Интеграция білім мазмұны

Ағылшын тілі сабақтарында пәнаралық байланыстың әдістемелік негіздері

Педагогика тарихында пәнаралық байланыс ертеден зерттеліп келе жатқан педагогика ғылымының негізгі мәселелерінің бірі. Пәнаралық байланыс туралы ғылыми әдебиеттерде 30-дан астам анықтамалар берілген. Мәселен солардың бірі, педагогикалық сөздікте: «пәнаралық байланыс оқу бағадарламаларының өзара үйлесімділігі» деп анықталған.

Бұған дейін де тәжірибедегі пәнаралық байланыс проблемасы көптеген ағартушы педагогтарды толғандырған. Мысалға ерте заманнан-ақ Әл-Фараби, Я.А.Коменский, И.Г.Песталоци қазақ ағартушылары мен педагогтары Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин еңбектерінде пәнаралық идеялардың берілгендерін көруге болады. Мысалы: Ы.Алтынсарин: «Орыс тілін оқытуда біз оқушыларға белгілі сабақты, грамматикалық ережелерді нақты мысалдармен қазақ тілімен салыстыра отырып, әбден меңгертіп алмай алға жылжи алмаймыз. Орыс тілін үйретуде де бала ол сөзді дұрыс айтуға әбден дағдыланғанша үйретуден жалықпау керек» – деп пәнаралық байланыстың маңызын ашып айтып кеткен.

Нақты пәнаралық байланысты зерттеп, пәнаралық байланыс мәселесін жүйелі ғылыми негізде құру керектігін талап еткен Н.К.Крупская болған. Ол: «Әр пәнді оқып үйренуде әдебиет болсын, тіл болсын, қоғамтану, тарих, география, математика, тағы басқалары болсын – пәнді барлық жағынан бірдей алып зерттеп оқып-үйрену үшін диалектикалық тұрғыдан келу өте-мөте маңызды» деп жазған.

И.Зверев пәнаралық байланыстарды толықтай көлемде жүзеге асыру тәсілдерінің сипатынсыз олардың білім беру,дамыту және тәрбиелеу функциясының өзара байланыстарын ашпайынша бұл мәселені елестету мүмкін еместігін айтады. Пәнаралық байланыстардың тәрбиелеу функциясын оқушыларда диалектикалық-материалистік дүниетанымды, өнегелік-эститикалық идеалдарды,жеке тұлғаның эмоционалдық-еріктік қасиеттерін қалыптастыруды көрсетеді.

Сондай-ақ пәнаралық байланыстар жастарды тәрбиелеу ісінде жасөспірімдер тұлғаны қалыптастыру функциясында едәуір мәнге ие.

В.Скакун өз жұмысында пәнаралық байланыстарды: зерделейтін оқу материалдары мазмұны бойынша оқушыларда қалыптастырылатын жалпы оқу іскерліктері бойынша оқыту әдістері мен құралдары бойынша, оқушыларды тәрбиелеу және дамыту әдістері мен құралдары бойынша ажыратады. Пәнаралық байланыстың білім беру процесіндегі орны мен ролі туралы мәселе шет ел ғылымдары қызықтырады.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың негізгі бағыттыарында:пән бойынша оқулықтарды,оқу құралдарын жазу кезінде;оқу жоспарларын және бағдарламаларды даярлауда,жеке әдістемелерді және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді жазуда; оқу орындарының түріне байланысты әдістемелік және оқу-әдістемелік жұмыстарды жүргізуде бұларды басты назарда ұстаған жөн.

Интеграция білім мазмұны негізінде жасалса,мазмұндық-ақпараттық текке жатады. Оқу-танымдық әрекеттердің тәсілдері және оқушылардың дағдыларына сүйенсе,операциялық-әрекетті,ал әдістер мен ұйымдастыру формаларына негізделсе,ұйымдастырушылық-әдістемелік интеграцияға жатады.

Оқу мазмұнындағы білім мен іскерліктің адамның интеллектуалдық өрісін байытудағы, ақиқат дүниенің біртұтас жүйе екендігі жөніндегі ғылыми қөзқарасты қалыптастырудағы, алған білімді өмірімен, қоғамдық тәжірибемен байланыстырудағы құралдық бірі-пәнаралық байланыстар. Пәнаралық байланыстар өткен ғасрдың соңғы 20-жыл төңірегінде кеңінен зерттелеген мәселенің бірі ретінде де айқындалады.

Шет тілінің оқу пәні ретіндегі ерекшелігі – қарым-қатынас құралы ретінде зерттеледі, ал сөйлеуге арналған тақырыптар мен жағдайлар сырттан әкелінеді. Сондықтан, шет тілі, басқа пән сияқты, білімнің әртүрлі салаларындағы материалды, басқа пәндердің мазмұнын пайдалануға ашық.

Шет тілінің басқа оқу пәндерімен байланысы әртүрлі және көп функциялы. Шет тілі пәні география, тарих, қоғамтану, әдебиет, физика, химия, биология, информатика, музыка, бейнелеу өнері және басқа да мектеп пәндерінен, сондай-ақ саясат, психология, медицина, техника және т. б. салалардағы білімді қамтиды.

География мен тарихқа интеграциясыз шет тілін үйрену мүмкін емес. Бұл пәндермен тығыз байланыс аймақтық сипаттағы тақырыптарды зерттеу кезінде байқалады.

Балалар тіл үйренетін елдердің тарихымен, географиялық жағдайымен, климатымен, саяси құрылымымен, экономикасымен, тарихи және саяси қайраткерлердің, ұлы саяхатшылардың, композиторлардың, ғалымдардың, спортшылардың өмірбаяндарымен танысады.

Белгілі шетелдік жазушылар мен ақындармен танысу, өлеңдер мен көркем мәтіндерді оқу, мәтіндерді аудару және талдау, мақал – мәтелдер мен дәйексөздерді келтіру, негізгі ойды тұжырымдау және т.б. - мұның бәрі шет тілі пәнін әдебиетпен байланыстырады [1].

Көптеген пәнаралық байланыстар мәтіндердің тақырыбына байланысты. Мысалы, жануарлар, табиғатты қорғау, экологиялық мәселелер тақырыптарын зерттей отырып, біз биология, зоология, экология туралы білімге сүйенеміз.

Қазіргі уақытта өмірді ақпараттық технологияларсыз елестету қиын, сондықтан шет тілі сабақтарында біздің өміріміздегі компьютерлердің рөлі, Интернетті пайдалану, электрондық пошта арқылы хат алмасу және т.б. тақырыптар өзекті.

Шет тілі сабақтарында музыка мен ән айтуды қолдану әр баланың жеке басының резервтік мүмкіндіктерін белсенді танымдық іс-әрекетке қосуға мүмкіндік береді, жағымды эмоциялар атмосферасында ұжымдық жұмыстың алғышарттарын жасайды.

Сөйлеу және музыкалық есту қабілетінің дамуы арасында тығыз байланыс бар екені белгілі. Сондықтан музыкалық мәтіндерді қолдану есту қабілеті мен бақылаудың дамуына ықпал етеді, артикуляциялық аппараттың жұмысын жақсартады.

Алайда, шет тілі тек құрал ғана емес, сонымен бірге оқытудың мақсаты және оны үйрену кезінде ана тіліне сүйену қажет, өйткені біз орыс тілінен синонимдер, антонимдер, диалог, монолог, сипаттама, баяндау, пайымдау сияқты ұғымдарды қолданамыз, сонымен қатар грамматикалық ұғымдар, мысалы, зат есім, етістік, сөйлеу бөліктері, сөйлем мүшелері және т. б. [2].

Адамның ақыл-ой дамуы оның ойлау қабілетімен, оқу-танымдық белсенділігімен сипатталады. Адамның ақыл-ой күштері мен зияткерлік қабілеттерін дамыту арнайы оқыту мен тәрбие жағдайында едәуір қарқынды жүреді.

Мұғалімдердің практикасында пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жолдары мен тәсілдерін зерттеу оларды сабақта қолданудың үш деңгейін анықтауға мүмкіндік берді:

• төмен (пәнаралық байланыстардың сабақ жоспарларына нақты материал түрінде ішінара қосылуы, пәнаралық ұғымдар мен дағдылар тек айтылған, мұғалім тек осындай білімді еске түсіреді, кейде басқа мұғалімдермен өз жұмысын стихиялық үйлестіре отырып, байланысты пәндердің кестелерін көрсетеді);

• орташа (пәнаралық байланыстарды сабаққа, кейде тақырыптық жоспарларға неғұрлым егжей-тегжейлі түрде қосу, сабақтардағы талдау көбінесе тек байланысты ұғымдар - биохимиялық, физика-химиялық, студенттерді оларды қолдану бойынша өз бетінше жұмыс істеуге ынталандыру; басқа курстардан әртүрлі көрнекі құралдарды тарту, ауызша, визуалды және практикалық әдістерді қолдану; әртүрлі пәндер мұғалімдерінің жұмысын ұйымдасқан үйлестіру элементтері);

• жоғары (пәнаралық байланыстарды пәнаралық және тақырыптық жоспарларға жалпылама сипаттағы түсініктер мен біліктер түрінде кеңінен және кеңінен енгізу, оларды сабақтарда талдау, білімді ауыстырудың кейбір тәсілдерінің құрылымын ашу, оларды оқушылардың өзіндік жұмысында қолдану; аралас пәндерден алынған тәжірибелерді, аспаптарды, құралдарды көрсету, проблемалық оқытудың әдістемелік тәсілдерін пайдалану, бірнеше пән мұғалімдерінің өзара іс-қимылын үйлестіру) [3].

Бір деңгейден екінші деңгейге көшу пәнаралық байланыстарды басқарудағы мұғалімдердің белсенділігі мен оқушылардың тәуелсіздігі деңгейінің жоғарылауымен, оқу процесінде олардың қарқындылығының, кеңдігі мен тереңдігінің жоғарылауымен, білім беру, даму және тәрбие функцияларының тиімділігінің артуымен байланысты.

Мектептердің жаппай тәжірибесінде сабақтар тек пәнаралық байланыс элементтерін қолдана отырып басым болады, бұл бағдарламалар мазмұнының ерекшелігімен де, мұғалімдердің әртүрлі пәндер арасында байланыс орната алмауымен де түсіндіріледі.

Дәл осы пәнаралық байланыстар барлық пәндер бойынша оқытуды қамтуы керек осындай жүйеленген ғылыми идеяларды бөліп көрсету негізінде жалпы пәндік жүйенің бірыңғай әдіснамалық негізін қамтамасыз етуге арналған.

Оқыту – бұл басқарылатын таным, әлеуметтік-тарихи тәжірибені игеру, тұлғаны қалыптастыру негізінде белгілі бір әрекетті көбейту, игеру процесінде болатын байланыс.

Педагогикалық практикада, педагогикалық теориядағыдай, оқу процесінің тұтастығы оның міндеттері мен оларды жүзеге асыру құралдарының жиынтығы ретінде білім, білік пен дағдылардың дұрыс арақатынасын анықтауда, оқу мен даму процесін үйлестіруде; білім, білік пен дағдыларды әлем туралы идеялардың бірыңғай жүйесіне және оны өзгерту тәсілдеріне біріктіруде көрініс табады.

Сабақтарда пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру зерттелетін материалды қарапайым, түсінікті етуге, студенттерге бұрыннан таныс, танымал элементтерді көрсетуге мүмкіндік береді.

Оқу процесі студенттердің кәсіби өзін-өзі жетілдіруге деген ұмтылысын ынталандыру үшін пәнаралық байланыстар жүйесін құру қажет, нәтижесінде бұл сапа қалыптасады.

Пәнаралық байланыстарды қолдану-ағылшын тілі мұғалімінің ең күрделі әдістемелік міндеттерінің бірі. Ол басқа пәндер бойынша бағдарламалар мен оқулықтардың мазмұнын білуді талап етеді. Оқыту практикасында пәнаралық байланыстарды іске асыру мұғалімдердің бір-бірімен ынтымақтастығын болжайды: өзара қатысу және ашық сабақтарды талқылау, өзара консультациялар, сабақтарды бірлесіп жоспарлау, пәнаралық тақырып бойынша кешенді семинарлар, экскурсиялар, сыныптан тыс конференциялар дайындау кезінде өзара көмек [4].

Пәнаралық байланыстар оқу процесіне жан - жақты әсер етеді-міндеттерді қоюдан бастап оны ұйымдастыруға және нәтижелерге дейін. Оларға оқытудың пәндік жүйесіндегі әдіснамалық, қалыптастырушы (білім беру, дамыту, тәрбиелеу) және конструктивті (жүйе құраушы) функциялар тән.

Дәл осы пәнаралық байланыстар барлық пәндер бойынша оқытуды қамтуы керек осындай жүйеленген ғылыми идеяларды бөліп көрсету негізінде жалпы пәндік жүйенің бірыңғай әдіснамалық негізін қамтамасыз етуге арналған.

Ағылшын тілі бағдарламасы аймақтық, әдеби және тарихи компоненттерден тұрады, бұл ағылшын гуманитарлық циклдің барлық пәндерімен байланысты жүзеге асыратынын білдіреді.

Пәнаралық байланыстарды пайдалану жағдайында шет тілдеріндегі оқу процесін жетілдірудің ең жемісті жолдарын оқу пәнінің мазмұндық жоспарын да, процедуралық жағын да жетілдіруде көруге болады. Осыған байланысты біз шет тілінің басқа пәндермен пәнаралық байланысын жүзеге асыруда екі бағытты бөліп көрсетеміз. Бірінші бағыт (яғни пәннің мазмұндық жоспарын жетілдіру) әр түрлі пән салаларынан экстралингвистикалық ақпаратпен байыту есебінен шет тілінде оқудың пәндік-мазмұндық жоспарын кеңейтумен байланысты.

Екінші бағыт осы оқу пәнінің процедуралық жағын сипаттайды. Бұл мәтінмен жұмыс жасау бойынша жалпы білім беру дағдыларын жетілдіруді және олардың негізінде шет тілінде оқуды оқытудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін пәнаралық нақты дағдыларды қалыптастыруды қамтиды. Бұл дағдылар студенттерді шет тілі курсында және басқа пәндерде алған білімдерін өзектендіруге және жүйелеуге, сондай-ақ оларды шет тілі сабақтарында және басқа оқу пәндерінде қолдануға бағыттайды.

Оқушылардың сөйлеуін экстралингвистикалық ақпаратпен байыту арқылы шет тілінің басқа пәндермен өзара байланысына қатысты біз оны шет тілін оқытуда қолданудың екі перспективасын маңызды деп санаймыз: әмбебап фактологиялық ақпараттың жалпы үлесін арттыру және оқытылатын тілдің елі туралы ақпаратты кеңінен қолдану арқылы шет тілін оқытудың елдік аспектісін күшейту [5].

Орта мектепте шет тілін оқытудың елтану аспектісін күшейту келесі себептер бойынша қажет болып көрінеді: біріншіден, елтану материалдары шет тілінің ерекшелігін шет тіліндегі қарым-қатынас құралы ретінде көрсетеді; екіншіден, оқытылатын тіл елі туралы материалдарды шет тілінде оқығанда, оқушылар басқа оқу пәндерін оқу кезінде танысуға мүмкіндігі жоқ Оқытылатын тіл елінің шындықтарымен танысу мүмкіндігін едәуір арттырады. Мәдениеттер арасындағы кең ынтымақтастық пен диалогтың қазіргі дәуірі зерттелетін тілдің еліне деген көзқарасты қайта қарастыруға, атап айтқанда, идеологиялық белгілерден аулақ болуға, ондағы ең алдымен досының бейнесін көруге, жалпыадамзаттық құндылықтарға бет бұруға мәжбүр етті.

Шет тілі оқу пәнінің мазмұнындағы өзгерістер шет тілінде оқуға арналған материалдарды іріктеуге және ұйымдастыруға да әсер етуі мүмкін. Бұл мүмкін болу үшін іріктеу рәсіміне көзқарасты өзгерту қажет. Сондықтан, шет тілінің басқа оқу пәндерімен пәнаралық байланысын жүзеге асыру жолдарын анықтау кезінде әртүрлі пәндік салалардан оқу материалдарын таңдау мен ұйымдастыруға интегративті тәсілді қолданған дұрыс деп санаймыз. Оның орындылығы оұушылардыңкөкжиегін кеңейту және оларды дамыту үшін материалды таңдау кезінде кез-келген тезистің немесе идеяның айналасында әртүрлі пәндік аудандардан белгілі бір материалдық концентрация жасалады. Пәнаралық байланыстарға сүйене отырып, шет тіліндегі оқу мазмұнына интегративті көзқарас мәтіндердің белгілі бір түрлерін құруда өзінің нақты сынуын таба алады [17].

Пәнаралық байланыстар жеке пәндер, топтар мен жүйелер, пәнаралық ұғымдар деп аталатын, яғни кез-келген пән сабақтарында студенттерге толық түсінік беру мүмкін емес жеке ұғымдардың жақсы қалыптасуына ықпал етеді. Олар мектепте оқытуда бүгінде ғылымда және қоғам өмірінде болып жатқан интеграциялық процестердің нақты көрінісі болып табылады. Бұл байланыстар оқушылардың практикалық және ғылыми-теориялық дайындығын арттыруда маңызды рөл атқарады, оның маңызды ерекшелігі оқушылардың танымдық іс-әрекеттің жалпыланған сипатын игеруі болып табылады.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру студенттерде табиғат құбылыстары мен олардың арасындағы қарым-қатынас туралы тұтас түсінік қалыптастыруға көмектеседі, сондықтан білімді іс жүзінде маңызды және қолдануға болады.

Бұл оқушыларға кейбір пәндерді оқу кезінде алған білімдері мен дағдыларын, басқа пәндерді оқу кезінде қолдануға көмектеседі, оларды нақты жағдайларда, оқу және сабақтан тыс іс-әрекеттерде, орта мектеп түлектерінің болашақ өндірістік, ғылыми және қоғамдық өмірінде жеке мәселелерді қарастыру кезінде қолдануға мүмкіндік береді.

Көпжақты пәнаралық байланыстардың көмегімен студенттерді оқыту, дамыту және тәрбиелеу міндеттері сапалы жаңа деңгейде шешіліп қана қоймайды, сонымен қатар шындықтың күрделі мәселелерін жан-жақты көру, көзқарас және шешу үшін негіз қаланады. Сондықтан пәнаралық байланыстар оқушыларды оқыту мен тәрбиелеудегі кешенді тәсілдің маңызды шарты мен нәтижесі болып табылады [18].

Пәнаралық байланыстарды қалыптастыру мәселесін біз ағылшын тілінің материалында оқушыларды білімнің әртүрлі салаларынан алынған ақпаратты қамтитын шет тіліндегі мәтіндерді оқуға үйретуге қатысты қарастырамыз. Бұл жағдайда оқу оқылғаннан ақпарат алуға бағытталған процесс ретінде түсіндіріледі, ал пәнаралық байланыстар оқудың танымдық және коммуникативті мотивациясын арттыру құралы ретінде және сол арқылы шет тіліндегі оқу процесін күшейту резервтерінің бірі ретінде түсіндіріледі.

Сондай-ақ, аймақтанудың шет тілін оқытудағы интеграциясының мысалын қарастырайық, өйткені мәдени хабардарлық қарым-қатынастың қажетті шарты болып табылады, бұл өз кезегінде қарым-қатынас құралы ретінде тілдік формаларды практикалық игерудің маңыздылығын төмендетпейді.

Кіріктірілген сабақтар оқушыларға өз пікірлерін айтуға, сөйлеуді нақты және дұрыс қалыптастыруға, өз ойларын ағылшын тілінде білдіруге үйретуге мүмкіндік береді.

Сіз әр түрлі жұмыс режимдері мен формаларын ұсына аласыз, бұл кез-келген оқушыға тапсырмаларды орындауда өз орнын табуға және олардың маңыздылығын сезінуге мүмкіндік береді. Оқу материалы әр оқушыға өзін жайлы сезінетін қарқынмен жұмыс істеуге көмектеседі. Қалай үйренуге болатындығын және қажет екенін түсіну басқа пәндерге және өмірдің басқа салаларына ауысады. Шет тілін басқа циклдердің пәндерімен бірге үйрену мүмкіндікті кеңейтеді және интернет ресурстарына қол жетімділікті қажет етеді [19].

Пәнаралық байланыстарды қолдана отырып, шет тілін үйрену барысында екі бағытты ажыратуға болады.

Бірінші бағыт әр түрлі пәндік салалардан экстралингвистикалық ақпаратпен байыту арқылы шет тілінде оқудың пәндік-мазмұндық жоспарын кеңейтуге байланысты.

Екінші бағыт осы оқу пәнінің процедуралық жағын сипаттайды. Бұл мәтінмен жұмыс жасау бойынша жалпы білім беру дағдыларын жетілдіруді және олардың негізінде шет тілінде оқуды оқытудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін пәнаралық нақты дағдыларды қалыптастыруды қамтиды. Бұл дағдылар студенттерді шет тілі курсында және басқа пәндерде алған білімдерін өзектендіруге және жүйелеуге, сондай-ақ оларды шет тілі сабақтарында және басқа оқу пәндерінде қолдануға бағыттайды.

Шет тілінің басқа пәндермен байланысын қолданудың екі перспективасы бар: әмбебап фактологиялық ақпараттың жалпы үлесін арттыру және оқытылатын тілдің елі туралы ақпаратты кеңінен қолдану арқылы шет тілін оқытудың елдік аспектісін күшейту.

Орта мектепте шет тілін оқытудың елтану аспектісін күшейту келесі себептер бойынша қажет болып көрінеді: біріншіден, елтану материалдары шет тілінің ерекшелігін шет тіліндегі қарым-қатынас құралы ретінде көрсетеді; екіншіден, оқытылатын тіл елі туралы материалдарды шет тілінде оқығанда, оқушылар басқа оқу пәндерін оқу кезінде танысуға мүмкіндігі жоқ Оқытылатын тіл елінің шындықтарымен танысу мүмкіндігін едәуір арттырады.

Мәдениеттер арасындағы кең ынтымақтастық пен диалогтың қазіргі дәуірі зерттелетін тілдің еліне деген көзқарасты қайта қарастыруға, атап айтқанда, идеологиялық белгілерден аулақ болуға, ондағы ең алдымен досының бейнесін көруге, жалпыадамзаттық құндылықтарға бет бұруға мәжбүр етті [20].

Іске асыру жолдарын анықтаған кезде әртүрлі пәндік аудандардан оқу материалдарын таңдау мен ұйымдастыруға интегративті тәсілді қолданған жөн. Оның орындылығы студенттердің көкжиегін кеңейту және оларды дамыту үшін материалды таңдау кезінде кез-келген тезистің немесе идеяның айналасында әртүрлі пәндік аудандардан белгілі бір материалдық концентрация жасалады.

Пәнаралық байланыстарға сүйене отырып, шет тіліндегі оқу мазмұнына интегративті көзқарас мәтіндердің белгілі бір түрлерін құруда өзінің нақты сынуын таба алады.

Шет тілінің басқа пәндермен пәнаралық байланысын жүзеге асырудағы екінші бағыт жалпы білім беруді жетілдіру және пәнаралық нақты дағдыларды, соның ішінде елтану материалымен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру саласындағы пәнаралық байланыстарда көрінеді. Жалпы білім беру дағдылары туралы мәселе педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде, оның ішінде шет тіліне қатысты терең дамыған.

Шет тілінің басқа пәндермен өзара байланысын неғұрлым егжей-тегжейлі қарау кезінде оқытудың әртүрлі сатыларындағы пәнаралық байланыстардың шоғырлануының біркелкі еместігі және қазіргі жағдайда пәнаралық байланыстар не беретіні мен олардың ықтимал мүмкіндіктері арасындағы айтарлықтай алшақтық анықталады. Бұл бізге ағылшын тілін оқытудың барлық кезеңдерінде пәнаралық байланыстарды күшейтуге болады деп болжауға негіз береді [21].

Оқудың пәндік-мазмұндық жоспарын кеңейту олардың жоғарғы деңгейін құрайтын пәнаралық байланыстардың арқасында мүмкін болады, біз болжағандай, зерттеліп жатқан тіл елінің қазіргі даму тенденцияларын жариялауға дейін аймақтық зерттеулердің кең ауқымын біріктіре алады.

Сондықтан оқытудың барлық деңгейлеріндегі пәнаралық байланыстарды күшейту резервтерін біз шет тілінде оқудың пәндік-мазмұндық жоспарын оларды ертерек таныстыру мақсатында басқа пәндер материалдарының бір бөлігін шет тіліне көшіру арқылы әмбебап және елдік сипаттағы ақпаратпен байытуды қарастырамыз, бұл олардың шет тілінде озуына әкеледі.

Пәнаралық байланыстардың алғашқы жіктелуі уақытша критерийлерге негізделді: алдын-ала, ілеспе және кейінгі (перспективалық) байланыстар. Мұндай байланыстарды практикалық жүзеге асыру білімді жүйелеуге ықпал етеді, байланысты пәндер бойынша бұрын өткен материалға сүйенуге, білімді зерттеудегі перспективаларды анықтауға мүмкіндік береді. Алайда оқу бағдарламаларының өзгеруі бұрын белгіленген логикалық-ұғымдық және уақытша-үйлестіру байланыстарын бұзды, олардың практикалық құндылығын төмендетті. Пәнаралық байланыстарды орнату әдісі ретінде білім мазмұнын элементтік талдау дами бастады.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жолдары мынандай:

• Әрбір жеке пәнді оқытқана басқа пәндерді оқыту ісіне өз ықпалын тигізетіндей болуын көздеу;

• Түрлі пәндерді оқып үйренуде – өтілетін материалдарды уақыт жағынан үйлестіріп отыру.

• Окушылардың ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруің, олардың жинақтылығымен әдістерімен, дағдыларымен сабақтастыра қалыптсатыру.

• Жалпы теориялыьқ білім алуды және практикалық іскерліктер мен дағдыларды бірыңғай әдіспен жүзеге асыру.

• Оқушыларға (білім алу, икемділік пен дағдыларды қалыптастыру барысында) бірдей талап қою.

• Оқушылардың бір пәннен білім алуға икемі мен дағдыларын пайдалана білуге әдеттендіру.

• Әр түрлі пәндердің зерттеу әдістерінің ортақтық ерекшеліктерін көрсете білу.

• Әр пән сабақтарында оқылатын құбылыстардың өзара байланысын ашып, дұрыс дидактикалық дүниетаным қалыптастыру.

Хронологиялық қатынастармен қатар ақпараттық: нақты, тұжырымдамалық, теориялық.

Өзі шектеулі мағынасы бар хронологиялық критерий оқу пәндері мазмұнының құрылымдық элементтерін көрсететін ақпаратпен бірге қарастырыла бастады. Сондай-ақ объектілердің, таным әдістерінің, теориялар мен заңдардың ортақтығы атап өтілді және осы негізде объектілер арасындағы байланыстың тиісті түрлері аталды [22].

Байланыс құрылымын философиялық түсінуге сүйене отырып, пәнаралық байланыс тұжырымдамасында үш белгі (құрамы, тәсілі, бағыты) және оларды жүзеге асыратын байланыс түрлері ерекшеленеді:

• құрамы бойынша – объектілер, фактілер, ұғымдар, теориялар, әдістер;

• мазмұны бойынша байланыстар жүзеге асырылатын әдіс-тәсілдер, әдістемелік тәсілдер және оқу процесінің формалары;

• бағыт бойынша – жалпы дағдыларды қалыптастыру, оқу міндеттерін шешуде білімді кешенді пайдалану.

Оқу процесінің ішкі жағына жүгіну пәнаралық байланыстарға тән екі жақты сипатты ашты. Оқу материалының мазмұны, қалыптасқан Дағдылар мен оқыту әдістері бойынша пәндер арасында байланыс бөлінді [6].

Бірқатар зерттеушілердің әдістемелік тип-деңгей, пәнаралық байланыстар аспектісі, қарым-қатынасты жүзеге асыру бойынша мұғалімдердің жұмыс істеу әдістері, тәсілдері, жағдайларын ашып көрсетуі тән. Сонымен қатар пәнаралық байланыстардың жіктелуі екі негіз бойынша ұсынылды: Білім және қызмет түрлері.

Бірінші жағдайда пәнаралық байланыстар оқушыларда жалпыланған білім жүйесін жасайды; екіншісінде – байланысты пәндерге ортақ іс-әрекет түрлеріндегі жалпы пәндік дағдылар жүйесі.

Пәнаралық байланыстардың әр түрлі білім жүйелерінің (ғылыми, этикалық, политехникалық және т.б.) әсерінен қалыптасатын жеке қасиеттердің дамуындағы рөлі туралы мәселе осы процесте пәнаралық байланыстардың тәрбиелік функциялары айқын көрінеді және олардың қалыптасқан білім жүйелері мен оларға сәйкес келетін жеке қасиеттер негізінде жіктелуі мүмкін болады.

Пәнаралық байланыстарды жіктеу моделін құра отырып, үш жүйелік негізге сүйену қажет: Оқу пәнінің ақпараттық құрылымы; оқу іс-әрекетінің морфологиялық құрылымы, оқу процесінің ұйымдастырушылық және әдістемелік элементтері. Пәнаралық байланыстарды оқыту процесінің тұтастығы тұрғысынан қарау олардың өзара байланысты үш тип деңгейінде жұмыс істейтінін көрсетеді: мазмұнды-ақпараттық; операциялық-қызметтік; ұйымдастырушылық-әдістемелік.

Тиісінше, оқу пәнінің ақпараттық құрылымына кіретін білімнің негізгі түрлеріне мазмұнды-ақпараттық пәнаралық байланыстардың түрлерін бөліп көрсету қажет. Байланыстардың атаулары ғылыми білімнің жалпыланған бірліктеріне сәйкес, ғылымдардың атауы және қоғамдық сананың формалары (Ғылым, философия, идеология) бойынша берілген [7].

Нақты байланыстар. Фактілер деңгейіндегі пәнаралық байланыстар-бұл жалпы идеялар мен теорияларды растайтын және ашатын әртүрлі оқу пәндерінде зерттелген фактілердің туыстық қатынасын анықтау. Фактілер-байланыстар мен фактілер – құбылыстарды ажырату қажет. Сонымен, физикалық денелердің, химиялық заттардың, тірі организмдердің құрылымы мен қасиеттері арасындағы байланысты ашатын фактілердің әртүрлілігі оларды жалпылауға және оқушылардың санасында табиғатта құрылым-қасиет табиғи қатынасының болуын түзетуге мүмкіндік береді.