Инклюзивті білім берудегі педагогикалық технологиялар

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕ ТИІМДІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

Қазіргі уақытта білім берудің өзекті мәселелерінің бірі – инклюзивті білім беру.

Инклюзив (лат.includio кірістіремін, қосамын) — адресат сөзінің 1-жақ көпше есімдікке қатыстылығын білдіретін есімдік формасы [1].

Инклюзивті білім беру – этникалық тегіне, діни сеніміне, экономикалық мәртебесіне және дамуындағы ерекшеліктеріне қарамастан, барлық балалардың білім алуына және әлеуметтік бейімделуіне жағдай жасау үдерісі [2].
Қазіргі заманда инклюзивті білім беру жүйесі өзекті болғандықтан,бұл мәселемен әлемдегі мұғалімдер қоғамдастығы айналысады. Мұғалімнің инклюзивті сыныптағы жұмысы ерекше және жаңа кәсіби дағдыларды игеруді, жаңа педагогикалық технологияларды игеруді талап етеді.

Көптеген әдебиеттерде «педагогикалық технология» ұғымы əр түрлі түсіндіріледі. «Технология» деген термин гректің түп тамыры techne – өнер, шеберлік, кəсіп жəне logos – ғылым, білім деген сөздерінен шыққан. Екі түп тамырының бірлігін шеберлік туралы ғылым немесе білімді беретін деген сөзді құрайды. Ол өндірістік үдерістерді жүргізудің тəсілдері мен құралдары туралы білімдер жиынтығы[3].

Инклюзивті практиканы жүзеге асыратын мұғалім қызметінің ерекшелігі күнделікті жұмыста, оның әр кезеңінде көрінеді.

Бірінші кезеңде білім беру процесінің барлық қатысушылары – балалар, ата-аналар, мұғалімдер, мектеп әкімшілігі, мамандар арасындағы ынтымақтастық негіздері таныстырылады және қалыптасады.

Сабаққа қандай балалар келетінін алдын-ала білу үшін оқу жылының басталуына дейін олармен танысқан дұрыс. Ата-аналар мен оқушыларды бірінші кездесуге шақыру арқылы танысуға болады. Бұл кездесуде мектеп бойынша экскурсия өткізіп, балалар мен ата-аналарды келесі сыныптың үй – жайымен, дене шынықтыру залымен, асханамен таныстырған жөн; мектеп оқушылары қайда және қалай шешінетінін, ал қайда-ауысуларды өткізетінін көрсеткен жөн. Экскурсиядан кейін бәрін сыныпта жинап, бейресми жағдайда танысқан жөн. Кім екенін, балалар нені жақсы көретінін, не қызықтыратынын білу керек.

Танысу

Танысу барысында мұғалім әр баланың мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін байқай алады. Бұл оған оқу жылының басталуына жақсы дайындалуға, балаларға ыңғайлы оқу үшін қажетті жағдайларды ойластыруға мүмкіндік береді. Әрине, танысу кезінде сіз тек ең керемет ерекшеліктерді байқай аласыз – арбадағы бала, балада-сөйлеу қиындықтары, көру немесе есту проблемалары. Ұзақ бақылау және баланы тану арқылы мұғалім басқа ерекшеліктердің көрінісін байқай алады.

Танысу кезінде тек оқушылармен байланыс орнату маңызды емес, сонымен бірге ата-анасымен дұрыс қарым-қатынас орнатқан абзал. Алғашқы кездесуге мектеп мамандарын - психологты, дефектологты, логопедті шақырған жөн, олар балаларға қажетті дағдыларды дамытуға көмек пен қолдау көрсете алады.

Бейімделу кезеңі

Екінші кезең-бұл әр бала басынан өткеретін мектеп өміріне бейімделу кезеңі. Мектепке барған кезде балалардың жағдайы әдетте нашарлайтыны байқалды. Олар тыныш, мазасыз, гиперактивті немесе гиперпассивті болады. Олардың физикалық денсаулығы нашарлауы мүмкін. Мұндай проблемалар инклюзивті сынып оқушыларынан да тыс қалмайды.

Бірінші сыныпта баланың мектепке қолайлы бейімделуі үшін жағдай жасау, яғни оның жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, сәтті даму мен оқуды қамтамасыз ету өте маңызды.

Бейімделуді жеңілдету үшін балаға күн жоспарын суреттерде ұсынуға болады.

Сонымен қатар, мұғалім мен эскорт мамандары әр түрлі жағдайларда балаларда білім ордасында болатын әрекеттер ырғағын қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуі керек. Бала:

● дәретханаға барғысы келді;

● асханаға бару керек;

● келесі сабақ – дене тәрбиесі;

● сынып серуендеуге барады;

● келесі сабаққа дайындалу керек;

● қоңырау соғылады.

Алдымен балаға оның мектептегі өмірін ұйымдастыруға кешенді көмек қажет болуы мүмкін, бірақ сонымен бірге тәрбиеші де, мұғалім де, сүйемелдеу мамандары да баланың өзіндік белсенділігі мен әлеуметтік белсенділігін арттыруға көшуі керек.

Сыныптастарымен өзара әрекеттесу

Мүмкіндігі шектеулі бала мектепке келгенде, оны жаңа адамдар-балалар мен ересектер қоршап алады. Үшінші кезеңде тәрбиешінің, психологтың, мұғалімнің маңызды міндеті баланы сыныптастарымен өзара әрекеттесуге қосу болып табылады.

Жеке жұмыс

Сабақта жеке жұмысты ұйымдастырған кезде – карточкадағы тапсырманы, дәптердегі жеке тапсырманы орындау-мүмкіндігі шектеулі баланың "бәрі сияқты болу", тапсырманы сыныптастарымен бірге орындау ниетін ескеру қажет. Егер мұғалім картаны тек бір оқушыға берсе, оны жалпы оқу жұмысынан жасанды түрде бөлу жағдайы туындайды. Мүмкіндігі шектеулі бала, егер ол мектепке дейін жауап беруге, фронтальды жұмысқа қатысуға мүмкіндік алса, өзін сенімді сезінеді.

Жұптық жұмыс

Өзара (жұптасып) оқыту-бұл бір оқушы екіншісіне мұғалімнің бақылауымен сабақ беретін жағдай. Д. Митчелл оны мектептегі инклюзивті білім берудің жетекші технологияларының бірі ретінде көрсетеді [4].

Тағы бір нұсқа – сыныптағы барлық оқушылар жұпқа бөлінеді. Мүмкіндігі шектеулі студенттер де оқытушы бола алады, бұл өзін-өзі бағалауды айтарлықтай жақсартады, әсіресе егер олар жас балалармен жұмыс жасаса. Өзара оқыту технологиясы балалардың бір-бірінен көп нәрсені үйренуіне негізделген.

Еліктеу арқылы әлеуметтік дағдыларды қалыптастыру

Бұл әдіс балаларды өзара оқытуды қамтиды: белгілі бір салада неғұрлым сауатты бала басқаларға еліктеуге бейім болады. Еліктеу арқылы оқыту кез-келген бала үшін маңызды, бірақ психикалық дамуы тежелген балаларды оқыту үшін де, аутизм спектрі бұзылған балалар үшін де өте маңызды.

Белгілі психолог Е.А.Аркиннің пайымдауынша, ойын және ойыншық балалар өмірін сипаттайтын бірден-бір жалпы ұғым. Ойын бала үшін жаңа ортаға тезірек үйренуіне мүмкіндік береді. Жаңа ортаға, оқу процесіне өту үйреншікті өмір сүру әдістерін өзгертуді қажет етеді [5].

Оқушылар, мысалы, дене шынықтырудан, сол қарқынмен бірдей әрекеттерді жасай отырып, аутистік спектрдің бұзылулары бар балаларда белгілі бір дағды тезірек қалыптасады.

Мұғалім-бұл мүмкіндігі шектеулі баланы, оның отбасын және білім беру процесіне басқа қатысушыларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеуді жүзеге асыратын мамандардың пәнаралық тобының толық және, әдетте, негізгі қатысушысы.

Мен сіздерге инклюзивті практикада қолданылатын негізгі технологияларды ұсындым. Бірақ бұл барлығы емес. Инклюзивті тәжірибені енгізу инновациялық болып табылатындығын түсінемін, бұл педагогтан маңызды жеке және кәсіби ресурстарды талап етеді. Бұл мағлұмат ерекше балаларды оқытатын мұғалімдер үшін пайдалы болады деген ойдамын.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.

2.Сулейменова Р.А. Методологические подходы к развитию инклюзивного образования Республики Казахстан //Открытая школа. –2012. №7.
3. Ф. Б. Бөрібекова, Н. Ж. Жанатбекова Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар: Оқулық. – Алматы: 2014.
4. Митчелл Дэвид. Арнайы және инклюзивті білім беру үшін тиімді педагогикалық технологиялар. М.: Перспектива, 2011.

5.Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика негіздері. Оқу құралы. К.Бұзаубақова -Алматы: Білім, 2019. – 424 б.