Жалған ақпаратпен күрес: фактчекингтің маңызы

азіргі заманда ақпараттық технологиялардың қарқынды дамуы кез келген адамға жаңалық тарату мүмкіндігін берді. Әлеуметтік желілердің, блогерлердің және тәуелсіз медиа платформалардың көбеюі ақпарат ағынын бақылауды қиындатып жіберді. Бұл үрдіс шынайы ақпаратпен қатар, жалған жаңалықтардың да кеңінен таралуына әкеліп соқты.

Жалған ақпарат тек қоғамда түсініспеушілік тудырып қоймай, кейде адамдардың өміріне қауіп төндіріп, саяси жағдайды тұрақсыздандыруы немесе экономикалық зиян келтіруі мүмкін. Мұндай жағдайда фактчекинг – қоғамды дезинформациядан қорғаудың басты құралына айналады. Ол тек журналистикада ғана емес, саясатта, ғылымда, күнделікті өмірде де маңызды рөл атқарады.

Фейк жаңалықтардың қауіптілігі

Жалған ақпараттың таралуы бір қарағанда зиянсыз көрінуі мүмкін, алайда оның салдары өте ауыр болуы мүмкін. Фейк жаңалықтардың қауіптілігін бірнеше бағытта қарастыруға болады:

1. Қоғамдық пікірге әсер ету

Фейк жаңалықтар халықтың көзқарасын өзгертіп, оларды жалған сенімдерге итермелейді. Әсіресе, сайлау науқандары кезінде жалған ақпарат тарату арқылы саяси манипуляция жасау – жиі кездесетін құбылыс.

Мысал: 2016 жылы АҚШ-тағы президенттік сайлау кезінде әлеуметтік желілерде тараған жалған жаңалықтар дауыс берушілердің таңдауына үлкен әсер еткені айтылды.

2. Денсаулыққа зиян келтіру

Денсаулық сақтау саласындағы жалған ақпарат адамдардың өміріне тікелей қауіп төндіреді.

Мысал: Коронавирус пандемиясы кезінде вакцинация туралы жалған ақпарат таралып, көптеген адам екпеден бас тартты. Бұл вирустың таралуына және өлім-жітімнің артуына себеп болды.

3. Экономикалық зиян

Жалған ақпарат экономикаға да үлкен залал келтіруі мүмкін.

Мысал: 2021 жылы криптовалюта нарығында жалған жаңалық таралып, биткоиннің бағасы күрт төмендеді. Жалған ақпараттың кесірінен көптеген инвесторлар қаржылық шығынға ұшырады.

4. Алаяқтық пен манипуляция

Алаяқтар көбінесе жалған ақпарат тарату арқылы адамдарды алдап, материалдық шығынға ұшыратады.

Мысал: Қазақстанда интернет-алаяқтықтың өршуі нәтижесінде жалған инвестициялық платформалар пайда болып, көптеген адамдар өз қаражатын жоғалтты.

Фактчекинг дегеніміз не?

Фактчекинг (fact-checking) – ақпараттың шынайылығын тексеру әдісі. Ол журналистиканың маңызды қағидаларының бірі болып саналады және жалған ақпаратпен күресудің ең тиімді жолдарының бірі.

Фактчекингтің негізгі міндеттері:

• Ақпараттың шынайылығын анықтау

• Жалған немесе манипуляциялық контентті әшкерелеу

• Қоғамды сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету

Фактчекингтің үш негізгі түрі бар:

1. Алдын ала фактчекинг – жаңалық жарыққа шықпай тұрып, деректерді тексеру.

2. Кері фактчекинг – таралып кеткен ақпараттың рас-өтірігін анықтау.

3. Терең фактчекинг – күрделі зерттеулер жүргізу арқылы ақпаратты талдау.

Фактчекингтің негізгі әдістері

Жалған ақпаратпен күресу үшін журналистер мен зерттеушілер бірнеше маңызды әдістерді қолданады:

1. Ақпараттың бастапқы дереккөзін тексеру

Кез келген жаңалықтың кімнен шыққанын анықтау маңызды. Егер ақпарат нақты дереккөздерге сүйенбесе немесе белгісіз адамнан тараса, оның шынайылығына күмән келтіруге болады.

2. Деректерді бірнеше көзден салыстыру

Сенімді ақпарат алу үшін бір ғана дереккөзге сүйену жеткіліксіз. Журналистер кемінде үш түрлі дереккөзді тексеруі қажет.

3. Ресми мәліметтерді пайдалану

Ақпараттың растығын анықтау үшін үкіметтік ұйымдардың, зерттеу орталықтарының және сенімді халықаралық ұйымдардың мәліметтеріне жүгіну керек.

4. Фото және видео материалдарды тексеру

Кейде фейк жаңалықтар фотошоппен өңделген суреттер немесе контекстен алынған видеолар арқылы тарайды. Мұндай жағдайда кері іздеу (reverse image search) әдісін қолдану қажет.

5. Манипуляциялық риториканы анықтау

Фейк жаңалықтар көбінесе эмоционалды әсер ету үшін жазылады. Егер мақалада "сенсация", "шұғыл жаңалық", "сорақы жағдай", "шок" деген сөздер көп кездессе, оның рас-өтірігін тексерген жөн.

Қазақстанда фактчекингтің дамуы

Қазақстанда фактчекинг саласы енді ғана дамып келеді. Соңғы жылдары бұл бағытта бірнеше маңызды бастамалар жүзеге асырылды:

• Factcheck.kz – Қазақстандағы алғашқы фактчекинг сайты, жалған ақпараттарды тексерумен айналысады.

• StopFake.kz – үкіметтік емес ұйымдардың бастамасымен ашылған платформа, фейк жаңалықтарды анықтайды.

• Қазақ тілді фактчекинг – қазақ тіліндегі ақпараттарды тексеретін бастамалар артып келеді.

Бұған қоса, қазақстандық БАҚ-тағы журналистер фактчекинг әдістерін белсенді қолдана бастады.

Жалған ақпаратпен күрес – бүгінгі қоғамдағы ең маңызды мәселелердің бірі. Ақпараттың қолжетімділігі артқан сайын, оның сапасына да назар аудару қажет. Фактчекинг – осы мәселені шешудің негізгі жолдарының бірі.

Әрбір азамат ақпаратты тұтынушы ретінде оның шынайылығын тексеруді әдетке айналдыруы керек. Журналистер өз кезегінде сенімді дереккөздерге сүйеніп, жалған ақпараттың таралуына жол бермеуі тиіс. Тек осылай ғана біз шынайы әрі қауіпсіз ақпараттық орта қалыптастыра аламыз.