ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Жартынова Жанар Алибековна

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы ББЖҚБАРИ

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ

Қазіргі таңда елімізде инклюзивті білім беру жүйесіне ерекше көңіл бөлініп, көптеген мәселелер өз шешімін табуда. Соған қарамастан, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында [1]: «Балабақшалардың тек 20 %-ы, мектептердің 60 %-ы, колледждердің 30 %-ы ғана инклюзивті білім беруге жағдай жасалған. Сапалы инклюзивті білім берумен мектепке дейінгі жастағы балалардың бар-жоғы 28,2 %-ы және ерекше білім берілуіне қажеттіліктері бар мектеп оқушыларының 46,5 %-ы қамтылған. Инклюзивті ортада балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу үшін мамандардың тапшылығы 64 %-ды құрайтынын» мәлімдейді. Бұл дегені, біздің елде жүйенің толықтай енгізілуі үшін әлі де шешілуі қажетті мәселелердің баршылығы.

Инклюзивті білім беру жүйесінің тарихына шолу жасайық. Инклюзивті білім беру идеясының эволюциясында бірнеше маңызды оқиғалар бар. Осындай алғашқы оқиғалардың бірі және инклюзивті білім беру философиясының көрінісі "қалыпқа келтіру" принципі болды. 40 жыл бұрын Скандинавия елдері сілтеме жасай бастады. Осылайша, мүгедектігі бар адамдарға "күнделікті өмір сүруге және қарапайым қоғамдағы өмір сүру жағдайларына мүмкіндігінше жақын жағдайда өмір сүруге" мүмкіндік беретін процесс анықталды.

Инклюзивті білім беруді дамытуға серпін берген келесі екі оқиға 1960-1970 жылдары АҚШ-та болды. Біріншісі - нәсілдік теңдікті жақтайтын азаматтық құқықтар қозғалысының басталуы, екіншісі - 1975 жылы мүгедек балаларды "ең аз шектеулі ортада" оқыту талабын қамтитын мүгедек балаларды оқыту туралы Заңның қабылдануы. Үшінші оқиға 1994 жылы маусымда Испанияның Саламанка қаласында 92 Үкімет пен 25 халықаралық ұйымның өкілдері кездескен кезде болды. Осы кездесуде қабылданған "Саламанк декларациясы" деп аталатын келісім халықаралық қоғамдастықтың барлығына білім беруге деген адалдығын көрсетеді. Декларация барлық үкіметтерді "инклюзивті білім беру принципін заң немесе ереже ретінде қабылдауға, егер басқаша әрекет етуге елеулі себептер болмаса, барлық балаларды қарапайым мектептерге қабылдауға" шақырды. Кейінірек, 2006 жылғы желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясының 61 сессиясы "Мүгедектердің құқықтары туралы" Конвенцияны мақұлдады, онда қатысушы мемлекеттердің инклюзивті білім беруге қатысты елеулі міндеттемелері қамтылды[2].

Арнайы білім берудің даму барысын қарастыра келе Н.Н.Малофеев[3] бірнеше кезеңдерді анықтайды (1-кесте).

1-кесте. Арнайы білім берудің даму кезеңдері:

Инклюзивті білім беру кеңістігін кеңейту, оған қосу идеясы барлық балалардың қабілеттері мен мүмкіндіктерінің айырмашылығына қарамастан олардың мәдени және әлеуметтік мәртебесі, бәрі адам санасына енеді. Көру және есту қабілеті бұзылған балаларға арналған алғашқы мамандандырылған мектептер XVIII ғасырда ашылғаны белгілі, бірақ біз олардың дамуының соңғы кезеңін қарастырумен шектелеміз. Даму ерекшеліктері бар балаларды оқыту мәселелерін зерттеумен айналысатын ғалымдар мен мамандар оларды дамытудың қазіргі кезеңінің тарихын шартты түрде келесі кезеңдерге бөледі:

• XX ғасырдың басы 60 - жылдардың ортасы – «медициналық үлгі» → сегрегация;

• 1960 жылдардың ортасы - 1980 жылдардың ортасы – «қалыпқа келтіру моделі» → интеграция;

• 1980 жылдардың ортасы – қазіргі уақыт – «қосу моделі» → қосу [4].

«Инклюзивті білім беру» термині бізге Еуропадан келгені барлығымызға белгілі. Жалпы, инклюзивті білім беру дегеніміз не? Қазақстан Республикасының «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III Заңының 1-бабы, 21-4 тармақшасында инклюзивті білім беру – ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктерін ескере отырып, барлық білім алушылардың білім алуына тең қолжетімділікті қамтамасыз ететін процесс деп көрсетілген [5].

А.Б. Айтбаеваның «Арнайы педагогика негіздері» атты еңбегінде мынадай анықтама берілген: Инклюзивті білім беру - барлық кемтар балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепке және мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді, оқушылардың тең құқығын анықтайды, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді, барлық балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізуге және әлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, әлеуметтік жағдайына қарамастан, оларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, балалардың білімділік қажеттіліктерінің қамтамасыз етілуіне жағдай қалыптастыруға, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат[6].

Инклюзивті білім берудің бірнеше принциптері бар:

1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.

2. Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.

3. Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.

4. Барлық адам бір-біріне қажет.

5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады.

6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді.

7.Әрбір оқушы үшін жетістікке жету өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру.

8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді[7].

Мүмкіндігі шектеулі оқушылардың білім алуға, қарым-қатынасқа түсуге, өз қызығушылықтарын мүмкіндігінше дамытуға, жетістіктерге жетуге және басқа да мәселелер де тең құқылы. Себебі, инклюзивті білім беру жүйесінің жетекші идеясы бұл жүйеге баланың дайындығы емес, керісінше жүйе кез-келген мүмкіндігі шектеулі тұлғаны қабылдауға дайын болуы маңызды деп есептейді.

Сонымен қатар, инклюзивті білім беру идеясы екі, мүмкін үш негізгі факторға негізделген. Біріншіден, инклюзивті білім беру, егер тиісті түрде іске асырылса, ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға білімді игеруді, әлеуметтік дамуды және өзін-өзі бағалауды арттыруды қамтамасыз етеді. Қалған студенттер де білімді сәтті игереді, сонымен қатар қоғамның алуан түрлілігін, әлеуметтік әділеттілікті, теңдікті түсінуге және бағалауға және бір-біріне жақсы қарауға үйренеді.

Екіншіден, қазіргі уақытта көптеген елдерде ерекше білім беру қажеттіліктері бар студенттердің ерекше білім беру қажеттіліктері жоқ құрдастарымен бірге оқуға құқығы бар екендігі жалпыға бірдей қабылданған болып саналады. Кейде үшінші дәлел келтіріледі: инклюзивті білім беру оқушылардың арнайы мектептерде, әсіресе ауылдық жерлерде тасымалдау және тұру шығындарын ескере отырып, экономикалық тұрғыдан тиімді[2].

Қорыта келе, инклюзивті білім беру жүйесі кеше немесе бүгін пайда болған жүйе емес екеніне, ғасырлық даму тарихына ие деген тұжырымдама жасадық. Шешілуі қажетті болған мәселелерге ерекше назар аудару есебінен бүгінгі күні дамыған елдерде бұл жүйенің толықтай енгізілгенін байқап отырмыз. Тарихсыз ештеме болмас демекші, бұл жүйенің толықтай әрбір елде енгізілуі, сонымен қатар дамуы көптеген факторларға тәуелді екенін ұмытпағанымыз абзал.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысы. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы.

2. Д. Митчелл. Эффективные педагогические технологии специального и инклюзивного образования. Перевод с английского — И. С. Аникеев, Н. В. Борисова. РООИ «Перспектива» 2011.

3. Малофеев Н.Н. История становления развития национальных систем специального образования (социокультурный аспект) // Специальная педагогика / под ред. Н.М. Назарова. - М., 2000. – Т. 2. – С. 22

4. Инклюзивное образование: перспективы развития в России: мат-лы к конференции, 23–24 июня 2004 г. – М., 2004. – 108 c.

5. ҚР «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі III Заңы.

6. А.Б. Айтбаева. Арнайы педагогика негіздері: оқу құрады/ - өнд., толықт. 3-бас. – Алматы: Қазақуниверситеті, 2017. – 250 б.

7. А.Т. Иекакова, З.А. Мовкебаева, Г.Закаева, А.Б. Айтбаева, А.А. Байтурсынова. Инклюзивті білім беру негіздері: Оқу құралы. – Алматы: ЖК «Балауса» - 2016. -320 б.