ӘОЖ 342.7

ЖАҢАРҒАН КОНСТИТУЦИЯ ЖӘНЕ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН

Рыскұлбек Н.Ж., Аяпова М.Г., Садуақас Е.С.

Ғылыми жетекшісі – философия ғылымдарының докторы, профессор ҚосанбаевҚұрбанбек

«Мирас» университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме: В статье автор рассматривает что, на основе обновленной Конституции в Казахстане будет сформирована более эффективная модель функционирования всех институтов власти, укреплены механизмы сдерживания и равновесия. Последовательные политические изменения будут способствовать развитию национальной экономики, укреплению национального предпринимательства. Будет продолжена системная работа по полной модернизации и выводу из бюрократии государственного аппарата, где приоритетным станет тесное взаимодействие с бизнесом, общественными организациями и гражданами.

Summary:In the article, the author considers that, on the basis of the updated Constitution, a more effective model of the functioning of all government institutions will be formed in Kazakhstan, the mechanisms of restraint and balance will be strengthened. Consistent political changes will contribute to the development of the national economy and the strengthening of national entrepreneurship. Systematic work will continue to fully modernize and remove the state apparatus from the bureaucracy, where close cooperation with business, public organizations and citizens will become a priority.

Қазақстан-көп ғасырлық тарихы мен бай мәдениеті бар мемлекет, Ұлы даланың көрнекті көшпелі өркениетінің мұрагері болып табылады, одан сақтар мен ғұндардың көптеген мемлекеттік құрылымдары, түркі қағанаты мен Дешті Қыпшақ, 1465 жылы құрылған Қазақ хандығының атасы болған Алтын Орда шыққан.

Тәуелсіздік алғаннан бері (1991 ж.16 желтоқсан) Қазақстан заманауи нарықтық экономика мен демократияны қалыптастыруға бағытталған ауқымды реформалар жүргізіп келеді. Сол кездегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, демографиялық және басқа жағдайлар тек салмақты шешімдерді қажет етті. Біздің халқымыз дағдарыстан шығудың жолы жоқ сияқты көрінетін ең қиын кезеңді бастан өткерді, бірақ біз қақтығыстар мен қантөгістерсіз тәуелсіз мемлекетімізді құрдық. Біз демократиялық және еркін қоғам құру жөніндегі күш-жігерді дәйекті түрде қолдай отырып, әртүрлі салаларда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткіздік. Бүгінде Қазақстан БҰҰ-ның Адам дамуы индексінде (2020 ж.) 51-ші орында тұр. Бұл ТМД елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш – даму деңгейі өте жоғары елдер тобында.

30 тамызда Қазақстан ең маңызды мемлекеттік мерекелердің бірі-Конституция күнін атап өтуде. Осы күні, 27 жыл бұрын, Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды, ол біздің еліміздің өміріндегі тарихи оқиғаны білдіреді. Осы айтулы датаны атап өтіп, біз іргелі құндылықтарға негізделген заманауи мемлекет құрып жатқанымызды атап өткім келеді.

Өз Конституциясын құруға кіріспес бұрын қазақстандық мамандар әлемнің түрлі елдерінің 20-дан астам Конституциясын зерттеді. Сол кездегі әлемдік даму тенденцияларын, Конституциялардың ең жақсы баптарын ескеру қажет болды. Біздің дәстүрлеріміз бен тарихымызды ескеріңіз. Бұл синтезді біздің және шетелдік мамандар жүзеге асырды. Сарапшылармен талқылау нәтижесінде Қазақстан Конституциясының жобасы пайда болды, оны бүкіл халық қолдады.

Бүгінде 1995 жылғы Конституция қазақстандық табыстың басты факторына айналғанын сенімді түрде атап өтуге болады[1].

Біріншіден, оның негізінде жаңа заманауи мемлекеттің ғимараты салынды. Біз әлемнің дамыған демократияларының көп қырлы тәжірибесін шығармашылықпен қолдандық. Сайлау, биліктің барлық институттарының халыққа есеп беруі, адамның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру - біздің мемлекеттік құрылымымыздың негізгі негіздері. Қазақстандық тәуелсіз сот жүйесі жетілдірілуде, ұлттық құқық қорғау институттары дамуда.

Конституцияда халықтың менталитеті мен құқықтық дәстүрлері толығымен ескерілген. Конституциялық тәртіптің өзегі олардың этникалық, діни және өзге де тиесілілігіне, әлеуметтік тегіне қарамастан, қазақ жерінде тұратын барлық азаматтардың теңдігі туралы ереже болып табылады. Этносаралық келісімнің басты тетігі – Қазақстан халқы Ассамблеясының конституциялық мәртебесі бірегей болып табылады. Ассамблея өз өкілдерін еліміздің барлық 140 этносының мүдделерін қамтамасыз ете отырып, Парламент Мәжілісіне сайлайды. Біз көптеген шетелдік сарапшылардың "failed state"тағдыры туралы болжамдарын жоққа шығарып, елдің полиэтностығын бәсекелестік артықшылығымызға айналдыра алдық.

Екіншіден, біздің Конституциямызда экономиканы дамытудың негізгі қағидаттары туралы мәселелер тиімді шешілді. Экономикалық өсу халықтың және бүкіл қоғамның игілігіне бағытталған деген ереже орталық болып табылады.

Тәуелсіздік жылдары біздің экономикамызға 370 миллиард доллар шетелдік инвестиция тартылды. Бұл Конституция негізінде әлеуметтік жаңғырту жүзеге асырылып жатқанының айқын мысалы – жаппай орта тап өсуде.

Үшіншіден, мемлекетіміздің әлеуметтік сипаты туралы конституциялық ереже біздің экономикамызға қуатты жаһандық катаклизмдердің зардаптарын жеңуге көмектесетін негіз болды. Соңғы онжылдықта білім мен ғылымды, денсаулық сақтауды, әлеуметтік қамсыздандыру саласын қаржыландыру бірнеше есе ұлғайды.

Төртіншіден, біздің Конституциямызда Қазақстанның ашық сыртқы саяси бағытқа бейілділігі айқын көрсетілген. Біз әлемді ядролық қарусыз ету және адамзат ядролық соғыс өртінің күйреуінде жоғалып кетпеуі үшін бұл қозғалысты басқаруға моральдық құқығымыз бар деп санаймыз. Қазақстан ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартып, әлемдегі ең ірі полигонды бірінші болып жапты. Осымен біз әлемге ядролық бомбалар қауіпсіздіктің кепілі емес екенін көрсеттік.

Бүгінгі таңда әділдік қағидаттарын басшылыққа ала отырып, біз әділ қоғам мен тиімді мемлекет құрып жатырмыз, ол үшін біз саяси-экономикалық реформалар мен жаңғырту процесін жалғастыруымыз, уақыттың сын-тегеуріндеріне бейімделген сапалы жаңа ұлттық бірегейлікті қалыптастыруымыз қажет.

Біздің мақсатымыз-келесі ұрпаққа қуатты экономикасы мен берік рухани-адамгершілік негіздері бар мықты мемлекет қалдыру. Ағымдағы жылдың 5 маусымында Қазақстанда маңызды тарихи оқиға болды-Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар бойынша республикалық референдум өткізілді. Жобаны жетекші заңгер ғалымдар әзірледі, азаматтардың сұраныстарына негізделген және бүкіл қоғамның мүддесі үшін жүзеге асырылады. Азаматтардың басым көпшілігі Конституцияға енгізілген өзгерістерді қолдады. Референдум еліміздің тарихындағы маңызды кезең болды, ұлттың бірлігі мен нақты өзгерістерге дайындығын көрсетті. Жаңартылған Конституция негізінде барлық билік институттарының жұмыс істеуінің неғұрлым тиімді моделі қалыптастырылады, тежеу мен тепе-теңдік тетіктері нығайтылады. Дәйекті саяси өзгерістер ұлттық экономиканың дамуына, ұлттық кәсіпкерліктің нығаюына ықпал ететін болады. Мемлекеттік аппаратты толық жаңғырту және бюрократиядан шығару бойынша жүйелі жұмыс жалғастырылатын болады, онда бизнеспен, қоғамдық ұйымдармен және азаматтармен тығыз өзара іс-қимыл басымдыққа айналады.

Парламент пен Үкімет Конституцияға қабылданған түзетулер негізінде заңнамаға тиісті өзгерістер енгізуі тиіс. Конституциялық реформа бүкіл құқықтық саланы жаңғырту үшін мүмкіндіктер ашады, билік тармақтары арасындағы қатынастардың оңтайлы теңгерімін қалыптастырады және Президенттік институттың барынша тең қашықтығын қамтамасыз етеді. Мәселен, Конституцияға енгізілген өзгерістерге сәйкес республика Президенті өз өкілеттігін жүзеге асыру кезеңінде саяси партияда болмауға тиіс. Осы логикаға сүйене отырып, бұл тыйым Конституциялық соттың, Жоғарғы Соттың және өзге де соттардың төрағалары мен судьяларына, Орталық сайлау комиссиясының, республиканың жоғары аудиторлық палатасының төрағалары мен мүшелеріне қолданылады.

Мемлекет басшысы барлық азаматтар үшін мүмкіндіктер теңдігінің мызғымас кепілі болуға тиіс. Сондықтан Президенттің жақын туыстары мемлекеттік саяси қызметшілер, квазимемлекеттік сектор субъектілерінің басшылары лауазымдарын атқаруға құқылы емес. Тұңғыш Президенттің қатарынан екі реттен артық сайлау құқығы туралы нормалар алынып тасталады және Тұңғыш Президенттің мәртебесі мен өкілеттігі Конституциямен және Конституциялық заңмен белгіленеді.

Жалпы, конституциялық бақылау институты конституциялық соттың құрылуымен (Конституциялық Кеңестің орнына) жаңғыртылуда, ол 11 судьядан тұрады (Конституциялық Кеңес 7 мүшеден тұрады). Оның құрамы Парламент тағайындайтын 6 судьядан (Мәжіліс пен Сенаттың әрқайсысы 3 судьядан) және Президент тағайындайтын 4 судьядан құралады. Конституциялық Соттың Төрағасын Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды.

Осы реформаның нәтижесінде биліктің заң шығарушы тармағы Елеулі қайта форматтауға ұшырайды, рөлі едәуір күшейіп, Парламент мәртебесі көтеріледі. Бұл ретте Мәжілістегі депутаттық мандаттардың жалпы саны 107-ден 98-ге дейін азаяды. Мәжіліс депутаттары енді аралас сайлау жүйесі бойынша: бірыңғай жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша, сондай-ақ бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланатын болады. Аралас сайлау жүйесін енгізу барлық азаматтардың құқықтарын толық ескеруге, сайлаушылардың мүдделерін жақсы көрсетуге мүмкіндік береді[2].

Сайлаушылардың бір мандатты аумақтық сайлау округі бойынша сайланған Мәжіліс депутаттарынан мандатты кері қайтарып алу құқығы енгізіледі, бұл демократиялық дәстүрлердің Елеулі нығаюына және депутаттар мен сайлаушылар арасындағы өзара жауапкершілік пен сенімге негізделген жаңа саяси мәдениеттің тамырлануына әкеледі.

Өлім жазасын конституциялық деңгейде жою туралы шешім түпкілікті бекітіледі. Прокуратура қызметінің құзыреті, ұйымдастырылуы мен тәртібі Конституциялық заңмен айқындалатын болады. Бұл жүйелі құқық қорғау қызметін және заңдылықтың сақталуын жоғары қадағалауды күшейтуге тиіс.

Адам құқықтары жөніндегі уәкілге иммунитет беріледі және өкілеттіктерді жүзеге асыру кезінде өзге мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға Тәуелсіздік пен есеп бермеуге кепілдік беріледі. Ол үшін ол Конституциялық сотқа жүгінуге құқылы болады. Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құқықтық жағдайы мен қызметін ұйымдастыру Конституциялық заңмен айқындалатын болады.

Осылайша, ҚР Президенті Қ.Тоқаевтың конституциялық реформасы азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуын кеңейтеді және саяси процестерді нақты демократияландыруды қамтамасыз етеді деп толық құқықпен айтуға болады.

Біздің басты міндетіміз-тәуелсіздігімізді, ел бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайту. Бұл реформалар ұрандар мен әдемі сөздер үшін емес, жаңа, әділ Қазақстан құру үшін жүргізілуде.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамыз (2022 жылы 19 қырқүйектегі өзгерістер мен толықтырулармен)

2. Сатбаева К. Конституциялық реформалар Қазақстанның демократиялық дамуының негізгі бағыты ретіндеАкадемик Зұлқарнай Алдамжар атындағы Қостанай әлеуметтік-техникалық университеті ғылыми хабаршысы,2022