өйткені электронды s-тен р-күйге
ауыстыру үшін аз энергия қажет. Тек талий көбінсе +1т.д. тән. Бұл топшаның барлық
элементерінің Э2О3 типті оксидтер түзуі көп мөлшерде жылу бөлумен жүреді. Э(ОН)3
типті екідайлы қасиет көрсететін гидроксидткр сәйкес келеді.

Алюминий және оның қосылыстары
Алюминий – периодтық жүйенің ІІІ периодының ІІІ А топшасында орналасқан екідайлы
элемент. Оның электрондық конфигурациясы:
+13Al ) ₂)₈)₃ 1s² 2s² 2p6 3s² 3p¹
Табиғатта Ar(Al)=27 болатын тұрақты бір ғана изотобы бар. Оның сыртқы деңгейінде d
- орбиталь бос және атом радиусы кішілеу болғандықтан комплекс түзуші бола алады.
Координатциялық саны - 4 және 6.
Табиғатта таралуы. Алюминий – табиғатта кең тараған элемент. Таралуы жағынан ол
- металдар арасында бірінші, ал жалпы үшінші орындағы элемент. Алюминий белсенді
элемент болғандықтан табиғғатта тек қосылыс түрінде кездеседі. Оның маңызды
кендеріне – Al₂O₃ (корунд, рубин, сапфир)
KAlSi₃ O ₁₀ортоклаз, NaAlSi₃O₁₀ альбит, Ca(AlSiO₄)² aнортит, KNaAlSiO₄ нефелин,
Na₃AlF₆ криолит, Al₂O₃*xH₂O боксит жатады. Алюминий кендері Хибин тауларында,
Оралда, Сібірде, Қазқстанда Торғайда коптеп кездеседі.
Алынуы. Бұрын алу өте қиын болғандықтан, алюминий аса бағалы металдар қатарында
болған. Қазір алюминийді глинозем мен бокситтен элекролиздеп алады. Глинозем мен
бокситте алюминий оксид түрінде Al2O3 болады. Оның балқу темпуратурасы ≈2050°С.
Балқу температурасын төмендеті, электролиз жақсы жүру үшін боксид пен криолит
Na₃[AlF₆] қоспасына кальций фторидіy CaF2 қосып қыздырады. Сонда ғана қоспаның
балқу температурасы ≈960°C - қа төмендейді.

Физикалық қасиеттері. Борға қарағанда алюминийдің металдық қасиеті жоғары. Таза
алюминий – күмістей ақ, қатты, иілімді металл, ол оңай фольга болып жайылады және
сым түрінде созылады. Алюминий жеңіл, электр және жылу өткізгіштігі жоғары металл.
Осы қасиеттеріне байланысты электрөткізгіш құралдар жасауға кең қолданылады.
Балқу температурасы
Химиялық қасиеттері. Алюминий өте белсенді металл, оттекпен оңай әрекеттеседі.
Сондықтан ауада алюминий бетін оксид қабығы жауып, оны әрі қарай бұзылудан сақтап
тұрады. Ол жұқа болғанымен, өте берік, металдық жылтырын бәсендетеді. Осы оксит
қабыршағынан тазаласа, алюминий атомы өзінің сыртындағы 3 электронын жылдам
беріп, тотықсыздандырғыш қасиет көрсетеді. Оксид қабыршағын алып тастау үшін оны
сынапқа батырады, ол алюминиймен амальгама деп аталатын құйма түзеді. Бұл құймада
алюминий өзінің белсенділік қасиетін сақтап, барлық заттармен шабытты әрекеттеседі.
Жай заттармен әрекеттесу. Алюминий кәдімгі жағдайда галогендермен галогенидтер,
қыздырғанда азотпен нитрид, күкіртпен сульфид, көміртекпен карбид түзеді, ал
катализатор ретінде су қатысқанда иодпен әрекеттеседі.

Күрделі заттармен әрекеттесу. Сыртындағы оксид қабығынан тазартылған алюминий
суменжақсыәрекеттеседі.

Алюминий – екідайлы элемент. Ол сұйылтылған қышқылдармен және сілтілермен
жақсы әрекетеседі: Концентрациялы, суық азот және күкірт қышқылдарымен
әрекеттеспейді, пассивтенеді. Бұл жағдай осы қышқылдарды алюминийден жасалған
ыдыстарда тасымалдауға қолданылады. Алюминий белсенді металл болғандықтан,
көптеген металдарды олардың оксидтерінен тотықсыздандырады:
Металл оксидтерін алюминиймен тотықсыздандыру АЛЮМОТЕРМИЯ деп аталады.
Маңызды қосылыстары. Al₂O₃- қиын балқитын, ақ түсті зат. Табиғатта корунд деген
атпен кездеседі. Алюминий оксиді суда ерімейді, екідайлы қасиеткөрсетеді:
Алюминий гидроксидінің түр өзгерісі екі түрлі болуы мүмкін: кристалдық және
аморфтық. Алюминий гидроксидін алюминий түздары ерітінділеріне сілтімен әсер ету
арқылы алады: Жаңа тұнған Al(OH) 3 ақ қоймалжың тұнба, суда мүлдем ерімейді және
типтік екідайлы гидроксид болып табылады:
Қолданылуы. Алюминий техникада және тұрмыста кең қолданылады. Жеңіл және
бағалы қасиеттері бар құймалар алынатындықтан, оның авиациялық өнеркәсіпте,
автокөлікте, электротехникада электр сымдарын жасау үшін, сонымен қатар жарылғыш
заттарды алуда, химиялық аппаратураларды дайындауда, ғимараттарды салуда,
жиһаздарды, ыдыстарды және т. б. жасауда маңызы зор. Таза металл түрінде
алюминийді химиялық аппаратураларда электр сымдарын дайындауда пайдаланады.
Алюминий жұқа фольга конденсаторлар жасау үшін қолданылады, кабель қаңылтыр
және айна өндірісінде пайдаланады.
Алюминийдің қолданылатын маңызды аймағы – оның негізіндегі жеңіл құймалар
өндірісі. Металдық алюминийді мыс, магний, титан, никель, мырыш, темір негізінде
құймаларды легирлейтін қоспа ретінде кең қолданады. Құймалардың жемірілуге
тұрақтылығы төмен. Кең таралған құймлар силумин – алюминийдің кремниймен
құймасы, дуралюмин – құрамына алюминиймен бірге магний, темір, мыс және марганец

кіреді, магналий – алюминийдің магниймен құймасы. Бұл құймалардың барлығы жеңіл
және берік.


11. Бейметалдар және олардың қосылыстары. Көміртек, кремний және
олардың қосылыстары

Бейметалдардың ішінен сутек пен гелий s-элементтерге, ал қалғаы p-элементтерге жата
ды. Элементтер – бейметалдар қалыпты жағдайда әртүрлі анрегаттық күйде болатын жай
заттарды түзеді. He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn,H2, O2, N2, F2, Cl2 – газдар, Br2- сұйық, ал
қалғандары - қатты заттар.
Бейметалдардың табиғатта таралуы: Бейметалдардың ішінде табитта жай заттар
түрінде азот, оттек және күкірт кездеседі. Жер қыртысында таралуы бойынша бейметал
дар біршама ерекшеленеді. Ең көп таралғандары: оттек, кремний, сутек: Ең сиректері:
мышьяк, селен, йод.
Оңтүстік Қазақстанда Қаратау фосфориттерінде ірі кен орындары бар. Сапасы және
мөлшері бойынша оларға тең келетін ештеңе жоқ. Фосфорит кен орындары сондай-ақ
Ақтөбе облысында Жем өзенінің жоғары ағысында кездеседі.
Қазақстандағы бейметалдардың кен орындары: Бейметалдардың барлығы да
кейбіреулері бос күйінде, кейбіреулері қосылыс күйінде республика өңірінен табылған. ІІІ
топ бейметалы бордың қосылыстары бораттар, борацит немесе гидроборатциттер деп ата
лады. Олар еліміздіңбатысында, яғни Атырау аймағындағы Индерде, Бозшакөлде, сондай-
ақ шығыста Зырян мен Успенде кездеседі. Орталық Қазақстанда Қоңырат пен Жезқазған-
нан да табылған.
IV топ бейметалдары- көміртек С пен кремний Si қосылыстары Қазақстанның барлық
өңірінде бар. Көміртектің мұнай, таскөмір, табиғи газ, тау жыныстары (мәрмәр, бор т.б)
түріндегі бай қорынан басқа, таза графит Семейдің Аягөзі мен Жезқазғанның Ұлытауын
да кездеседі.
Мәрмәр тас CaCO3 – бағалы құрылыс материалы. Ол Таскөлде, Шығыс Қазақстан айма
ғында, Алтынемелде өндіріледі. Ал Ащысайдан қара мәрмәрдың бай қоры табылады.
Кремнийдің Si кремнезем (SiO2*H2O), силикаттар, саз (каолин Al2O3*2SiO2*2H2O),
кварцит (SiO2) деген қосылыстары бар. Оларды өңдеп, шыны, қыш, цемент өндірістерінде
қолданады. Азоттың N қосылысы – селитренник KNO3 деген атпен оңтүстік аймақтарда
табылған. Әсіресе Түркістанда, Қазалыда, Талас аудандарында көп.
Фосфор P фосфорит деп аталатын кені жөнінен Қазақстан дүниежүзінде Хабиннен кейінгі
екінші орында. Ол Қаратауда (ең бай қоры), Ақтөбеде, Маңғыстауда, Қарсақбайда,
Павлодардың Лощинов кешенінде кездеседі. Күкірттің ең бай қоры – Майқайыңда, таза
күкірт Алтайда, Жоңғар Алатауында, сондай-ақ тұздары мирабилит (глаубер тұзы)
Na2SO4* 10H2O Павлодар жеріндегі Ақболат көлдерінде кездеседі. Одан басқа металл
сульфидтері түрінде Жосалыда, Успенде, Ырғызда, Соколов – Сарыбайда, Қоңыратта
кездессе, органикалық қосылыстар құрамында да кең тараған. Таза күкіртті Ақтөбенің
Жаңажол газ өңдеу зауытында өндірсе, «фосфохим» өндірістік бірлестігінде, Ақмола тау

–кен химия комбинатында, Тараз суперфосфат зауытында қосалқы өнім ретінде күкірт
қышқылын шығарады.
VI топтың тағы бір бейметалы – оттек. Ол да әр салада кең түрде қолданылады.
Біздің елімізде сұйық оттек Атырауда, Алматы облысында алынады.
Галогендер топшасындағы фтордың F Қазақстанда кездесетін қосылысы – флюорит CaF2.
Ол Бадамда, Жамбылдың Тасқайнар, Алматының Қызылбелдеу, Семейдің Керегетас
деген жерлерінде бар.
Хлордың Cl галит NaCl деп аталатын қосылысы Аралда, Екібастұзда, Сағызда бар екенін
білеміз. Сондай-ақ Іле Алатауындағы Шөладырдан да табылған. Сильвинит KCl*NaCl
Жыланды да (Ақтөбеде ) кездеседі.
Сынауыққа аздап күкірт қышқылы құйып, үстіне барий хлоридін тамызса, ақ тұнба
түзіледі.
H2SO4 + BaCl2 = 2HCl + BaSO4 ↓ Ақ тұнба
Натрий карбонатына күшті қышқылдармен әсер етсе, «быжылдаған газ» бөліне бастайды.
Ол CO2 газы:
Na2CO3 +2HCl = 2NaCl + H2O + CO2↑

12. Азот, фосфор жәнеолардың қосылыстары Күкірт және оның қосылыстары.
Галогендер

Фосфорға және азотқа жалпы сипаттама беру:
Азот Фосфор
IV А топ элементі
Электрондық формуласы: 7N 1s
2
2s
2
2р
3

Фосфор V а топ элементі.
Оның электрондық формуласы: P 1s 2s 2p 3s 2p
Табиғатта таралуы:
Бос және қосылыс түрінде кездеседі.
Ауада көлемдік үлесі – 78,09%.
Массалық үлесі – 75,6%
Маңызды қосылыстары: NаNО 3, КNО3, Са(NО3)2.
Жер қыртысында мөлшері – 0,01-0,04%
Бұл едәуір көп таралған элемент, жер қыртысындағы
оның мөлшері 0,12%-ті құрайды. Фосфор белсенді,
табиғатта бос күйінде кездеспейді, маңыздысы-құрамына
кальций фосфаты кіретін апатит минералы. Ең көп
таралғаны фторапатит 3Ca (PO ) .Ca F
Алынуы:
1. Аммоний нитридін қыздырып айыру арқылы:
NН4NО2 = N2 + 2Н2О
1. NаNО2 + NН4Сl = N2 ++NаСl +2Н2О
Фосфорды фосфавриттен алады. Оны көмірмен (кокспен)
және құммен араластырып, 1500С электр пешінде
қыздырады:
2Са3 (РО4)2 +10С+6SiO2 =6CaSiO3 +P +10CO↑
Физикалық қасиеті:

N Иіссіз, түссіз, дәмсіз, ауадан жеңіл газ.
Суда ерігіштігі оттектен төмен
ауадан аздап жеңіл - 1960С сұйық күйге
айналады
- 2100С қар тәріздес массаға айналады.
Азотпен салыстырғанда фосфор элементінің бейметал
дық қасиеттерінің кемуі, оның жай заттарының қасиет
теріне әсер етеді.
Фосфордың аллотропиялық түр өзгерістерінің
қасиеттері олардың құрылысымен түсіндіріледі.
Ақфосфор құрылысы толық зертелген (8.9- сурет). Оның
малекулалық кристалдық торы бар. Ақ фосфордың
малекуласы төрт атомды және дұрыс үш қырлы перами
да тәріздес. Фосфордың әрбір атомы перамиданың
төбесінде орналасқан. Малекулалық торлы басқа заттар
ға ұқсас, ақ фосфор жеңіл балқиды және ұшқыш.
Химиялық қасиеті:
Тотықтырғыш, тотықсыздандырғыш қасиет көрсетеді.
N2+3H2 = 2NH3
3Mg + N2 = Mg3N2
N2 + 3Ca = Ca3N2
N2 + 3F2 = 2NF3
3N2 + 2Al = 2AlN3
2Р+3S=P2 S3
2P+3CI2 = 2РСl3
РСl3+CI2 = РСl5
2P+3Ca=Ca3 P2
Са3 Р2 + 6Н2О= 3Cа(ОН)2 +2РН3↑.
6Р+5КСIО3=5KCI+3P2 O5
Қолданылуы:
түрлі қосылыстар, NH2синтездеу, инертті орта, ауа
салқындатқыш жүйеде, цианид алу, нитрид алу, азот
қышқылын алу.
Cа3(PO4)2-фосфорит фторапатит, Р -нәруыз құрам тіс,
сүйек



13. Химиялық өндірістің жалпы ғылыми принциптері . Қазақстандағы химия-
лық өндірістер, металлургия және тыңайтқыш өндірісі

Қазақстандағы химиялық өндірістер
Бүгінгі таңда біздің мемлекет экономикасы әртараптандыруға, жаңа химиялық
өндірістерді құруға және орнығуға бағытталған. Қазақстанның осы саладағы ниеті өте
маңызды, әсіресе осы күнге өнеркәсіп саласының дәрежесін ескере отырып.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың тиімді құрылуын қамтамасыз ету үшін маңызды
әлеуетке ие Қазақстан индустриалды-инновациялық қызметті жаңғыртудың бастапқы
кезеңінде орналасқан. Орыс өнеркәсібінің негізгі қиындықтары өнімге деген сұраныс
қа, моральдық және физикалық тозуға, жетекші қорлардың, әсіресе инфрақұрылымдық
нысандардың, технологиялық артта қалудың, өндіріс бірлігіне жоғары шығындардың
төмендеуімен байланысты.
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010 —
2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының соңғы кеңістігі химия өнеркәсі
бін құру болып табылады. Химия өнеркәсібі, мұнай-химия және кен-металлургиялық
ансамбльдермен қатар, электр энергетикасы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық
дамуына шешуші әсер етеді, өйткені химиялық өндіріс өндіруші экономиканың
барлық салаларын біріктіреді.